VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜGÜ YAYINLARI. Metinden hariç 454 Resim, 96 Plan ve Kroki, 68 Fotokopi, 8 Desen ve 3 Levha'yı havidir.

Transkript

1 VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜGÜ YAYINLARI V AKIFLAR DERGİSİ Metinden hariç 454 Resim, 96 Plan ve Kroki, 68 Fotokopi, 8 Desen ve 3 Levha'yı havidir. SAYI: VIII ONGUN KARDEŞLER Matbaası ~ : 11 9~ A N K A R A

2 TiRE'DE ÜÇ CAMi i nci A S LA N O (h U. Bu makaleye Tire' deki camiler üzerine yaptığım çalışmada ilginç bulduğum üçünü konu olarak seçtim. Bu üç camide ortak taraf tek hücreli oluşları ve son cemaat yerlerinin varlığıdır. Molla Arap ve Kazanoğlu camilerinde bu kısım önde, Doğanbey camiinde ise yandadır. Bu camileri konu olarak seçerken dikkatimi çeken özellikleri Molla Arap'ın bir külliyeye ait oluşu, Doğanbey'in ilginç bulduğum son cemaat yerinin yerleştirilişi ve. Kazanoğlu'nun yine son cemaat yeri üst örtülerinin değişik niteliğidir. lviolla ARAP CAlVIİ VE KOLLİYESİ Külliye, Tire kasabasının 5 km. kadar kuzey batısındaki Yahşibey ovasında bulunmaktadır. (Resim 1) H. 897 (1492) de II. Beyazıt'ın Molla Arap lakabı ile anılan Şeyhülis~ lamı Zeynüddin Ali tarafından yaptırılmıştır~ Külliyenin vaktiyle medreseleri, çarşı ve hamarnı ile pek. çok ihtiyaca cevap verebilecek büyüklükte olduğu söylenir. Kanuni devrinin Şeyhülislamlarından Tire'li Bostani Mehmet Erendi bu medreseden yetişmiş olup, o zamanın Diyanet İşleri Reisliği derecesine kadar yükselmiştir. Evliya Çelebi, seyahatnamesinin Tire'ye ait olan kısmında Molla Arap camiinden «Kargir bina v.:- kubbc- i ranaları serapa kurşuııludur» şeklinde bahsetmektedir. Külliyeden halen cami ile medrese odalarından bir kısım ayakta durmaktadır. Yani şimdiki durumu bir harabe halindedir. Diğer birialar tamamen yok olmuştur... Halen mevcut olan kahntılardan, camiin tek hücreli bir esas hacimle, medrese avlusuna açılan üç bölmeli son cemaat yerinden meydana geldiği anlaşılıyor. Medrese oda kalıntıları birbirlerinden m. mesafe ile ay~ rılırlar. Camiye girişte sağ tarafa isabet eden odalardan altı. tanesinin, solda ise sadece üçünün kalıntıları ayakta durmaktadır (Resim 2). Üstleri beşik tonozlu,. birbirlerinin eşi olan odaları 2.85 X 2.85 m. ölçüsünde birer. ka~ redir. Her birinde birer pencere ve ocak ve kapıdan girişte sağdaki duvarda birer niş ile, ocak ve pencerenin bulunduğu duvarda, üstte, ahigen bir pencere görmekteyiz. Medrese odalarıilın önündeki revaktan, sadece duvarda kemer başlangıçları ve etrafta görülen sütun parçalarından başka ize ratlayamadık. Cami, avlu ve medrese odaları: nın seviyeleri dolarak oldukça yükc selmiş CAlVIİ durumdadırlar. Cami esas mekan ile üç bölmeli son cemaat yerinden teşekkül eder. HAREM : Tek hücreli bir yapı olan caminin iç hacmi 7.15 X 7.15 m. ölçüsünde kare

3 162 inci ASLANOGLU / bir plfına sahip olup, eskiden kubbeli olan üst örtüsünden sadece üçgenli kasnak durmaktadır. Bu kasnağın altında, 40 cm. kadar derinlikteki sivri sağır kemercik dizisinin meydana getirdiği bir sıra süslü şeridin hemen altından kemerler başlamaktadır. (resim 3) Duvar kalınlığı 80 cm. dir. Halen doğu cephesinin büyük bir kısım ile, batı ve kuzey cephelerinin çok azı mevcut olup, kıble duvarı tamamen yok olmuştur. Ayakta kalan doğu cephesinde ortada bir niş, iki yanda birer pencere bulunmaktadır. Bu cephede duvar yüksekliği kıble köşesinde ancak 80 cm. ye, diğer köşede ise kasnağa kadar varmaktadır. İçte, giriş cephesinde, kasnağın ortasında pencere biçiminde bir niş ile, kemerin altında, yani portalin üstüne isabet eden kısımda, altıgen bir pencere bulunmaktadır. SON CEMAAT YERİ : - Üç bölmeli ve kubbeli son.cemaat yerinin camiye. giriş duvarında üç kemer başlangıcı durmaktadır. Ortadaki kubbenin stalaktitli pandantif kalıntıları ile girişte bunun sağına. isabet eden kalıntilardan yan kubbelerin sekizgen kaideye oturduğunu anlıyoruz. Girişte altıgeri pencerenin üstündeki kemer içtekinin aksine süslüdüı. (Resim 4) Sütunlar mevcut değildir. Portalin nasıl olduğunu, duvarın alt tarafı tamamen yıkık olduğu için bileıniyoruz. MİNA.RE Minare girişte son cemaat yerinin sağ kubbeli bölümünü işgal eder. Kaidesinin kıble cephesinde kare bir kısım bulunmakta iıniş. Bunun üst örtüsü sekizgen bir kısma varana kadar stalaktitlerle süslü sıralar (Resim 5) halindedir. Cami kubbe kasnağı hizasından baş~ layan sekizgen minare kaidesinde pencere ve nişler vardır. Kirpi saçak tipindeki süslü bir şerit bu kısmı üstteki üçgenli küpten ayırır. Bir bilezikten sç:>nra ise minare gövdesi başlar, şerefe altı, üç sıra stalaktitli olup balkon mevcuttur. petek kısmı yok olmuştur. Minarenin gövdesi tamamen tuğladan örülriiüştur. (Resim 1) TEKNİK, MALZEME, DUVAR 0RGÜSÜ: Cami duvarları moloz taşlarla örülınüş olup, üçgenli kasnak, kemerler ve son cemaat yeri kubbe ve kemer kalıntıları tuğladandır. Ayni yapı malzemeleri medrese odalarında da kullanılmış olup, burada da kemerierin tuğladan, duvarların moloz taşlardan örülınüş olduğunu görüyoruz. (Resimler 2,3) DaGAN BEY CAMİSİ Doğancıyan ismi ile de anılan ca~ mi, Tire'nin eski kesiminde, Kayalık mevkiinde olup güney tepelerinden biri üzerinde yerleştirilmiştir. (resim 6) Aydınoğulları devrinde 1384 yılında Doğan Bey tarafından yaptırılmış olan bu esere, oldukça küçük olmasına niğmen Tire'nin en güzel camilerinden - biridir diyebiliriz. Bilhassa oturduğu yer ve çevresi gerek form, gerekse kullanılan malzeme rengi itibarı ile çok güzel uyuşmuştur ve eski rustik güzelliğini halen muhafaza etmektedir. Rutubet yüzünden terkedilıniş olan cami dört seneden beri kapalı olup, aynı nedenle iç duvarları yeşil küf kaplamıştır.

4 TiRE'DE ÜÇ CAMi 163 meydana gelmiştir : Cami iki kısımdan Harem ve son cemaat yeri. Bu iki kısinm rnilırap aksı üzerinde değil de, son cemaat yerinin, baremin duvarına. bitişmiş. olduğunu görüyoruz. HAREM 5.90 X 6.15 m. ölçülerincieki tek bücreli harem oldukça küçüktür. Sekizgen kaideye oturan kubbenin, kare duvarlara geçişi köşelerde tromplar vasıtasiyle olmaktadır. İçieri dört sıra konsollada süslü olan tromplarm ve kaideııin diğer dört köşesindeki nişlerin 40 cm. kadar üstüıide, kubbeye varmadan süslü iki ince şerit bulunur. Giriş kıble aksı üzerinde olmayıp, batı cephesindedir. Doğu ve batı cephelerinde, içte, 2.75 m. uzunlukta, 50 cm derinlikteki nişlerden batidakinin içinde bir pencere ile kıble udvarında süslü inihra,püm başka iki ııiş göri:nek~ teyiz. Kuzey. cephesinde ise süslü. nişler içindeki.i]ii pencere, içte harem seviyesiriden 15 eni. kadar yukanda olup dışandan yol seviyesihdei:ı 1- m. kadar yüksektedirler. (resim 7) Duvar kalınlığı 80 cm. dir. SON CEMAAT YERİ Yol seviyesinden 1,50 m. kadar yüksektedir. Yoldan önce üç hasarnakla cami seviyesine, yine bir miktar yükseklik farkı ile son cemaat yerine çıkılır (Resim 8). Esas olarak iki bölınelidir. Bu bölmeler ortada bir sütunun taşıdığı kemerlerle, mihrap aksına pa~ ralel olarak ayrılırlar.. Bıi kemeriere dik yöndeki :iki sivri kemer ise 80 X 90 cm. 90 cm. ölçüsünde bir ayak üzerine 35 cm. eb'adındaki oturmaktadırlar. sütunun kapitali antik bir korent başlığı taşımaktadır.. Tugla olan kemeri e: rin üstündeki duvar 40 cm. ye kadar mevcut olup, ahşap durmaktadır lar. gergiler de halen Cami hareminin mihrap duvarının devamı olan son cemaat yerinin kıble duvarında da üstü stalaktitli bir mihrap ile bunun, girişin sağına isabet e de kısmında. bir ııiş görmekteyiz. Batı cephesi de duvar olup, üstte kapatılriıış. iki pencere ile, altta biri doldurulınuş, diğeri açık, üstleri sivri kemerli, dış cephede dikdörtgen ııişler içerisine yerleştirilmiş iki pencere mevcuttur. Son cemaat yerinin üst örtüsü tamamen yıkılmıştır. PORTAL : Harerne giriş portalinin üstü sivri kemerli olup, her iki yanında 40 cm. eninde, 20 cm. derinlikte birer mihrabiye vardır. Dıştaki kemer Bursa kemeri tipindedir. Mİ N ARE Girişi içeriden olan minare, oamiin doğu cephesine bitişiktir. Gövdesi gayet kısa olduğu için güdük minare de denilmektedir. Taş, tuğla karışık olarak örülınüş olan kare biçimindeki kai~.. de üstündeki sade tuğladan yapılmış olan küp gövdeden bir bilezik ile ayn~ lıyor. Kaideyle küp arasında ise aralıklı olarak diziimiş taş konsollar yer alma~ı.ctadır. Minarenin çapı 2.9Ö m. boyundaki. gövdeye nispetle oldukça kalındır. Gövdedeki tuğlalar helezon! sıralar halinde yukarı, şerefe altına kadar çıkarlar. Aslında şerefe altının stalaktitlerle süslü oldiıgu anlaşılıyor. Fakat bugün bunlar mevcut değildir. Minarenin. gövdeden. yukarısı muhdes olup, önemli değildir (Resim 9)... TEKNİK, MALZEME, DUVAR ÖRGÜSU ; -tır. Duvarlariki sıra tuğla, iki sıra taş Taşlar muntazam büyüklükte de-

5 164 inci ASLANOGLU ğildir. Pencere üstü ve sorı cemaat yeri kemerleri tamamen tuğladandır. Kubbe dış örtüsü büyük eb'atta dikdörtgen taş levhalarla kaplıdır. Camiin kuzey cephesinde iki sıra kirpi saçale vardır (Resim 10). KAZANOGLU CAMİSİ Kazanoğlu Camisi, Tire kasabasıinn güney - doğusuna isabet eden Duatepe mahallesiriin Çeşmealaiıı üstü denilen kısmındadır: Bfuıisi Kazanoğlu namında birisi olup, yapılış tarilıi kesin olarale bilinmemektedir. Eserin XV. yüzyıl ortalarma ait olduğu zannedilmelctedir. Cami esas olarak iki kısımdan meydana gelir: Tek hücreli harem ve öndeki son cemaat yeri. HAREM: Kubbeli hacim 7.25 X 7.25 m ölçülerinde kare bir tabana sahip olup, üst örtüsü olan kubbenin kare duvarlara geçişi pandantifler vasıtası iledir. Kıble cephesi hariç, diğerlerinde altta ve üstte ikişer pencere vardır. Bu cephede ise sivri leemerli iki üst ve milırabın üstüne rastlayan bir yuvarlak pencere bulunur. Doğu ve batı cephelerindeki pencereler simetrik olarak yerleştirilmemişlerdir. Zaten simetriyi içeriden ve dışarıdan minare bozmaktadır. Alt sıra pencerelerin üstleri düz, üsttekilerin ise sivri kemerlidir. SON CEMAAT YERİ: Bu kısım, tavan örtüsüne bakarsak beş bölmelidir. Önde sadece 8.20 m. lik bir kısım açık olup, iki sütuna ve yanlarda duvarlara oturan üç sivri kemeri vardır. Son cemaat yerinin diğer kısımlan duvarla çevrilidir. Doğu ve batı duvarlarında birer pencere bulunur. Batı duvarının devamı minareye kaide teşkil eder. Son cemaat yeri orta bölmesi kubbeli, onun yanındakiler çapraz tonozlu ve en uçtakiler ise pantantiflere oturan yarım lcubbelidirler. Son cemaat yeri haremden uzun olup, her iki tarafta 2.85 m. kadar dışarıya taşmaktadır. 45 cm. çapındaki öndeki iki sütunun başlıkları oldukça basittir. Kapının iki yanındaki seki ile son cemaat yeri yerden 40 cm. kadar yükselir (Resim 11, 12).. MİNARE: Minare girişi cami haremi içindedir. 60 cm. genişlikteki kapıdan girdikten sonra merdiven başlangıcına kadar olan 2.20 m. lik mesafede sağda ve solda birer niş bulunur. Merdiven genişliği 60 cm., 70 basamaktan herbirinin yüksekliği 29 cm. dir. Minare kaidesi, son cemaat yeri batı duvarı ile birleşmiştir. Kaide, son cemaat yeri çatısından sonra 1.00 m. kadar devam edip, üçgenli küp kısmına geçer. Oldukça uzun olan minare gövdesi altta v.e üstte birer bilezik ile sınırlanır. Şerefe yüksek olup, beş sıra stalaktitlidir. Minarenin gövdesi tamamen tuğladandır (Resim 13). MİHRAP: Yarım daire olan mihrap yerden 4.10 m. ye kadar çıkar. Bunun alttan m. si düz, geri kalan kısım ise beş sıra stalaktitlidir, Sonradan yağlıboya ile süslenmiştir (Resim 14). PORTAL : kapakları ahşaptır. Portal ve alt sıradaki pencerelerin Portalin her iki kanadının orta kısımları mevcut olmadığından sonradan kapatılmıştır. Alt ve üstteki ayınalı panolar geometrik de~ senleri havidir. Sonradan yok olan orta kısımdakiler de herhalde aynı şekilde süslenmişlerdi (Resim 15).

6 TiRE'DE ÜÇ CAMi 165 Pencere kapaklannda da gayet sade. geometrik süslemeler oymalar şek Iinde işlenmiştir. TEKNİK, MALZEME, DUVAR 6RGÜSÜ : Caminin beden duvarlan tuğla hatıllı taş örgüyle yapılmıştır. İri veya küçük parçaların meydana getirdiği taş sıralar, iki sıra tuğla ile değişerek devam ederler. Bağlantı olarak da kullamlan ikişer tuğla, taş sıralar arasına dikey olarak konmuştur. Kemerler tamamen tuğladandır. SOn cemaat yerinin iç ve dış duvarlan sıva ile kaplı olup, birçok yerde dökülmüştür. Kurşun kaplı olan kubbenin alt ta-, rafı kiremitle örtülüdür. Son cemaat yeri orta gözünün üstündeki sekizgen kasnaklı kubbe alaturka kiremitle kap~ lanınıştır (Resim 11, 12, 13).