ÖNSÖZ. Hazırlayan Erhan DÜZGÜN

Transkript

1 ÖNSÖZ Ordu ilinde bulunan okullarımızdaki eğitimin yakından ve etkili bir şekilde izlenmesi için başlatılan BAŞARI İÇİN EL ELE projesi çerçevesinde biz eğitimcilere çabalarımızla verimin artırılmasına yönelik destek sağlayacak bir planlamanın ardından eğitim sürecinin, öğretim boyutunu çeşitli kademe ve evrelerindeki ölçme-değerlendirme boyutunda daha önceki hazırlamış olduğumuz Ölçme ve Değerlendirme çalışmamızdaki verilerden sonra ilimiz ilk öğretim ve orta öğretim okullarımızdaki görevli öğretmenlerimizle bu çalışmamızda; iki unsuru gözden geçirerek içinde olduğumuz konunun tekrar farkındalığını hatırlatarak ilk olarak kısa cevaplı soruların yazılması ve bunlarla ilgili örnekler üzerinde durulması. İkinci olarakta seçmeli soruların yazılması üzerinde durulmaktadır. Bu tür soruların yazılmasının, Türkçe, matematik. fen bilimleri, sosyal bilimler ve yabancı diller için ayrı ayrı örneklendirilmesine ve yapılan hatalarda eleştirilerine bakarak eğitimdeki verim sorununun girdiğimiz bu yolda bir nebze üstesinden gelmeye Milli Eğitim Müdürlüğünün imkanları ve siz değerli meslektaşlarımın özverileriyle başarımızın ilerleyeceğine hiç kuşkumuz yoktur. Sınıflarımızdaki başarıyı etkileyecek öğrencilerin zihinsel güçlerini geliştirecek öğretmenlerimize yararı olacağını düşündüğümüz ÖSYM Eğitim Yayınlarından Durmuş Ali ÖZÇELİK e ait Test Hazırlama Kılavuzu ndan bazı bölümler siz değerli öğretmenlerin uygulama alanlarına sunuyoruz. Hazırlayan Erhan DÜZGÜN 1

2 SORU HAZIRLAMADA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR İ Ç İ N D E K İ L E R KISA CEVAPLI SORULARIN YAZILMASI 3 1. Türkçe Dersleriyle İlgili Kısa Cevaplı Soruların Yazılması Matematik dersi ile ilgili Kısa Cevaplı Soruların Yazılması.8 3. Fen Bilgisi, Fizik, Kimya, Biyoloji Dersleriyle İlgili Kısa Cevaplı Soruların Yazılması Sosyal Bilgiler, Tarih, Coğrafya,Sosyoloji vb. derslriyle ilgili Kısa Cevaplı Soruların Yazılması İngilizce Dersiyle ilgili Kısa Cevaplı Soruların Yazılması Almanca Dersiyle ilgili Kısa Cevaplı Soruların Yazılması Fransızca Dersiyle ilgili Kısa Cevaplı Soruların Yazılması SEÇMELİ SORULARIN YAZILMASI Türkçe Dersleriyle İlgili Seçmeli Soruların Yazılması Matematik dersi ile ilgili Seçmeli Soruların Yazılması Fen Bilgisi,Fizik, Kimya, Biyoloji dersleriyle ilgili seçmeli Soruların Yazılması Sosyal Bilgiler, Tarih, Coğrafya, Sosyoloji dersleriyle ilgili Seçmeli Sorularınazılması İngilizce Dersiyle ilgili Seçmeli Soruların Yazılması Almanca Dersiyle ilgili Seçmeli Soruların Yazılması Fransızca Dersiyle ilgili Seçmeli Soruların Yazılması. 66 2

3 KISA CEVAPLI SORULARIN YAZILMASI Bu kısımda, kısa cevaplı soruların yazılması ile ilgili örnekler üzerinde durulmakladır. Bu tür sorulan yazılmasının, Türkçe, matematik, fen bilimleri, sosyal bilimler ve yabancı diller için ayrı ayrı örneklendirilmesine çalışılmaktadır. Değişik okul ve sınıflarda çalışan veya çalışmayı planlayanlara yardımcı olabilmek için bu ders gruplarının her birinde, hem ilkokul, hem ortaokul, hem de lise düzeylerinden örnekler vermeye çalışılmaktadır. Burada ele alınan örneklerin bulunabilen örnekler olduğu ve bunların ele alınan konularla ilgili olarak sorulabilecek bütün sorulan kapsamadığı açıktır. Örnekler, bu konular üzerinde ne gibi sorular sorulabileceği konusunda bir fikir verme amacını gütmektedir. 1. Türkçe Dersleriyle İlgili Kısa Cevaplı Soruların Yazılması Türkçe derslerinde temel amacın öğrencilere anadilini anlama ve anlatmada ustalıkla kullanma gücü kazandırmak olduğu daha önce belirtilmişti. Bu gücü oluşturan temel öğelerin neler olabileceği üzerinde de durulmuştu. Şimdi, anadilini ustalıkla kullanma gücünü oluşturan temel öğelerden yazı dili ile ilgili olanların kısa cevaplı sorularla nasıl yoklanabileceğini gösteren örnekler verilecektir. Kısa cevaplı soru yazılırken ne yapılabileceğini göstermek amacıyla verilen bu Örneklerin, hazırlanabilecek tüm soruları göstermediğini bir daha hatırlatmakta yarar vardır. Ayrıca, ilkokul, ortaokul ve lise veya lise dengi okullarımızda bunların aynen sorulamayacağı da unutulmamalıdır. Okul ve sınıf düzeyine göre, hem seçilecek parçaların niteliği, hem de soruların cevaplanabilmesi için bunlarla yoklanan davranışta erişilmiş olması beklenen öğrenme düzeyi değişik olacaktır. ÖRNEK I. "Umutsuzluğa kapılma. Umudunu yitirdin mi her şeyini yitirirsin. Başarıya giden yolun başarısızlıktan geçtiğini unutma. Yeter ki seni başarısızlığa düşüren nedenleri, duygularına kapılmadan değerlendiresin. Öte yandan çevrendekilerin söylediklerine de kulak ver. Ama olaylar karşısında aklını kullanarak kendi seçimini kendin yap. Bu örnekle ilgili kısa cevaplı sorular ve bu sorulara verilmesi beklenen cevaplar Şöyledir: ANLAMA AÇISINDAN: A) Sözcük düzeyinde: 1. "Kapılmak" eyleminin parçadaki ilk kullanımıyla ikinci kullanımı arasında anlamca nasıl bir ayrım vardır? 3

4 ilk ve genel anlamı "kapmak işine konu olmak" olan bu sözcük, ilkin "(olumsuz bir duruma) düşmek", ikincisinde ise "etkilenmek. sürüklenmek" anlamında kullanılmıştir. 2. Bu parçada, "bir durumu belirleme, ayırma, sonucu üzerinde İyi ya da kötü yargısına varma" anlamını içeren sözcük hangisidir? "Değerlendirme" sözcüğü. 3. Parçadaki eylemlerin emir kipinde olması ya da emir anlamını içerecek biçimdc seçilmesi neye bağlanabilir? Parçanın öğüt verme amacıyla yazılmış olmasına. B) Cümle düzeyinde: 1. Parçanın ikinci cümlesindeki "mi" eki, sonuna geldiği cümleciğe nasıl bir an- lam özelliği katmaktadır? Birinci cümleciği, temel cümleciğin koşulu durumuna sokmaktadır. 2. "Kişi yenile yenile yenilmemesini öğrenir." yargısı, parçanın hangi cümlesinde dile getirilmiştir? Üçüncü cûmlesinde. 3. Parçanın son cümlesine "ama" sözcüğüyle başlanmasının nedeni ne olabilir? Uyarma ve koşul niteliğiyle son cümleyi öncekine bağlama isteği. C) Paragraf düzeyinde: 1. Parçanın yazarı, öğüt verdiği kişinin başansızlığa düşmekten korkmamasını hangi koşula bağlıyor? Başansızlığın nedenlerini nesnel bir tutumla düşünüp gözden geçirmesi koşuluna. 2. "Umudunu yitirdin mi her şeyini yitirirsin yargısı bu parçanın anadüşüncesi olabilir mi? (Kararınızı bir cümleyle savununuz.) Evet. Çünkü bu yargı, parçadaki öteki düşünceleri de doğrudan ya da dolaylıı bir biçimde içermektedir. 3. "Başarıya giden yol, başarısızlıktan geçer."yargısı. hangi yönden anadüşünce cümlesini desteklemektedir? İnsanı umutsuzluğa düşüren durumlardan birini sezdirerek "insan başarısızlığa da uğrasa umudunu yitirmemeli." düşüncesini pekiştirme yönünden. 4

5 4. Paragrafta öne sürülen düşünceleri geliştirmek için hangi yol seçilmiştir? Umut-umutsuzluk, başan-başarısızlık gibi olumlu ve olumsuz durumları bir- likte verme yolu. ANLATMA AÇISINDAN: A) Sözcük düzeyinde: 1. Parçayı oluşturan cümlelerden hangisinin yüklemi "dinle" sözcüğü ile değiştirilirse anlamda bir değişme olmaz? Beşinci cümlenin yüklemini oluşturan "kulak ver" deyimi. 2. "Nesnel davranmak" kavramını karşılayacak biçimde kullanılmış olan sözcük öbeği hangisidir? Dördüncü cümledeki "duygularına kapılmadan değerlendiresin". B) Cümle düzeyinde: 1. Birinci cümlede "Umutsuzluğa" sözcüğünden sonra "da" sözcüğü getirilirse cümlenin anlamında nasıl bir değişmc olur? Cümlenin anlamında, "Umutsuzluk"la aynı görevde olan ve anılmayan kavramları da içeren bir genişleme olur. 2. Parçanın son cümlesinde belirtilmeye çalışılanın bir gereklilik olduğu vurgulanmak istenirse cümle hangi biçimde kurulmalıdır? Cümlenin yüklemi emir kipinde değil, "gereklilik" anlatan "yapmalısın" biçiminde olmalıdır. C) Paragraf düzeyinde: 1. Birinci cümle iie ikinci cümle arasında dilsel bağlantı nasıl kurulmuştur? Birinci cümlede geçen "umut" sözcüğünün ikinci cümlede tekrar edilmesiyle. 2. "Konuş, tartış onlarla." cümlesi parçaya yerleştirilmek istense, cümle düzenine göre bunun parçadaki yeri neresi olabilir? Parçanın yapısı içinde her cümlenin. dil ve düşünce yönünden kendinden öncekinin ve sonrakinin bir uzantısı olması gerektiğinden. verilen cümlenin yeri, "... kulak ver." diye biten cümlenin sonu olabilir. ÖRNEK II "İki insanın gerçekten dost olabildiği yerde uygarlık vardır; iki insanın bile dost olamadığı yerde ise, aklın bulabildiği en güzel düzen de kurulsa (kurulamaz ya) uygarlık yoktur. Dostluksa bilim gibi, insanın hazır bulduğu değil, yarattığı bir şeydir. 5

6 Bu örnekle ilgili kısa cevaplı sorular ve bu sorulara verilmesi beklenen cevaplar şöyledir: ANLAMA AÇISINDAN: A) Sözcük düzeyinde: 1. "Dost" sözcüğünün parçadaki kullanılışlarıyla, (1) Birinin iyiliğini isteyen, onu içten seven kimse, "düşman" karşıtı. (2) İyi geçinen, aralarında dava olmayan. (3) Sevgili, yâr. anlamlanndan hangisi arasında ilgi kurulamaz? Parçada "dost" sözcüğünün kullanılışları, verilen anlamların üçüncüsüyle ilgisizdir. 2. Parçada hangi sözcük, "durum" anlamını içermektedir? Parçada "yer" sözcüğü iki kez. "durum" anlamına gelecek biçimde kullanılmıştır. 3. Parçada niçin. "dost olduğu" değil de "dost olabildigi", "dost olmadığı değil de "dost olamadığı", "aklın bulduğu" değil de "aklın bulabildiği", "kurulmaz" degil de "kurulamaz" biçimleri kullanılmıştır? Parçada. insanların istenilen duruma güçlerinin yetebileceğini göstermek için eylemler yeterlik biçimiyle verilmiştir. B) Cümle düzeyinde: 1. Ayraç içindeki "kurulamaz"dan sonraki "ya" sözcüğü, anlamı hangi yönde etkilemektedir? ya sözcüğü, "kurulamaz" yargısının anlamını pekiştirmektedir. 2. Ayraç içinde verilen "kurulamaz ya" sözüyle ne söylenmek istenmiştir? "Dostluğun bulunmadığı yerde iyi bir düzenin de kurulamayacağı" 3. İkinci cümledeki "ise" sözcüğü, niçin kullanılmıştır? Daha önceki cümledc belirtilen durumun karşıtı bir durumdan söz edileceği için. C) Paragraf düzeyinde: 1. Parçaya göre, "dostluk"la "bilim" arasında nasıl bir ilişki vardır? Her ikisini de insan, uğraşarak. kendinden bir şeyler katarak ortaya koyar. 2. Bu parçada özellikle vurgulanmak istenen düşünce nedir? "Uygarlaşma dostluk kurmakla olanaklıdır." 3. "Aklın bulabildiği en güzel düzen de kurulsa uygarlık yoktur." yargısı. anadüşünceyi hangi yönde desteklemektedir? 6

7 Uygarlık sağlamada akla en yakın olan "iyi bir düzen kurma" yolunun bile uygarlığa götürmeyeceğini söyleyerek dostluk kurma ile uygarlaşma ara- sındaki ilişkiyi daha belirgin bir duruma getirme yönünden. 4. Parçada öne sürülen düşünceyi getiştirmek için anlatımda nasıl bir yol seçilmiştir? Dost olabilmek-dost olmamak, uygarlık vardır-uygarlık yoktur gibi olumlu ve olumsuz durumlar verilerek. ANLATMA AÇISINDAN: A) Sözcük düzeyinde: insanın hazır bulduğu değil..." cümleciğinde söylenmek istenen şey, "değil" sözcüğü kullanılmadan ve anlam değişmeden değişik bir biçimde nasıl anlatılabilir? "... bulduğu..." sözcüğü olumsuzlaştırılarak "değil" sözcüğü kullanılmayabilir; cümlecik "... insanın hazır bulmadığı..." biçimine dönüştürülebilir. 2. Parçada "toplumu oluşturan. yöneten yasa ve kuralların tümü" anlamını veren sözcük hangisidir? "düzen" sözcüğü. B) Cümle düzeyinde: 1. "İki insanın gerçekten dost olabildiği" cümleciğiyle "iki insanın gerçekten dost olduğu" cümleciği arasında nasıl bir fark vardır? Birincisinde "dost olmak" için bir çaba, güç harcama söz konusudur; ikincisinde ise, "dost olma" durumunun bulunduğu belirtilmektedir. 2. Son cümle, bir soru cümlesi olarak nasıl düzenlenebilir? "Dostluk, bilim, insanın hazır bulmadığı, yarattığı bir şey midir?" C) Paragraf düzeyinde: 1. Noktalı virgül ile birbirine bağlanmış olan ilk iki cümle arasında dilsel bağlantı nasıl kurulmuştur? "bile", "ise" sözcükleri, iki cümle arasındaki bağlantıyı sağlamaktadır. 2. "Uygarım diyebilmek için önce insanları tanımalı ve sevmelisin. Çünkü..." sözleri, anlam bütünlüğünü bozmayacak biçimde parçaya eklenmek istense bu sözler nereye yerleştirilebilir? İlk cümle ve devamı olarak parçanın başına konabilir. Yukardaki örneklerde, soru yazımını örneklendirmck için küçük bir parçadan çok sayıda ve değişik sorular çıkarılmıştır. Bu örneklerden bazılan ötekilerin cevaplarını belirlediği için bunlann tümünün aynı test içinde verilemeyeceği açıktır. 7

8 2. Matematik Dersleriyle İlgili Kısa Cevaplı Soruların Yazılması Matematik derslerinde temel amacın öğrencilere, matematiksel kavram ve ifadelerle sunulmuş düşünceleri anlama ve düşüncelerini matematiksel kavram ve ifadelerle sunma gücü kazandırmak olduğunu ve kısa cevaplı sorularla nasıl yoklanabileceğini gösteren örnekler verilecektir. Anlama ve anlatmada matematiksel kavram ve ifadelerden yararlanma gücünü oluşturan başlıca öğelerin kısa cevaplı sorularla yoklanmasını örneklendirebilmek için aşağıda, iki değişik durumdan yararlanılmaktadır. Bu durumlarla ilgili olarak öğrencilere kazandrılmaya çalışılan, matematiksel kavram ve ifadelerden yararlanma gücünün değişik Öğelerinin kısa cevaplı sorularla nasıl yoklanabileceği gösterilmektedir. Anlamayı kolaylaştırmak için, ömeklere bağlı olan sorular belli bir düzen içinde verilmekte ve aralara, yoklanan davranışın ne ile ilgili olduğunu gösteren ara başlıklar konulmuş bulunmaktadır. Verilen soruların. bu örneklere bağlı olarak hazırlanabilecek bütün soruları kapsamadığı açıktır. Ayrıca, ilkokul, ortaokul. lise ve lise dengi okullardaki matematik derslerinde, hazırlanacak soruların dayanacağı durumlar da öğrencilerin gelişme düzeylerine uygun durumlar olacaktır. ÖRNEK I "Bir daire için ANLAMA AÇISINDAN: Bu örnekle ilgili kısa cevaplı sorular ve bu sorulara verilmesi beklenen cevaplar şöyledir: A) Matematiksel kavramlarla ilgili olarak: 1. Yukarda S çemberin alanını gösterdiğine göre R neyi göstermektedir? Yançapı. 2. Çemberin R ile gösterilen yarıçapı hangi uzunluğu ifade eder? Çember üzerindeki bir noktanın merkeze olan uzaklığını. 3. Çember için, neden bir yarıçap tanımlanmıştır? Çevre ve alanı veren bağıntıları ortaya koymak için. B) Matematikseİ ifadelerle ilgili olarak: 1. Çemberin çevresini veren ifade nedir? 2. Çemberin çevresini veren ifade sözle nasıl söylenebilir? Çemberin çevresi. çapının π katına eşittir. 8

9 3. ve bağıntılarından hangisi, somut karşılığı olması nedeniyle daha kolay anlaşılabilir? İfadesi. C) Matematiksel ifadeyle sunulmuş düşüncelerle ilgili olarak: 1. ve bağıntılarında alan ve çevre hangi değişkene göre tanımlanmıştır? R yarıçap uzunluğuna göre. 2. ve olduğuna göre, çevre ve alan arasında nasıl bir bağıntı vardır? Çevrenin yarısı alındığında elde edilen gerçel sayı, alanın yarıçapa bölümünden elde edilen gerçel sayıya eşittir. 3. R nin hangi değerleri için olur? olur. ÖRNEK II "Bir çember üzerindeki noktaların merkeze olan uzaklığına çemberin yarıçapı, yarıçapının iki katına çapı denir. Yarıçap R ile gösterilir. Çemberin çapı uzunluğundaki bir iple çevresini dolanmak için bu ipin 3,14 defa kullamlması gerekir. Buna pi sayısı denir ve π simgesi ile gösterilir." ANLATMA AÇISINDAN: Bu örnekle ilgili kısa cevaplı sorular ve bu sorulara verilmesi beklenen cevaplar şöyledir: A) Matematiksel kavramlarla ilgili olarak: 1. Yukardaki parçada, çember ve daire ile ilgili olarak hangi kavramlar üzerinde durulmaktadır? Çap, yarıçap ve pi sayısı (2R, R, π ) 2. Merkezden geçen bir doğrunun, çember içinde kalan parçasının uzunluğu ne kadardır? 2R kadar. 3. Çemberin çevre uzunluğunu yaklaşık biçimde değil. tam olarak bulabilmek için pi sayısının değeri ne alınmalıdır? 22/7 B) Matematiksel ifadelerle ilgili olarak: 1. Çemberin çevresi, yarıçapın fonksiyonu olarak nasıl gösterilebilir? 9

10 2. Dairenin çevresi ile alanı arasında nasıl bir bağıntı vardır? 3. Bir çemberin çevresi ile alanını ifade eden gerçel sayılar hangi durumda eşit olur? olduğundan ise. C) Düşüncelcri matemaliksel ifadeyle sunma ile ilgili olarak: 1. Bir kenarı a olan kare biçimindeki bir bahçeye, daire biçiminde bir havuz yapılacaktır. Yapılacak havuzun büyüklüğünü belirlemek için hangi değişkenlerin göz önünde tululması gerekir? a kenarı ve R yançapının. 2. Bahçenin a kenarı ile bu bahçeye yapılabilecek havuzun yarıçapı arasında nasıl bir bağıntı vardır? biçiminde. 3. Yapılacak havuzun, yapılabilecek en büyük havuz olması hangi koşula bağlıdır? olması koşuluna. Düşünceleri anlama ve anlatmada matematiksel kavram ve ifadelerdcn yararlanma gücünü oluşturan başlıca öğelerin kısa cevaplı sorularla yoklanma yolları yukarda birer örnekle gösterilmiştir. Anlama ve anlatma ile ilgili bu öğelerden, özellikle matematiksel ifadeler ve matematiksel biçimde ifade edilmiş düşüncelerle ilgili olanların kısa cevaplı sorularla yoklanmasını birer kez daha örneklendirmek yararlı olabilir. Aşağıda, bu öğelerin kısa cevaplı sorularla yoklanmasını gösteren birer örnek daha verilmektedir. ANLAMA AÇISINDAN: A) Matematiksel ifadelerle ilgili olarak: 1. a, b, c, d, ile gösterilen dört sayıdan a nın b ye oranı, c nin d ye oranına eşittir. 10

11 Bu sayılar arasındaki bağıntı nasıl bir ifadeyle gösterilebilir? 2. A anaparayı, n bu paranın faizde kaldığı süreyi (yıl olarak), t faiz yüzdesini, F ise A nın n yıl içinde % t den getirdiği faizi göstermektedir. 3. Yandaki şekilde. biçiminde bir bağıntıdan yararlanarak nasıl bulunur ve bu uzunluk kaç cm dir? B) Matematiksel ifadeyle sunulmuş düşüncelerle ilgili olarak: "Şekildeki ABCD karesi doğru parçaları ile dört eşit parçaya ayrılmıştır. ABCD karesinin alanı ve koşulu ile, değişen iki doğrudur. 11

12 Bu örnekle ilgili kısa cevaplı sorular ve bu sorulara verilmesi beklenen cevaplar şöyledir: 1. Şekildeki taralı alanların toplamı hangi büyüklüklere göre değişir? Taralı alanlar büyüklüklerine. değişen doğruları ile sınırlandığından x ve y 2. koşuları için taralı alanların toplamı. x ve y değişkenlerine bağlı olarak nedir? Bu koşullarda taralı alanların toplamı, AEHK karesi ile KFCG karesinin nın altında kalan alanından oluşur ve Toplam Alan = dir. 3. Taralı alanlar toplamı x ve y nin hangi koşulları sağlaması halinde ye eşittir? Bu takdirde taralı alanlar AHKE karesi ile KFCG karesinden oluşacaktır. Bu alanlann nın altında, nün solunda kalmasını sağlayacak koşullar, dir. ANLATMA AÇISINDAN: A) Matematiksel ifadelerle ilgili olarak: 1. yıllık faiz formülünden yararlanarak A nın n yıl sonunda faizi ile birlikte ulaşacağı miktar nasıl bir bağıntı ile gösterilebilir? 2. Bir tüccarın sattığı bir malın fiyatı x lira, tüccarın bu malın satışından aldığı para y liradır. x ile y arasında biçiminde bir bağıntı bulunmaktadır. Malın maliyeti 3402 lira ise bu malın satışına ait kârı veren bağıntı ve kâr nedir? Kâr satış fiyatı ile maliyet arasındaki fark olduğundan kâr ifadesi y- x tir. Verilen bağıntıdan bu amaçla yararlanmak için eşitliğin her iki tarafından x çıkanlırsa, bulunur. Buradan, Kâr = = 2240 TL dir. 12

13 B) Düşünceleri matematiksel ifadeyle sunma ile ilgili olarak: "Bir tüccarın sattığı her malın alış fiyatının iki katı, satış fiyatından 100 lira fazladır." Bu örnekle ilgili kısa cevaplı sorular vc bu sorulara verilmesi beklenen cevaplar şöyledir: 1. Bu tüccarın, her malın satışından sağladığı kazanç hangi büyüklüklere bağlıdır? Malın alış fiyatı ve satış fiyatına. 2. Bu tüccarın, her malın satışından sağladığı kazanç, alış fiyatına bağlı olarak nasıl gösterilebilir? Alış fiyatına x satış fiyatına y denirse, kazanç y- x ve verilen bilgilere göre y = 2x olacağından, alış, fiyatına bağlı olarak kazanç (2x -100) - x = x biçiminde gösterilebilir. 3. Tüccarın zarar etmemesi için satın aldığı malın alış fiyatı kaç liranın altında olmamalıdır? Tüccarın zarar etmemesi için kazancın en az sıfır olması gerekir. Buna göre satın aldığı en ucuz mal için, olmalıdır. 3. Fen Bilgisi, Fizik, Kimya, Biyoloji Dersleriyle İlgili Kısa Cevaplı Soruların Yazılması Fen bilimleri adı altında toplanabilecek olan fen bilgisi, fizik. kimya, biyoloji derslerinde temel amacın öğrencilere, bu alanlarda ortaya konmuş olan dayanıklı bilgilerle verimli bilgi edinme yollannı hatırlama. kavrama ve uygulama gücü kazandırmak. Şimdi bu davranışların, kısa cevaplı sorularla nasıl yoklanabileceğini gösteren örnekler verilecektir. Örneklere geçmedcn önce iki noktanın hatırlanmasında yarar vardır. Birincisi, burada verilen soru örnekleri, ele alınan konu veya durumlarla ilgili olarak hazırlanabilecek soruların tümü değildir. İkincisi; ilkokul, ortaokul. lise ve lise dengi okullardaki fen derslerinde hazırlanacak kısa cevaplı soruların dayandırılacağı konu veya durumlar, öğrencilerin düzeylerine uygun biçimlerde seçilmiş olacaktır. ÖRNEK I "Akvaryum balıkları yetiştirerek satan bir kişi, turuncu ışıkla ışıklandırılan akvaryumlarda (b) balığının daha çok gelişip ürediğini görüyor. Bu durumun nedenini araştırırken. nedenin turuncu ışıkta gelişen (y) yosunu olduğunu saptıyor. Bunun üzerine, daha çok (y) yosunu üretmenin yollarını arıyor ve (y) yosununun gelişmesinde başka renklerdeki ışıkların daha etkili 13

14 olup olmadığını öğrenmek istiyor." Bu örnekle ilgili olarak, verimli bilgi edinme yollarını hatırlama. kavrama ve bunlardan yararlanma güçlerinin belirtileri aşağıdakiler gibi kısa cevaplı sorularla yoklanabilir. 1. Parçada sözü edilen akvaryumcunun yanıtını bulmak istediği soru (problem) nasıl ifade edilebilir? ''Beyaz ışığı oluşturan renklerden hangisi (y) yosununun gelişmesini en iyi sağlar?" 2. Akvaryumcunun yanıt aradığı sorunun yanıtlanabilmesi için, a) hangi etkileyen (bağımsız) değişkenlerin b) hangi etkilenen (bağımlı) değişken üzerindeki etkilerinin ortaya konması gerekir? a) Beyaz ışığın içinde bulunan renklerden kırmızı. turuncu. sarı, yeşil, mavi, lacivert ve mor. b) Gelişen (y) yosunu miktarı. 3. Parçada sözü edilen türden problemleri araştıran bilim adamlarınca ışığın dalga boyu ile fotosentez hızı arasında aşağıdaki grafikte gösterilen biçimde bir bağıntı olduğu ortaya çıkmıştır: Bu bilgiden de yararlanıldığında. akvaryumcunun sorusunu yanıtlayabilmek (problemini çözebilmek) için ilk olarak sınanabilecek denence (test edilecek hipotez) nedir? "(y) yosunu en çok, kırmızı ışıkta gelişir. 14

15 4. Akvaryumcunun probleminin çözülebilmesi için şöyle bir deney yapılması önerilmektedir: "Aynı boyda yedi küçük akvaryum alınır. Akvaryumların dış yüzeylerine güneş ışığındaki renklere olabildiği kadar yakın renklerde selofan kâğıtları yapıştırılır. Akvaryumların tümü aynı miktarlarda steril kum ve su ile doldurulur. Her bir akvaryuma aynı miktar (y) yosunu ekilir ve bütün akvaryumlar bol beyaz ışıkla ışıklandırılır. On günde bir, her akvaryumun çeperinin aynı biçimde ışık alan yerlerinden jiletle 5 santimetrelik bir yer sıyrılır. Böylece toplanan (y) yosunları, suyu süzüldükten sonra yaş olarak hassas terazide tartılır. Bu işleme, 50 gün devam edilir." Böyle bir deney yapılırsa. "(y) yosunu en çok kırmızı ışıkta gelişir." denencesini sınamak için yeterli bilgi elde edilmiş olur mu? Evet. 5. Yukarda önerilen deneme yapıldığında şu sonuçlar elde edilmiş olsun: Bu sonuçları daha kolay anlaşılır bir hale getirmek için tablo nasıl düzenlenmelidir? Sonuçları, en çok gelişme sağlayan ışıktan en az gelişme sağlayan ışığa doğru bir sıra içinde gösterecek biçimde. 15

16 6. Yukardaki gibi bir denemeden elde edilen sonuçlar, aşağıdaki gibi bir grafikle gösterilebilir mi; gösterilebilirse bunun yararı ne olur? Gösterilebilir. Grafik, değişik renklerdeki ışıkların etkisini görmeyi ve incelemeyi kolaylaştırır. 7. Yukarda verilen deney sonuçlarına dayanarak akvaryumda (y) yosunu yetiştirmek isteyen kişilere, arada bir maliyet farkı yoksa hangi renkteki ışıktan yararlanmaları önerilebilir? Kırmızı renkteki ışıktan. ÖRNEK II Yandaki balonlardan A da saf alkol. B de potasyum nitratın sudaki çözeltisi, C de ise birbirine karışmayan iki sıvı bulunmaktadır. Bir öğrenci, bu sıvılarda sıcaklığın zamana göre değişimini bulmak istiyor. Bu amaçla sıvıları. kaynayıp buharlaşıncaya kadar ısıtıyor. Bu süre içinde. sıvıların sıcaklıklarını belli zaman aralıkları ile ölçüyor. Bu örnekle ilgili olarak, verimli bilgi edinme yollarını ve bazı dayanıklı bilgileri hatırlama. kavrama ve bunlardan yararlanma güçlerinin belirtileri aşağıdaki gibi kısa cevaplı sorularla yoklanabilir. 16

17 1. Yukarda sözü edilen deneyi yapmakta olan öğrenci, doğru ölçme yapabilmek için termometreyi sıvıların neresinde tutmalıdır; neden? Sıvıya batmayacak şekilde üstte. Çünkü sıcaklık buhar içinde homojendir; sıvı içinde homojen olmayabilir. 2. Sıcaklığın zamanla değişimini doğru olarak belirleyebilmek için, yukarıdaki deneyde sıcaklığın hangi zaman aralıklan ile ölçülmesi uygun olur? Olabildiğince kısa zaman aralıkları ile. 3. Yukarda sözü edilen deney yapılmış, ve şu sonuçlar elde edilmiştir: bitti a) Bu sonuçlara göre, saf sıvıdaki sıcaklık değişimi nasıldır? Sıcaklık, kaynama noktasına kadar artar; kaynama süresince değişmez. b) Bu sonuçlara göre, çözeltideki sıcaklık değişimi nasıldır? Çözeltinin sıcaklığı hem kaynama noktasına kadar. hem de daha sonra artar. c) Bu sonuçlara göre, kanşmayan sıvılardaki sıcaklık değişimi nasıldır? Sıcaklık, kaynama noktası düşük olan sıvının kaynama noktasına kadar artar. O sıvı buharlaşıncaya kadar değişmez; sonra ikinci sıvının kaynama noktasına kadar artar, sonra bir süre değişmez,... 17

18 4. Yukarıdaki C balonunda. birbirine karışmayan üç ayrı sıvı bulunsaydı. tablonun C sütunundaki ölçülerde nasıl bir değişme olurdu? Sıcaklığın değişmeden kaldığı zaman dilimi üç tane olurdu. 5. Yukardaki C balonunda bulunan, karışmayan sıvılardan bir tanesi bir çözelti olsaydı, sadece sıcaklık değişmesine bakılarak bunun bir çözelti olduğu anlaşılabilir miydi? Anlaşılamayabilirdi. ÖRNEK III "Isı, Sıcaklık ve Sıcaklığın Ölçülmesi" Bu konu ile ilgili olarak, dayanıklı bilgi birikimi ve verimli bilgi edinme yollarını hatırlama, kavrama ve bunlardan yararlanma güçlerinin belirtileri aşağıdaki gibi kısa cevaplı sorularla yoklanabilir. 1. Bir cisme elimizle dokunarak, onun soğuk olduğunu söylüyoruz. Bu durumda. cismin sıcaklık derecesi hakkında kesinlikle bilinen nedir? Cismin sıcaklığı, elimizin sıcaklığından daha düşüktür. 2. Bir kişi, açık kaptaki suyun sıcaklığını termometre ile ölçerek 160 derece olduğunu söylemişse bu kişinin kullandığı termometre. bildiğiniz ölçeklerden hangisine göre bölmelenmiş olabilir; neden? Fahrenheit ölceğine göre. çünkü, santigrat ölçeğine göre 160 derece sıcaklıkta, açık kaptaki su, su halinde bulunmaz. 3. Civalı termometre yapımında, civanın ve camın hangi fiziksel özelliğinin farklı olmasından yararlanılır? Genleşme katsayılarının. 4. Normal basınçta, civa -39 C de sıvılaşır ve 357 C de kaynar. Etil alkol ise Cde sıvılaşır ve 78 C de kaynar. Buna göre, çok soğuk bölgelerde civalı termometre yerine, renkli alkolle yapılmış termometrc neden daha kullanışlıdır? Donma noktasının, cıvanınkinden daha düşük olmasından. 5. Bir odada, ayrı kaplarda ısıtılan mum ve buz parçalarının ikisi de sıvılaşır. Isı verilmesi kesildikten bir süre sonra sıvı mumun yeniden katılaştığı; fakat suyun buz haline geçmediği görülür, Bunun nedeni nedir? Mumun erime noktasının odanın sıcaklığından daha yüksek; buzun erime noktasının daha düşük olması. 18

19 6. Bilinmeyen bir maddeden yapılmış ve 0 C deki boyu I m olan bir çubuk ısıtılarak boyca uzaması gözleniyor. Çubuktaki sıcaklık artışları termometreyle, uzunluk artışları da duyarlı bir araçla ölçülüyor. Sonuçta, yandaki çizelge elde ediliyor. Bu çizelgedeki değerlere göre, çubuğun sıcaklığı ile uzaması arasında nasıl bir bağıntı vardır? 0 C ile 25 C arasında çubuğun boyundaki artış, sıcaklığındaki artış ile doğru orantılıdır C lik sıcaklık değişimine karşı, civanın hacmindeki değişim yaklaşık 0,0002 ve alkolünkü de kadardır. Duyarlı bir termometre yapmak için bu sıvılardan hangisi daha uygun olur; neden? Alkol daha uygun olur; çünkü. eşit sıcaklık değişiminde alkolün hacimce genleşmesi daha fazladır. 8. Elektrik ocağında ısıtılan bir miktar suyun üzrindeki kapak, yukarıya doğru hareket ediyor. Bu olayda, yararlı enerjinin dönüşüm sırası nedir? Elektrik ısı-hareket (kinetik). 9. Isının bir cisimden ötekine geçen ağırlıksız bir madde olduğu varsayılırsa, birbirine değdirilen farklı sıcaklıktaki iki cisimden birinin sıcaklığının yükselmesi, ötekinin sıcaklığının alçalması açıklanabilir. Aynı varsayıma dayanılarak. birbirine sürtülen iki cismin ikisinin de sıcaklığının yükselmesi açıklanabilir mi; ikinci olay neyi kanıtlar? Açıklanamaz İkinci olay; ısının bir madde olduğu varsayımının yanlışlığını kanıtlar. 10. Elinizde 0 C de bir parça buz ve eşit ölçüde 0 C de su var. Oda sıcaklığındaki ayrana bunlardan hangisi katılırsa ayran daha soğuk olur: neden? Buz; çünkü buz, sudan farklı olarak erirken de ayrandan ısı alır, onu daha çok soğutur. 11.Akşamüstü; kuşlar sık sık tüylerini gagalarıyla didiklerler ve silkinirler. Bunun kuşa yararı ne olabilir? Bu, onların tüylerinin arasına ısı bakımından kötü iletken olan havanın dolmasını sağlar ve böylece, onları gecenin ayazından korur. 19

20 ÖRNEK IV Kimya alanında bilimsel bulguların bir bölümünden şu sonuçlar çıkanlabilir: 1. Bir elementin bütün atomlarının çekirdeklerinde proton sayısı eşittir. Nötron sayısı değişirse elementin izotopları var demektir. 2. Bir atomun en dış elektron katmanı dolu ise kararlı bir yapıya sahiptir. Böyle elementlere soy gaz denir. 3. Kimyasal tepkimelerde atomların en dış elektron katmanlarında elektron alışverişi yapılarak ya da elektron ortaklığı kurularak bileşiği oluşturan elementlerin elektron düzenleri, soy gazlarınkine benzer. 4. Çekirdek tepkimeleri, atom çekirdeğinin bölünmesi (fisyon) ya da çekirdek birleşmeleri (füzyon) biçiminde olur. Bu örnekle ilgili olarak, dayanıklı bilgi birikimini kavrama ve bundan yararlanma güçlerinin belirtileri aşağıdaki gibi kısa cevaplı sorularla yoklanabilir. 1. Bazı elementlerin atom ağırlığı tamsayı olduğu halde (N=14; C=12; 0=16) bazılarınınki kesirlidir (CI=35.5; Cu=63.5; Ni=58,7). a) Atom ağırlıklan arasındaki bu fark, yukardaki sonuçların hangisi ile açıklanabilir? Birinci sonuçta. b) Kesirli atom ağırlığına sahip olan elementler nasıl bir yapıya sahiptir? Farklı ağırlıklı izotopların karışımı biçiminde. 2. Argon bir soy gazdır. Argon atomuyla karşılaştırıldığında klor atomunda bir eksik, potasyum atomunda ise bir fazla elektron vardır. Kararlı bileşiklerinde Cl (-1), potasyum (+1) değerliklidir. a) Bu durum. yukardaki sonuçlardan hangileriyle ilişkilidir? İkinci ve üçüncü sonuçlarla. b) Bu iki element, argonun kararlı elektron düzenine nasıl sahip olurlar? Klor bir elektron alarak, potasyum bir elektron vererek. 3. Bir soy gaz olan radonun radyoaktif bir element olması, yukardaki ikinci sonuca aykırı düşer mi: neden? Aykırı düşmez: çünkü; radyoaktiflik çekirdek özelliğidir. 20