ISBN Ecological Intelligence, 2009, Daniel Goleman Türkçe yay n haklar Brockman. Inc. taraf ndan sa lanm flt r.

Transkript

1

2 Çeviren Seda Toksoy

3 ISBN Ecological Intelligence, 2009, Daniel Goleman Türkçe yay n haklar Brockman. Inc. taraf ndan sa lanm flt r. Optimist Yay nlar Telefon: Faks : e-posta: bilgi@optimistkitap.com EKOIQ Kitapl yay n no. : 03 Konu : Çevre/Ekoloji Yay na haz rlayan : Cemal Engin Birinci bas m : May s 2010, stanbul Düzelti : Fevzi Gölo lu Düzenleme : Selim Talay Bask ve cilt : Elma Bas m: Halkal Cad. No: 164 B-4 Blok Sefaköy - K. Çekmece stanbul - Tel:

4 Torunlar m za ve onlar n torunlar na

5 Daniel Goleman n di er kitaplar Sosyal Zekâ, nsan liflkilerinin Yeni Bilimi, Varl k Yay nlar Yeni Liderler, Varl k Yay nlar flbafl nda Duygusal Zekâ, Varl k Yay nlar Duygusal Zekâ, Varl k Yay nlar

6 Ç NDEK LER 1 SATIN ALDIKLARIMIZIN GÖRÜNMEYEN BEDEL 9 2 YEfi L B R SERAPTIR 19 3 B LMED KLER M Z 33 4 EKOLOJ K ZEKÂ 43 5 YEN MATEMAT K 53 6 ENFORMASYON EKS KL 69 7 TAM AÇIKLIK 79 8 FISILTI GAZETES 95 9 AD L VE DÜRÜST ERDEML DÖNGÜ K MYASAL TÜRLÜ AM GDALA ALIfiVER fite ZORLU SORULAR SÜREKL GEL fit RME ARTÇI DÜfiÜNCELER Y YAPARAK DAHA BAfiARILI OLMAK 213 TEfiEKKÜR 227 NOTLAR 229 KAYNAKLAR 244

7 1 SATIN ALDIKLARIMIZIN GÖRÜNMEYEN BEDEL Bir süre önce dürtüyle bir al flverifl yapt m. Parlak sar tahtadan küçük bir yar fl arabas ald m. Sürücüsünün bafl yerine yeflil bir topu, lastikleri olarak da yanlara yap flt r lm fl siyah tekerleri vard. fiyat 99 sentti. Sevece ini düflündü üm on sekiz ayl k torunuma alm flt m. Bu küçük ahflap yar fl arabas n eve getirdi imde boyada kullan lan kurflun sayesinde renklerin (özellikle sar ve k rm z - n n) daha parlak görünüp uzun ömürlü oldu una iliflkin bir yaz ya rastlad m. Alternatiflerinden daha ucuza mal oluyordu, öte yandan ucuz oyuncaklarda kurflun bulunma olas l da daha yüksekti. Derken, dükkânlardan aralar nda arabay ald m ma aza zinciri de vard toplat lan 1200 oyuncakta çeflitli düzeylerde kurflun bulundu unun ortaya ç kt na iliflkin bir haberle karfl laflt m. Ald m oyuncak arabada da kurflun bulunup bulunmad - na iliflkin hiçbir fikrim yoktu, ama torunumun eline geçti i anda gidece i ilk yerin a z olaca ndan son derece emindim. Aylar geçti, araba hâlâ masam n üzerinde. Torunuma vermedim. Maddi bolluk dünyam z n bir de sakl fiyat etiketi var. Gündelik olarak sat n al p kulland klar m z n di er maliyetlerinin 9

8 10 EKOLOJ K ZEKÂ ulaflt boyutu, yeryüzü, tüketici sa l ve emekleriyle ihtiyaçlar m z karfl lay p konfor sunan çal flanlar üzerindeki etkilerini göremiyoruz. Gündelik yaflam m z sat n ald klar m z, kald r p att klar m z, harcad m z ya da tasarruf etti imiz fleylerin bollu- unda sürdürüyoruz. Bütün bu nesnelerin gözlerimizden büyük ölçüde sakl kendilerine özgü bir geçmifli, gelece i, arka yüzü ve sonu var; bileflenlerinin elde edilmesi ve haz rlanmas ndan, üretimine ve nakliyesine, evlerimiz ve iflyerlerimizde sonuçlar belirgin olmayan flekillerde kullan lmalar na ve elden ç karmam za kadar uzanan bir sonuçlar a. Oysa bütün bu nesnelerin gözle görünmez etkileri onlar n en önemli yan olabilir. Üretim teknolojilerimiz ve kulland klar kimya, gerek al c lar n gerekse endüstri mühendislerinin yapt klar n n olumsuz etkilerine pek az ya da hiç dikkat etmeme lüksünün oldu u daha masum bir devirden kalm flt r. Anlafl l r bir flekilde kârlar ndan hoflnuttular; elektrik yüzlerce y l yetecek kadar bol olan kömürden elde ediliyordu; ucuz ve kolay ifllenir plasti in kayna sonsuz görünen petrol deniziydi; sentetik kimyasal bileflikler hazine sand ; boyalara parlakl k ve ömür katmada ucuz kurflun tozu. Bu iyi niyetli tercihlerin yeryüzü ve insanlara maliyetleri ise uzun süre hesaba kat lmad. Gündelik olarak sat n al p kulland m z fleylerin bileflim ve etkileri büyük bir ço unlukla çok daha önceleri yap lm fl tercihlerin sonucu olsa da bunlar üretim tasar m ve endüstriyel kimya süreçlerini belirlemeye devam ediyor ve evlerimize, okullar m za, hastanelerimize ve iflyerlerimize ulafl yor. 20. yüzy l boyunca sürmüfl sanayi ça n n bir vakitler hayranl k uyand ran icatlar n n bize kalan maddi miras hayat m z üç kuflak önceninkilerle k yas kabul edilmez biçimde kolaylaflt rd. Do- ada daha önce hiç görülmemifl molekül bileflimleri art arda gündelik yaflam mucizeleri yarat yor. Dünün ifl ortam nda kullan ld haliyle bugünkü endüstriyel kimyasallar ve süreçler çok daha anlaml, ancak birço u pek ilerleme vaat etmiyor. Tüketicilerle giriflimciler bu kimyasallara ve süreçlere iliflkin karar-

9 SATIN ALDIKLARIMIZIN GÖRÜNMEYEN BEDEL 11 lar n ve bunlar n çevre üzerindeki etkilerini göz ard etmeye devam edemez. Önceki bir çal flmamda duygular m z konusunda, yak nlardaki bir kitab mda da sosyal yaflam m z konusunda zeki olman n ne anlama geldi ini araflt rm flt m. Bu kitapta da yaflam biçimimizin çevreye etkilerine iliflkin hep birlikte nas l daha zeki olabilece imizi ve ekolojik zekân n, pazar fleffafl yla birleflti- inde, olumlu de iflim için nas l bir mekanizma yaratabilece ini ele al yorum. Konu ekolojik zekân n bütünüyle ortaya konmas oldu unda ben de ço umuz kadar bilgisizim. Ancak bu kitab n araflt rma ve yaz m aflamalar nda yönetici ve bilim insanlar ndan oluflan sanal bir a ile tan flma flans m oldu. Bu a, paylafl lacak bir ekolojik zekâ birikimi oluflturmada ve bu bilginin daha iyi kararlar almada bize acilen yol gösterebilecek flu ya da bu becerilere sahip kiflilerden olufluyordu. Böyle bir vizyonun sunaca imkânlar ana hatlar yla ortaya koyarken ticaret ve imalat dünyas na derinlemesine dalmada ve nöroekonomi ve enformatik, özellikle de yeni ortaya ç kan bir disiplin olan endüstriyel ekoloji gibi alanlarda ça dafl görüflleri araflt rmada psikolog ve bilim gazetecili i birikimimden yararland m. Bu, yirmi y l aflk n bir süre önce bafllad m bir yolculu un devam d r. O dönemdeki bir kitab mda dünya çap ndaki tüketim al flkanl klar m z n yaratt tarihte görülmedik ekolojik aç - a de inmifl, gündelik kararlar m z n sözgelimi flu de il de bu ürünü sat n alman n aralar ndaki iliflkiler ve bunlar n nelere mal oldu u konusundaki aymazl m zla gelen bafl n kuma gömmeye dikkat çekmifltim. O zamanlar, günün birinde belirli bir ürünün belirli bir flekilde üretim ya da ambalajlanmas n n, nakliye ve tasfiyesinin çevreye verdi i zarar kesin olarak saptay p kullan fll bir ölçü birimi olarak önümüze koyabilece imizi hayal ediyordum. Buradan da bir televizyon ya da alüminyum folyo al rken elimizdeki bu ölçü birimiyle kiflisel tercihlerimizin dünyam z üzerindeki

10 12 EKOLOJ K ZEKÂ etkileri konusunda daha fazla sorumluluk alabilece imiz sonucuna var yordum. Fakat barutum bitti ve flunu kabul etmek zorunda kald m: Elde böyle bir bilgi yok, çevre konusunda en duyarl olanlar m z bile yaflam biçimimizin dünya üzerindeki a etkisini kestiremez; böylece bilgisizli imiz bizi maddi yaflamlar m zdaki küçük ve büyük kararlar m z n büyütülecek sonuçlar olmad yolunda kendimizi aldatmaya sürüklemektedir. O y llarda, hayalini kurdu um etki analizlerini rutin olarak gerçeklefltiren bir disiplin olan endüstriyel ekolojinin ad n bile duymam flt m. Endüstriyel ekoloji kimya, fizik ve mühendisli in ekolojiyle kesiflme noktas nda yer al r ve bu alanlar insan ürünü fleylerin do a üzerindeki etkilerini ölçmek üzere bütünlefltirir. Böyle bir alan n varl n hayal etti im s ralarda bu hâlâ tan nmayan disiplin yeni yeni ortaya ç kmaktayd larda Ulusal Mühendislik Akademisinden bir çal flma grubu bu alan n nüvesini ortaya att ve Journal of Industrial Ecology dergisinin ilk say s, varl n düfllememden on y l kadar sonra, 1997 de ç kt. Endüstriyel ekolojinin temelleri sanayi sistemlerinin do al sistemlerle pek çok aç dan benzerlik gösterdi i görüflüne dayan r. Hammaddesi topraktan elde edilip yeni bileflimler halinde yola ç kan mamul maddelerin flirketler aras ndaki ak m, bir tür metabolizma taraf ndan düzenlenen girdi ve ç kt lar temelinde ölçümlenebilir. Bu aç dan sanayi de bütün di er sistemler üzerinde derin etkileri olan bir tür ekosistem olarak görülebilir. Bu disiplin, her sanayi sürecinin karbondioksit yay m n ya da fosforun küresel ak fl n tahmini olarak hesaplamaktan, elektronik etiketlemenin at klar n yeniden kazan m na getirebilece i kolayl a veya Danimarka daki fantezi banyo modas n n ekolojik sonuçlar na kadar uzanan çok çeflitli konular ele al r. Endüstriyel ekolojistleri de çevre sa l gibi ça dafl alanlardakilerle birlikte uyanmakta olan bir bilincin öncüleri olarak görüyorum. Bu bilinç, gezegenimizi ve üzerinde yaflayan insanlar korumaya yönelik ortak çabalar m zda eksik olan hayati parçay yerine koyabilir. Bugün endüstriyel ekolojistler gibi