SELÇUK ÜNiVERSiTESi.. İLAHİY AT FAKÜL TESİ. DERGiSi- Yıl: 1996 Sayı: 6

Transkript

1 :- SELÇUK ÜNiVERSiTESi.... İLAHİY AT FAKÜL TESİ DERGiSi- Yıl: 1996 Sayı: 6

2 1 ı.. TÜRK~İSLAM MİMARİSİNDE. sille ÇARŞI Ht\MAMI Alunet ÇA YCI* Sille'nin Taribi ve C~ğrafyası Konya Şehrinin 8 km b'atı istikametinde Takkali (Gevele). Dağ. Dehn i Dağı ye Sulutas. Dağı'nın yakınında buiunmaktadit. Mevcut. idari yapısı _ile Sil le, Konya ili ne }?ağlı. bir mahalle durtııiuındadır. Coğrafi yapı itibarıyla ise, Tatköy civarından doğan ve Takkali Dl;lğ etek-lerinden kıvtılarak devam. et~m!kte olan dereııin kiy ısına kurulmuştur. Bu. dere ilkbahar aylarında kabarmakt~\ ve yaz aylarında ise nisbeten daha.düşük (hatta ~am~nu!n kurumaya yuz tutan) bir debiye_ sahiptir: Sille' kelimesinin etimoloji hususunda bazı görüşler. mevcuttur:.. J : Sille. kelim~si.:'silen"- ve.. Silene"den gelmektedir. Silenterin a.ntik de~irdeki büinercvazifeler( şuniardır. 1 Frigya'nın tabiat. tanrıçası. Kybele"nin su perileı~idir.. Eski Yunan pantheonundaki önemli tanrılardaıi biri durumundaki Dionysos'.un Silenler tanifındaı:ı yetiştirildiği k~qul _edilmektedir. Y.irre, Frig kültüründeki Ki al Midas'ın, Silenlerle olah munasebetleri ve hile_leri açık olarak bil_inmekted.ir. 2. Kybele, Dionysos,. Midas *S.Ü. İlah{vat. Fakültesi; Türk İslam Sanatlai:r Tarihi A.Bii.Dah Araşl'lrma Görevlisi A. Er/~(11, MitolojiSözliiğii. istanbul 198-1~ s.2_96 : -' H. ö::6nder. "Kohm~nası. ve OillJtrlmast Gereken Bir Sanat Sö/gemiz -'_. Siile!Kvnya", V. Türkoloji Kongre;lJJi!dirisi, Ankara s '. - i ~ ~....,1 \.....,-,. '

3 . -~ J. ( 1 310,. konularını ihtiva eden mitolojik simgeler, Sille'nin topoğrafik yapısı i le k li ltürel veri lerine denk gelmektedir-.. ll- S ille kelitllesi Roma kornutanı '"Sylla'~ya atfen ortaya. ÇıkmıŞ olnıahdıı~.:>....'. : r lll- "'Si le'~, _"Sele" -ve.. Selle"' kelimelerf piskoposluk ım!ı:kezi_. olarak hilinlı : _,Mısır ' daki - MenzeJia. Gölü.. ite Hallah GöHfnü birbiriı1e bağlayan dar bir vadi ay.nı isiml_e anılmıştır. 4,, IV - "Sil.le", selenos'' dan geln.1iştir. silenos'~ kaynayıp coşarak, köpürüp a.kan su ~nlamındadıi >'.... V- Günümü_z TürkÇesine girmiş bulünai1. Far~ça kaynaklı' sille" kelinıesi.açık. eliı1 içiyle ~urulan tokat ı11~u1asınd~dır. -. ' E.timolojik veriferden hareketl'e, tarihi antik döneme. kadai uzanan Sill~. Özellikle Bizanslılar zanian.ında oldukçarağbet ediien yerleşim _ birin1idir.. Hırıstiyanlı~ın. ortaya çıkışi- ve. St."Pal.ıl"t;n Yal\(aÇ'tan. Konya'ya gelmesi. ile. birlikte bir çok ki~iyi. bu dine davet.etı~1iş ve öaha ~~nrakonya'dan ayrılmakzorunda kalmıştır. 6 St. Paur.urı kaldıği' süre içinde S ille bölgesinde de teblig i cra etrniş olınası ihtimal : d~hilindedir. Çüı)kü -~ Sille'deki Bizans Döıwmi es~rlerinden b~zıları halen ayaktadır. Bunlardan bir çoğu kayalara oyulmuş küçük ölçekli kilise ınahiyetind~ ikeri.,m. S. 317 tarihinde inşa edilen Büyük Kilise mabedi ise miriüıri. kiıntiğini muhafaza etn1ektedir. 7 _ Selçuklular zamanında _"Isı Iye" yada\. "'Si Iye''. olanik adiandırılan yerleşim.birimin.in yaşayan bit diğer. ısn:ıı.ise su _.; N. f. Baş terk. "Sil/e", Konm Dergi~ i. S./6-17. Kony~t'l 938. s Pau(rs Rea/encyc/opadie Der Classisehen Altertumswissenschaft Band III Al. Stwgari'!9:/7, S. 3-l H. Ö::öhder, q.g.in.. s3. r. J/. M. Konum, "Konya Şehril1ie SelÇuki/erden Evvelki Deviriere ait Eserleı.:. ü-derinde Ba::r Not/ai ", Ktmvct"Dergisi. S.5. Konya/937. s.$09. - M.Ön~ler, M_evlalıa Şehri K~nya. Ank(ıra 1971, s. ~92 " -... : _,.

4 3 ı 1 direıni.. şeklinde teı ~fuz edilınişitir.. 8 Mezkur köyün,. Selçi.ıklular. z~ıınanındaki arazis ni.n. büyük bir miktarı, Konya'daki cami ve. dariiş-şıfahaneleriri vakfı durumunda idi.c) Osıminlı t-arihinde, özellikle, Fatih döneminde Su Diremi olarak ismi' tescil ediien Sille'ye. b~ğlı. 40 köy ve. çiftlik bulunı~la-~t.aydı O 908) yılına ait Konyasalnamesinde, yine. Su Direm_i şeklinde. zikredilen Sille'ye bağlı l 5 karye(köy)den. bazılaô şunlardır~ u Tepeköy~ Sızma, Sarayköy..BileCikdir. Son dönemde : eski canlılığını - kaybetmiş görünen Sille, mağaraları ve ~zehikle barajı sayesinde Konya. halkının hafta ~on~ında.t~rcih ettiği rriesire yerlerini~j başında gelmektedir.... '. '. CARŞI HAMAM I Hacı Ali Ağa - 1-lamatnı olarak_ ~a -bilinen bu eser, SiÜe. deresiı1in. kıyısında çifte hamam olarak inşa edilmiştir.. Çifte... hamam, kuzey,. güney istikametinde şekil Jenen. plan şemasına sahiptir. Yapı\bUtü_niilğü. içinde, doğuda erkekler böiümü, ' batıda ise. kadınlara ait yıkanma. mekanları. otuştunilmuştur.-. Erkekter kısmının. gırış kapıs_ındaki kitabede J 309( 189) üıriiü beliıtilmektedir.(pian 1) ErkekJer Kismı Yapının doğu cephesinin ortasına yakm bir kapı va~ıtasiyl.a soytıdmalık.. rnekanına ge:çijir.. Soyunmal ık mekanı güney cephesindt:n-geçen dere y~tağının şeklini almıştır.- Bu. inekan, eşit büyükilikteki iki ayak ve üç kemerle iki sahna bölünmüştür. - 8 i H konya/ı, Abideleri ve Kitabe/eriyle Ko.nya Tarihi, Konya ~ , s.-135 : /.H Konya/i, a.g.e., s.435- Jo.... ~ --.. /.H. Konvah, a.r.e., s ~. ::: Kom'a Sa/namesi./322.. s ;.,.. \ ~ \. ' ' ;-,

5 312 Soyunmailgın güney ve doğu duvarı boyunca toplam beş pencere açılmıştır; Bu pencerelerden iki adedi doğu, üç adedi ise güney duvarına yerleştirilmiştir. Pencerelerin formları içten dışa doğru daralmaktadır. Ayrıca, soyunmalığın kuzey duvarına iki kapı açılmış, bunlardan bir tanesi helaya, <;liğeri ise soğukluk ile. irtibatlandırılınıştır. Soyunmalığın üst örtüsü doğu-batı istib.metinde uzanan yekpare beşik tonozlarla kaplatılmıştır.. Ayaklar ve kemerler arasına yerleştirilen madeni gergi çubukları. kemerlerdeki mukav emetin artırılınasına yöneliktir. Böylece, yapı ele.manları arasındaki statik denge daha da artırılınıştır. Erkekler böltimünün ikinci kısmını soğukluk birimi oluşturmaktadır. Bu birime 0.60 m genişlikteki dar ve basık kapı ile ulaşılır. Mekanın üç duvarı boyunca (batı duvarı hariç) seki izleri devam etmektedir. Batı duvarınm orta noktasına yakın bir kısımda tıraşlık" olarak adland.ırılari dar ebatlı biı; odaya geçilmekt"edir. Soğukluğun doğu duvarı, 0.90 m derinlikteki ni.ş şeklindeki düzenlenmiş ve,.taşıyıcı el aman. olarak tonoz kullanılmıştır. Soğukluğun esas yapı eleman mı kubbe oluştui nıaktadır. Beden duvarlar'ı ile kubbenin kesiştiği köşe noktaları paııdantitlerle desteklenmektedir. Soğukluk mekanına bol miktarda ışık temin edebilmek maksadıyla çok sayıda ışık gözü açılmıştır. Bunlar. kubbe kaidesinden. tepe noktasına doğru azalmaktadır. Ekrekler bölliı)1ünün üçüncü ve son birimini sıcaklık mekaı1ı teşkil etmektedir. Soğükluğun kuzey duvarındaki kapı boşluğu ile sıcaklık nıekanına ulaşılmıştır. Sıcaklık bii imi üçeyvan ve iki köşe halvetinden oluşan plan özelliğine sahiptir. Doğu, batı ve kuzey eksenli olarak yerleştirilen eyvanların kesiştiği merkezi noktada, sekizgen formlu göbek taşı mevcuttur. Eyvan boşluklarının orta noktasına yerden I m. yükseklikteki musluklar ve kurnalar monte edilmiştir. Duvarlar boyunca devam eden madeni borutarla sıcak ve soğuk su taşınmaktadır. Yine, sıcaklık duvarlarını bir ağ şeklinde tamamen saran "tüteklik.. boruları sayesinde iç mekanını ısıtilması temin edilmiştir. Kuzey eyvanının köşeterindeki iki kapı

6 i 313 boşluğundan köş1 halvetlerine giriliı:. Köşe halvetlerinin kuzey duvarlarının ortasina birer kuma konulmuştur. Kuzey eyvanının.. ortasındaki pencere boşluğu ile daha evvel mevcut bulunan fakat hale hazırda tamamen yokedilmiş durumdaki su deposu ve cehennemlik hücrelerine ulaşılm~ktadır. Sıcaklık kısmının üst örtüsü, eyvaniarda beşik tonoz. köşe halvetlerinde de değirmi tonozla kapa"tılırkeh, göbek taşına isabet eden orta mekan ise kubbe elenıanıyla bi.iti.inleşmiştir. Kubbe ve tonozlar içten tuğla dıştan taş malzeme ile örtülmüştiir.. Erkekler kısmının parelelindeki kadınlar. bölümü ise aynı plan özeilikleri ve yapı malzemesi ihtiva etmektedir. Bu iki bölüm simetrik bir plan ortaya koyarken, soyunmalık kısımlarındaki pencere sayılarının eşitsizliği dikkati çeker. (Plan 1) Hamamın tamamında herhangi. bir süsleme programı mevcut değildi~... Erkekler kısmının soyunmalık birimi girişindeki döıt satıı lı~~ tali\ ti.irde yazılmış inşa kitabesi şunları içermektedir. illi..:.i..1g. illi~l...)~.;~1 ~J i ~dj~ t.;l :\x-1.:....!;... - ı_ı ".)...!...,..... ~u ~'-"", -,b_;..:.-j_,i..;.~ ~~_,).._;.,..._; ~_r. ;~,J.;i-; i.,!),j dj U i..).-&. ~ ~...-> ~.;..U_,I,.~.?! o.);_,i. j~_,1 ~~i; 1- Ne sanayı'la bu hamam zehf bol aktı, Dere.. zade Ali usta eyledi bünyad. 2- Hacı Ali Ağazadeler'in asarlarıdır, Çeşınden Elhak hıfzını her dem icad. 3- Tam l 309'na bu cam oldu tekmil, ' Şerefı, şöhreti günden güne ol~un müzdad.

7 314 SONUÇ Hamam~ S. Eyice tarafından geliştirilen tipolojiye göre 12.. Haçvari dört eyvanlı ve köşe hücre! i. tip"in bir varyantı olan "'üç eyvanlı iki köşe hal vet! i'' uygulaması olarak ortaya çıkar. Hamam, her ne kadar 19.yy da inşa edilmiş olursa olsun. bölges~l yapını teknikleri ve plan özellikleri öı'ıe çıkmaktadır. Eserin planı. Karaman Devri yapılarından olan Konya Meram Hasbey Hamamı'nın takibeisi durumundadır. Eserdeki en geniş mekanı soyunmalık birimi teşkil etmektedir. Soyunmalık biriminin tonoz yapı elemanıyla örtülmüş olması Niğde. Mardin ve Kayseri 'deki yapılarda revaçta olan bir uygulama türüdür. Soyunmalık biriminde dikkati ç eken bir diğer husus ise, zernın koduna yakın noktalarda., eşit mesafeli pencerelerin açılmış bulunmasıdır. Anadolu Selçuklu dönemi hamamlarındaki soyunmalık biriminin duvarları genellikle sağır bırakılırken, ışık ihtiyacı aydınlık feneri ile tell)in edilmekteydi. Aydınlık feneri, soyunmalığın üst örtü sisteminde inşa ediliyordu. Osmanlı Dönemine ait hamam örneklerinin tamamında hakim bulunan ışık gqzlerinin sayıca fazlalığı, 13 mezkur eserde de görülmektedir. Hamamlarda ilk defa Beylikler Dönemi eserlerinde rastlanan göbek taşı uygulaması, bu eserin sıcaklık mekanındaki yerini almıştır. Yine, Beylikler Dönemi'nde ilk defa uygulanmaya /:! S.Eyice, "İznik 'te Biiyiik Hamam ve Osman!t Devri Hamamlan Hakkmda Bir Deneme", Tarih Dergisi, C. IX, S./5, İstanbul 1960, s./ 08' n Y. Ön ge... Eski Tiirk Hamamlannda Aydmlatma ", Vakiflar Dergisi. X!!. Ankara 1978, s./30

8 315 i b aş l_ana ıı soğuk ve sicak su tertibatının ay nı zamanda temininin sağ l anması. bu hamarhda da mevcuttur Yukarıda görüldüğ ü üzere~ eser, plan özellikleri, yapı elema nl a rı. yapı malzemesi açısından Anadolu Türk Hamam mimarisinde görülen fonksiyonel büti.inlii ğü sergilemekted ir. (~l 11 ' -. ' ~ '--. r--; o '. ~~---- : l f" <' ı -,:-. - >, ı! ~->_. i ;;. '~; -J -:. ~.., ='. ;,. ' 1 '. \.... :....-=- n -. c: '. ~ ~l.. ~ _J,... ı. -.' ' r---ı 1,'j ı ( 1 l..... ı! ' ı' : ı.!. ~ _j i i. i. ~ ~- _, ~ l t : _:_. ;' 1'- : : ('ı 1 : ( : i ' i : ~~-- '. D j/., u ~'---\~ ~j~-'~ --= a~--~ o Plan. I Sille Çarşı Hanı a mi