T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKAN LIĞI

Ebat: px
Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKAN LIĞI"

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKAN LIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇ LENDİRİLMES İ PROJESİ) METAL TEKNOLOJİSİ DOĞRULTMA ANKARA 2005

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Not larıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...İ GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ METAL ATÖLYESİ Metallerin Endüstrideki Yeri Metal İşleri Atölyelerinin İmar Durumu Soğuk Şekillendirme Soğuk Şekillendirme El Takımları Soğuk Şekillendirme Makineleri İmalat İşlerinde Kullanılan Malzemeler Çelik Bakır ve Alaşımları Alüminyum ve Alaşımları Malzemelerin Biçimlerine Göre Sınıflandırılması Dolu Profiller Boru Profiller Boru Çeşitleri Açık Sac Profilleri Saclar Malzemelerin Depolanması ve Korunması Doğrultma Doğrultmanın Gereği ve Önemi Doğrultma Araçları Düzeltme için Kuvvet Uygulama Noktaları Doğrultma Çatalları ile Doğrultma Profilleri Düzeltme UYGULAMA FAALİYETİ...18 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...19 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...21 ÖĞRENME FAALİYETİ SAC MALZEMELERİ DOĞRULTMA UYGULAMA FAALİYETİ...23 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...25 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...26 CEVAP ANAHTARLARI MODÜL DEĞERLENDİRME KAYNAKLAR AÇIKLAMALAR i

4 AÇIKLAMALAR KO D ALAN DAL/MESLEK 521MMI038 Metal Teknolojisi Alan O rtak MO DÜLÜN ADI MO DÜLÜN TANIMI SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL YETERLİK Doğrul tma Doğrultma ile ilgili bilgi ve becerilerin verildiği öğrenme materyalidir. Ölçme Kontrol ve Markalama Modülü nü başarmış olmak. Şekil bozukluğuna uğramış gereçleri doğrultmak MO DÜLÜN AMACI EĞİTİM Ö ĞRETİM O RTAMLARI VE DONANIMLARI Ge nel Amaç: Gerekli ortam ve ekipman sağlandığında tekniğe uygun olarak soğuk şekillendirme takımlarını çarpılmış burulmuş gereçleri doğrultabileceksiniz. Amaçlar 1. Amaca uygun olarak şekil bozukluğuna uğramış profilleri kullanılabilir hale getirebileceksiniz. 2. Amaca uygun olarak şekil bozukluğuna uğramış sac malzemeleri kullanılabilir hale getirebileceksiniz. Ortam Sınıf, atölye, labaratuvar Donanım Atölyede soğuk şekillendirme (doğrultma) araç ve gereçleri ÖLÇME VE DEĞ ERLENDİRME Modülün içinde yer alan her bir öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Modül sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri, tavırları ölçmek amacıyla öğretmen tarafından hazırlanacak ölçme araçları ile değerlendirileceksiniz ii

5 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Metaller günümüzde endüstride çok yaygın olarak kullanılan ve önemli yer tutan malzemelerdir. Metal işleri de endüstrinin bel kemiğini oluşturmaktadır. Metallerin işlenmesinde çalışan teknik elemanlar endüstri için en önemli unsurlardandır, çünkü metalleri kalıcı olarak en etkili ve ekonomik şekilde biçimlendiren onlardır. Buna karşılık metal teknolojisinde çalışan biz teknik elemanlara düşen görev, hayatımızda önemli yer tutan metallerin işlenmesinde teknolojiyi takip etmek ve gelişen dünyanın bize sağladığı olanakları en iyi şekilde değerlendirmektir. Öncelikle teknolojiyi takip edebilmek için temel metal işlemlerini en iyi şekilde öğrenip uygular hale gelmeliyiz Metallerin en önemli özellerinden biri uygun şartlar yerine getirildiği takdirde biçim değiştirmeye olanak vermeleridir. Bu özellikleri metal işlerinde değişik amaçlar için işlemler gerçekleştirmemizi kolaylaştırmaktadır. Söz konusu işlemlerden biri de doğrultmadır. Doğrultma çoğu zaman istem dışı nedenlerden ötürü biçim değiştiren ötürü biçim değişikliğine uğramış metalik özellikteki parçaların istenilen biçime dönüştürülmesi amacıyla yapılır. Bu yönüyle meslek yaşantımızda sıkça kararlaştırma ihtimalimiz olan bir bölümdür. Doğrultma başlığı altında toplanan bu bölüm ile ilgili çalışmalarımız sonuçlandığında doğrultmanın gereği ve önemini bilecek, doğrultmada kullanılan araçları tanıyacak, değişik doğrultma yöntemlerini ve nasıl uygulama yapılacağı konusunda bilgilere sahip olacaksınız. 1

6 2

7 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-1 Uygun araç gereç sağlandığında amaca uygun olarak şekil bozukluğuna uğramış profilleri kullanılabilir hale getirebileceksiniz. ARAŞTIRMA Okullardaki ve sektörlerdeki metal işleri ile ilgili atölye ve bölümleri (soğuk şekillendirme) gezerek atölyeler ve doğrultma konusu hakkında bilgi toplayarak rapor halinde sınıfta tartışınız Metallerin Endüstrideki Yeri 1. METAL ATÖLYESİ Atomlar arasında metalik bağ olan, elektrik ve ısı iletkenliği olan elementlere metal denir. Günümüzde kullanılan pek çok makine ve cihazların yapımında metaller ve alaşımları kullanılır. Bunların en çok kullanılanları çelik, alüminyum, bakır gibi metallerdir Metal İşleri Atölyelerinin İmar Durumu Metal işleri atölyeleri tek katlı betonarme veya çelik konstrüksiyon olarak yapılır. Atölye tabanı, blokaj üzerine 10 cm beton ve en üste plaka halinde mozaikli beton kaplanarak yapılır. Metal İşleri Atölyesinin Görünüşü 3

8 Çatı biçimi, atölyede iyi bir havalandırmayı ve ışıklandırmayı sağlayacak özellikte olmalıdır. Bu amaçla, iki kademeli çatı uygulanarak çatılar arası pencerelerden havalandırma ve ışıklandırma takviyesi yapılır. Metal İşleri Atölye Planına Bir Örnek 4

9 1.3. Soğuk Şekillendirme Metallerin oda sıcaklığında şekillendirme işlemine soğuk şekillendirme denir. Soğuk şekillendirme işlemleri eğme, bükme, delme, kesme, eğeleme vb. işlemleri kapsar. Bu işlemler talaş kaldırarak veya kaldırmadan yapılabilir Soğuk Şekillendirme El Takımları Soğuk şekillendirmede amaca göre çeşitli el takımları kullanılır. Bu takımların yapılacak işlemlere uygun olarak seçilmeleri ve teknolojik kurallara göre kullanılmaları önemlidir. Soğuk şekillendirmede kullanılan el takımları aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür. Ölçme ve kontrol takımları Markalama takımları Birleştirme takımları Kesme takımları Eğme ve bükme takımları Eğelemede kullanılan takımlar Bu takımlarla ilgili ayrıntılı bilgileri ve kullanım kurallarını konuyla ilgili modüllerde bulabilirsiniz Soğuk Şekillendirme Makineleri Metallerin soğuk olarak şekillendirilmesinde kullanılan takımların yanında pek çok makinede kullanılmaktadır. Burada bu makinelerin sadece adını göreceksiniz. İlerideki ilgili modüllerde ayrıntılı bilgi ve kullanım kuralları verilecektir. Kollu makaslar Giyotin makaslar Dekopajlar (tırtır makaslar) Kenet bükme makinesi (caka) Abkant presler Presler Kordon makinesi Silindir makinesi Boru bükme makineleri Matkaplar Breyzler Zımpara taşları Parlatma tezgahları 5

10 1.4. İmalat İşlerinde Kullanılan Malzemeler İmalat işlemlerinde kullanılan malzemeler cinslerine ve şekillerine göre sınıflandırılır. Bu malzemeler soğuk veya sıcak olarak şekillendirilebilir. Metal imalat işlerinde en uygun kullanılan malzeme türleri aşağıda verilmiştir Çelik Demir endüstride saf halde kullanmaya elverişli değildir. İçerisine %1,7 ye kadar karbon katılarak demir endüstrinin ihtiyaçlarını karşılayıcı çelik durumuna gelir. Çelikler içerisindeki alaşım elementlerine ve kullanım alanlarına göre farklı türleri vardır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür. Adi karbonlu çelikler Sade karbonlu çelikler Alaşımlı çelikler Paslanmaz çelikler Yapı çelikleri Yüksek hız çelikleri Takım çelikleri Bakır ve Alaşımları Bakır (Cu), ergime noktası ~ 1083 oc ve özgül ağırlığı 8,9 kg / dm 3 olan kızıl renkli bir metaldir. Bakır kolay şekillendirilir, ısı ve elektrik iletkenliği yüksektir. Bakır endüstride saf olarak kullanıldığı gibi alaşım olarak da yaygın olarak kullanılmakt adır. En yaygın kullanılan bakır alaşımları pirinç ve bronzdur. Pirinç Bakırın çinko ile yaptığı alaşıma pirinç denir. Sarı renkte olan pirinç süsleme işlerinde ve lehimleme işlerinde kullanılır. Bronz (Tunç) Bakırın kalay ile yapmış olduğu alaşımdır. Bronz malzemeler heykelcilikte, burç ve yatak yapımında yaygın olarak kullanılır Alüminyum ve Alaşımları Alüminyum (Al) ergime derecesi 658 0C ve özgül ağırlığı 2,7 kg/dm3 olan gümüş beyazı renkte bir metaldir. Alüminyum metaller grubunun hafif metaller sınıfında yer alır. Alüminyum saf iken mukavemeti az, işlenebilirliği kolay, çabuk oksitlenen, oksitlenme ile sert bir yüzey tabakasına sahip olan, ısı ve elektrik iletkenliği iyi olan korozyon direnci ve yeniden kullanabilirliği gibi özellikleri nedeni ile ekonominin tüm sektörlerinde kullanım alanı bulunmaktadır. 6

11 1.5. Malzemelerin Biçimlerine Göre Sınıflandırılması Dolu Profiller Dolu profil malzemeler kesitleri (içleri) dolu olan malzemelerdir. Bunlar yuvarlak, kare, lama, H, U, L, T, Z gibi profillerde üretilerek, demir doğrama işlerinde kullanılırlar. Köşebentler: Eşit kenarlı Köşebentler: 30x30x3,40x40x4 Eşit kenarlı olmayan köşebentler:30x50x4 T Demiri U Demiri I Demiri: Yuvarlak Çubuklar: Ø 8, Ø 10, Ø 12 Ø 14, Ø 18 gibi Kare Çubuklar :8x8, 10x10, 15x15, 20x20,30x30 gibi Lama Çubuklar:5x30 lama10x30 lama, 5x20 lama gibi 7

12 Şekil 1.1: Dolu Profil Çeşitleri Dolu Profil Çeşitleri Boru Profiller Sıvı, gaz, buhar ve toz halindeki maddeleri iletmeye yarayan ve çelik eşya yapımında kullanılan içi boş silindir biçimli elemanlarına boru denir. Boru dendiğinde iki değişik kesit göz önüne alınır: Kare-Dikdörtgen Kesitli Borular (boş profiller) Silindirik Kesitli Borular Ayrıca borular üretim şekillerine göre ikiye ayrılır: Dikişli Borular Dikişsiz Borular 8

13 Kare profildikdörtgen profil T= Boru et kalınlığı D.İ= Boru dış çapı D= Boru dış çapı Şekil 1.2: Boş Profiller Boş profiller kısaca şu biçimde ifade edilir. Örneğin: 30 x 30 x 1,5_ Et Kalınlığı 40 x 30 x 2 Et Kalınlığı / I / I Kenar Uzunluğu Kenar Uzunluğu Uzun Kenar Uzunluğu Kenar Uzunluğu Boru Çeşitleri Mobilya Boruları Genellikle et kalınlıkları 1mm ye kadar olan borular çelik eşya yapımında kullanıldıklarından mobilya borusu olarak tanımlanır. Soğuk olarak şekillendirilen dikişli borulardır. Dış sapları ile anılır. Sanayi Boruları Sıcak şekillendirilip dikişli imal edilen korozyonun önemli olmadığı akışkan nakillerinde ve çelik yapıların imalatında kullanılan borulardır. Boruların anma çapları dış çaplarıdır. Galvanizli Tesisat Boruları Korozyona, paslanmaya ve çürümeye karşı dirençleri nedeniyle temiz su tesisatı başta olmak üzere, korozyon etkisinin önem taşıdığı akışkan iletim tesisatlarında kullanılır. Bu borular dikişli olarak üretilir. İç ve dışları çinko ile kaplanarak piyasaya sunulur. Ölçü sistemleri parmaktır ve iç çaplarına göre anılırlar. Doğalgaz Boruları Özel kaliteli çeliklerden imal edilen kolay işlenebilir, korozyona karşı dirençli, kireç tutmayan, ısıl işleme tabii tutulmuş olarak imal edilen borulardır. Parmak ölçü sistemlerine göre iç çaplarına göre anılırlar. 9

14 Boru Profil Çeşitleri Açık Sac Profilleri Sacdan bükülerek yapılmış farklı şekillerdeki profillerdir. Kullanılacak yerin özelliğine göre, uygun ölçü ve şekillerde yapılırlar. Sac profiller, çelik eşya, doğrama ve karasör yapımı gibi işlerde kullanılmaktadır. Şekil 1.3: Açık Sac Profili Çeşitleri Saclar Kalınlığı, diğer ölçülerine göre çok küçük olan levha halindeki malzemelere sac denir. Saclar standart ölçülerde, plakalar veya rulo halde piyasaya sunulur. Et kalınlığı fazla olan malzemeye platina, et kalınlığı ince ve kalay kaplanmış malzemelere teneke denir. Saclar yapılışlarına göre sınıflandırılır. Siyah saclar: sıcak olarak haddelenmiş saclardır. DKP saclar: soğuk olarak haddelenmiş saclardır. Galvanizli saclar: haddelendikten sonra çinko kaplanmış saclardır. Bunların dışında yüzeyleri kabartmalı platform sacları, delikli saclar, oluklu saclar gibi özel saclar da vardır. Saclar piyasada 100x200, 120x240 ölçülerinde plakalar veya rulo halinde bulunur. 10

15 Şekil 1.4: Sac Malzeme Çeşitleri 1.6. Malzemelerin Depolanması ve Korunması Rutubetli ortamlarda pek çok metal özellikle demir esaslı malzemeler korozyona uğrar. Yüzeyden başlamak üzere paslanma içeri doğru ilerler ve malzeme kullanılamaz hale gelir. Bunu önlemek için malzemeler rutubetsiz ortamlarda, yerden yüksekte, cins ölçü ve diğer farklı özelliklerine göre depolanmalıdır. Taşınma ve depolanmasında malzemelere hasar verilmemelidir Doğrultma Eğilmiş, bükülmüş ya da burulmuş parçaları, çeşitli araç ve gereçlerden faydalanarak elde veya makinelerde düzeltme işlemine doğrultma denir Doğrultmanın Gereği ve Önemi Metal parçaların imalatı, nakli ve depolanması sırasında eğilmeler, bükülmeler, çarpılmalar, çekmeler gibi hasarlar oluşabilir. Bu gibi olayların giderilerek parçaların eski haline getirilmesi yani düzeltilmesi gerekir. Bu işlem doğrultma ile yapılır. Böylece, parça tekrar kullanılır, işe yarar duruma getirilir. Örneğin, kaynak edilen parçada görülen çekme ile parçanın bozulması, sacların işlenmesinde deforme olması, küçük çaplı parçaların işlem esnasında eğilmesi doğrultma ile giderilir Doğrultma Araçları Çekiçler Metal işleri atölyelerinde yapılan işlerde en önemli yeri tutan el aletlerinden biri çekiçlerdir. Ağırlıkları 100 ile 1500 gram arasında değişir. Çekiçler çelikten yapılmış bir 11

16 gövde ve ağaç bir saptan ibarettir. Gövde şekline göre çekiçler Alman, İngiliz ve Fransız çekiçleri diye üçe ayrılır. Bunların yanında özellikle sac doğrultma işlemlerinde ve hassas işlerde kullanılan doğrultma çekiçleri vardır. Çekiç gücü ile yapılamayacak işlerde varyoz kullanılır. En çok kullanılan çekiçlerden bazıları aşağıda gösterilmiştir. Alman Çekici İngiliz Çekici Fransız Çekici Şekil1.4: Doğrultma Araçları Varyoz Çekiçler kullanılırken dikkat edilecek bazı hususlar vardır. Bunlar: Çekiç, sapına sağlam takmalı ve yerinden oynamamalıdır. Çalışma sırasında fırlamaması için sapına kama çakılmalıdır. Çekiç sapı ucundan tutulmalı ve vurulacak yere çekicin tabanı paralel olmalıdır. Doğru Vuruş Pozisyonu Yanlış Vuruş Kamanın Çakılması Şekil 1.5: Doğrultma araçlarında çalışma 12

17 Tok m aklar Çekiçlerle doğrultma işlemi küçük ve hassas parçalar üzerinde zedeleme, bozma veya iz yapmalara sebebiyet verebilir. Bu gibi durumlarda ve daha az kuvvetle yapılacak doğrultma işlerinde tokmaklar kullanılır. Tokmaklarda, metal tokmaklar, ağaç tokmaklar, plastik ve lastik tokmaklar olarak çeşit lere ayrılır. Metal tokmaklar genel olarak bakır veya pirinçten yapılırlar. Lastik Tokmak Plastik Tokmak Resim 1.1: Plastik Tokmaklar Altlıklar İş parçalarından bazılarının doğrultulmasında, örs veya pleyt gibi düz yüzeyli araçlar uygun olmayabilir. Özellikle sac iş parçalarının doğrultulmasında iş parçasının şekline uygun altlıklar kullanılır. Bu altlıklar, çelikten yapılmış, kullanım yüzeyi sertleştirilmiş ve keskin kenarları pah kırılarak düzeltilmiştir. Altlıklar, mengeneye bağlanarak, örse takılarak, pleyt üzerinde veya kendi halinde kullanılır. Aşağıdaki şekilde çeşitli altlık tipleri verilmiştir. Şekil 1.6: Doğrultma Altlıkları Doğrultma Pleytleri Pleytler, çelik çubukların, yuvarlak demirlerin, lama demirlerin, sacların, kısa parçaların ve doğrultma işlemi yapılacak doğrultulmasında kullanılan düz yüzeyli araçlardır. Doğrultulacak iş parçaları pleyt üzerine konularak çekiç veya diğer doğrultma araçları ile vurularak doğrultma yapılır. Doğrultma işlemi aynı zamanda, bu pleytler üzerine konularak kontrol edilir. 13

18 Resim 1.2: Örs Resim 1.3: Doğrultma Pleytleri Mengeneler Parçaların sıkıştırılarak istenilen konumda sabit olarak tutulmaları için kullanılan aletlerdir. Değişik amaçlarla kullanılan çok çeşitli mengeneler vardır. En çok kullanılanları şunlardır. Paralel Ağızlı Mengeneler Çoğunlukla dökme demirden yapılan, biri sabit diğeri hareketli iki çeneden oluşan ve bir tezgah üzerine bağlanarak kullanılan mengenedir. Dökme demirden yapıldıkları için üzerlerine darbe gelmemelidir. Şekil 1.7: Paralel Ağızlı Mengene Ayaklı Mengeneler Çelik malzemelerden yapılan, ayakları olan mengenelerdir. Darbelere karşı dayanıklıdır. 14

19 Şekil 1.8: Ayaklı Mengene Boru Mengeneleri Boruların sıkıştırılarak sabit tutulmalarını sağlayan özel şekilli mengenelerdir. Şekil 1.9: Boru Mengenesi Makine Mengeneleri Matkap, freze, pres gibi çeşitli makinelerde çalışırken gerektiğinde parçaların sıkıştırılması için kullanılan mengenelerdir. Gerektiğinde makinelerin tezgâhlarına vidalar ve kanallar yardımıyla sabitlenir. Şekil 1.10: Tezgah Mengenesi 15

20 El Mengeneleri ve Pah Mengeneleri Küçük ölçülü parçaların sıkılarak çeşitli işlemler yapılmasında ve pah kırılmasında kullanılan mengenelerdir. Şekil 1.11: El Mengenesi ve Desteklerle Doğrultma Düzeltme için Kuvvet Uygulama Noktaları Profillerde düzeltme işlemine, parçanın en az şekil bozukluğuna uğramış kısmından başlanır. Doğrultma işleminde darbeler ağaç takoz veya uygun bir çekiç ile pleyt üzerinde uygulanır. Doğrultma işleminde seçilen vurma aletlerinin kullanılması işlemin sağlıklı olması için önemlidir. Düzeltilecek malzemeye uygun kuvvet uygulanırsa düzeltme sağlanır. Aşırı kuvvet uygulanırsa malzeme ezilir ve üzerinde izler oluşur. Uygulanan kuvvet az olursa düzeltme sağlanamaz Doğrultma Çatalları ile Doğrul tma Doğrultma çatalları burulmuş parçaların düzeltilmesinde kullanılan çeşitli şekil ve ağızlarda imal edilir. Doğrultma çatalları çelikten yapılırlar ve ağız kısımları sertleştirilir. Burulmuş parçaların düzeltilmesinden başka amaçlar için kullanılmazlar. İş parçalarının yapımında kullanılan lama, kare veya dikdörtgen kesitli parçalar çalışma ve bir yerden bir yere taşınma esnasında burulabilir. Bu parçalardaki burulma, iş üzerinde yapılacağı gibi sökülerek bir mengeneye bağlamak suretiyle, pense gibi görev yapan veya tutma ağızları olan doğrultma çatalları yardımı ile yapılır. Doğrultma çatalları iş parçasının kesitine uygun, sıkı bir şekilde parçayı tutabilecek nitelikte olmalıdır. Resim 1.4: Doğrultma Çatalları 16

21 Profilleri Düzeltme Düzeltilecek profil parça pleyt üzerine konarak düzeltme işlemine bir uçtan başlanarak yapılır. Parça kalınlığına göre düzeltme işlemi için seçilen çekiç veya bolyozla parça üzerindeki eğilmiş yerlere vurularak parçanın pleyt yüzeyine tam değmesi sağlanarak düzeltme işlemine devam edilir. Gerektiğinde doğrultma işlemi delikli pleyt üzerinde yapılmalıdır. Aynı zamanda düzeltme pleyt üzerinde kontrol edilir. Parça tek kişinin yapamayacağı uzunluk ve büyüklükte ise düzeltme işlemi birkaç kişi tarafından yapılır. Parçayı tutan ve çekiç kullanan kişiler düzeltmeyi yaptıran kişinin talimatlarına uyar. Düzeltilmesi yapılacak parça, pleyt veya örs üzerinde düzeltilemeyecek kadar büyük ise bu tür parçalar, doğrultma preslerinde düzeltilir. Düzeltilecek parça, presin altına yerleştirilir ve pres kalıbı parça üzerine indirilir. Pres kalıbı her parçaya uymayabilir, bunun için parçanın şekline göre en uygun kalıp seçilir veya özel olarak yapılır. Resim 1.5: Örste Doğrultma 17

22 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Verilen eğilmiş lama malzemeyi tekniğine göre doğrultunuz. Kullanılacak Araç ve Ge reçle r Lama profil malzeme (30 x 10 ) Çekiç, varyoz, tokmak, örs, doğrultma pleyti, doğrultma çatalı İşlem Basamakları Doğrultulacak profili örsün üzerine koyunuz. Gerecin kamburlaşmış yerlerine çekiçle veya balyozla dik kuvvetler uygulayınız. Malzeme üzerindeki tüm kamburluklar düzelinceye kadar kuvvet uygulama ve plastik deformasyon işlemine devam ediniz. Çekicin veya balyozun yeterli olmadığı yerlerde doğrultma çatallarından yararlanınız. Malzemeyi kılıcına olarak da düzeltiniz. Gerecin düzgünlüğünü ve ölçüsünü kontrol pleytinde kontrol ediniz. Öneriler Çalışma anında eldiven ve iş önlüğü giyiniz. Doğrultma pleyti ve örsün yüzeyinin temiz olmasına dikkat ediniz. Çalışma sırasında çekiç veya varyozun sapında kama olmasına dikkat ediniz Yapacağınız iş için uygun alet kullanınız. Ezilmeyi önlemek için ağaç takoz veya altlık kullanınız. Aşırı vurma kuvveti uygulamayınız. Malzemenin pleyte tüm noktalardan oturduğunu kontrol ediniz. 18

23 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1. Aşağıdaki alaşımlardan hangisi çeliktir? A) Bakır-Kalay B) Demir- Karbon C) Demir-Bakır D) Bakır-Çinko 2. Doğrultma pleyti yapımı için uygun malzeme aşağıdakilerden hangisidir? A) Dökme demir B) Paslanmaz çelik C) Alüminyum D) Bakır 3. Aşağıdakilerden hangisi tokmak başlarının yapımında kullanılan gereç değildir? A) Plastik B) Ağaç C) Dökme demir D) Kauçuk 4. Vurma işlemini sağlayan başları plastik, pirinç ya da kurşun gereçler kullanılarak üretilen el aletlerine ne ad verilir? A) Çekiç B) Keski C) Tokmak D) İşkence 5. Bakır ve çinkonun yapmış olduğu alaşıma ne ad verilir? A) Dökme demir B) Pik C) Demir D) Pirinç 19

24 6. Darbe ile parça doğrultma işlemi mengenenin neresinde yapılır.? A) Mengene ağızları üzerinde B) Sabit çene üzerinde C) Mengene örsü üzerinde D) Hepsi DEĞ ERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyetteki eksikliklerinizi faaliyete tekrar dönerek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz. 20

25 PERFORMANS DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME Verilen faaliyetler doğrultusunda yaptığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz. Gözlenecek Davranışlar Evet Hayır Doğrultma işlemine başlamadan önce iş önlüğü giyip ve eldiven taktınız mı? Doğrultulacak profili örsün üzerine koydunuz mu? Gerecin kamburlaşmış yerlerine çekiçle veya balyozla dik kuvvetler uyguladınız mı? Malzeme üzerindeki tüm kamburluklar düzelinceye kadar kuvvet uygulama ve plastik deformasyon işlemine devam ettiniz mi? Çekicin veya balyozun yeterli olmadığı yerlerde doğrultma çatallarından yararlandınız mı? Malzemeyi kılıcına olarak da düzelttiniz mi? Gerecin düzgünlüğünü ve ölçüsünü kontrol pleytinde kontrol ettiniz mi? TO PLAM PUAN Uygulamalarda hatanız var ise eksikliklerinizi tamamlayınız. Eğer cevaplarınızın tamamı Evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz. 21

26 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-2 Uygun araç gereç sağlandığında amaca uygun olarak şekil bozukluğuna uğramış sac malzemeleri kullanılabilir hale getirebileceksiniz. ARAŞTIRMA Okullarda ve işyerlerinde sacların doğrultulması ve sacları doğrulturken yapılması gereken uygulamalarla ilgili bilgi toplayarak rapor halinde sınıfta arkadaşlarınıza sununuz. 2. SAC MALZEMELERİ DOĞRULTMA Saclar iki türlü doğrultma işlemine tabi tutulur. İmalattan önce, taşıma ve depolama sırasında meydana gelen kusurları veya imalattan sonra oluşan kusurları gidermek için doğrultma yapılabilir. Yapılan işin estetik görünmesi ve tam ölçü sağlaması bakımından sacların düzgün olması gerekir. Sacların eğilmiş kısımları düzeltilirken dıştan başlayarak merkeze doğru doğrultma yapılmalıdır. Merkezden doğrultmaya başlanırsa katmanlaşma meydana gelebilir. Ayrıca doğrultma işlemi kademeli olarak hafif kuvvetlerle yapılmalıdır. Genel olarak doğrultma yapılırken uygulanacak darbeler iyi ayarlanmalıdır. Büyük darbeler parçanın eğilmesi veya geriye bükülmesine yol açar. Hafif darbelerde ise doğrultma zamanı uzar. Doğrultma işlemi sırasında parçaların dış bükey yüzeylerine darbe uygulamalıdır. Son düzeltme işlemlerinde daha yumuşak olan tokmaklar tercih edilmelidir. Şekil 2.1: Çekiçleme 22

27 UYGULAMA FAALİYETLERİ UYGULAMA FAALİYETİ Aşağıdaki resimde verilen sac parçasını doğrultunuz. ARAÇ VE GEREÇLER T emrin 200 X 200 X 1 Mm Sac Malzeme D.K.P Sac, Doğrultma Pleyti, Örs, Çekiç, Metre, Ağaç Tokmak, Eğe, Şapka Gönye 23

28 İŞLEMLER BASAMAKLARI X 200 X 1 mm Boyutlarındaki sacı altı boşlukta olacak şekilde yaklaşık 8 mm yükseklikte çökertiniz. 2. Sacın pleytine oturan kısmını çevreden ortaya doğru dövünüz. 3. Çökertilen kısımlara çekiç darbeleri daha az, çevreye doğru daha şiddetli olmalıdır. 4. Son düzeltme işlemini tamamlayınız. 24

29 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1.Aşağıdakilerden hangisi doğrultma işleminde kullanılmaz? A) Markacı pleyti B) Delikli pleyt C) Doğrultma pleyti D) Altlık 2.Aşağıdakilerden hangisi sac malzeme çeşit lerinden değildir? A) Siyah saclar B) Galvanizli saclar C) Burma saclar D) Rulo saclar 3. Malzemenin kaba düzeltme işi bittikten sonra son düzeltme işinde hangi takım kullanılır? A) Çekiç B) Valyoz C) Tokmak D) Silindir 4.Yumuşak metallerin doğrultulmasında hangi araç kullanılır? A) Çekiç B) Balyoz C) Tokmak D) Silindir 5.Doğrultma pleytleri hangi malzemeden yapılır? A) Paslanmaz çelik B) Dökme demir C) Alüminyum D) Bakır DEĞ ERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyetteki eksikliklerinizi faaliyete tekrar dönerek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz. 25

30 PERFORMANS DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME Verilen faaliyetler doğrultusunda yaptığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz. Gözlenecek Davranışlar Evet Hayır Doğrultma yaparken iş önlüğü ve eldiven kullandınız mı? Doğrultulacak sacı doğrultma pleyti veya örsün üzerine koydunuz mu? Sacın kamburlaşmış yerlerine dıştan içe doğru dairesel olarak çekiç tabanıyla dik kuvvetler uyguladınız mı? Malzeme üzerindeki tüm kamburluklar düzelinceye kadar kuvvet uygulama ve plastik deformasyon işlemine devam ettiniz mi? Malzeme kaba düzeltme işi bittikten sonra tokmak yardımıyla son düzeltme işlemini yaptınız mı? Gerecin düzgünlüğünü ve ölçüsünü kontrol pleytinde kontrol ettiniz mi? TO PLAM PUAN Uygulamalarda hatanız var ise eksikliklerinizi tamamlayınız. Eğer cevaplarınızın tamamı Evet ise modül değerlendirmeye geçiniz. 26

31 CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI 1 B 2 A 3 C 4 C 5 D 6 C ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI 1. C 2. D 3. B 4. D 5. Y 27

32 MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME Modül faaliyetleri ve araştırma çalışmaları sonunda kazandığınız bilgi ve becerilerin ölçülmesi ve değerlendirilmesi için öğretmeniniz size ölçme araçları uygulayacaktır. Ölçme sonuçlarına göre sizin modül ile ilgili durumunuz öğretmeniniz tarafından değerlendirilecektir. Bu değerlendirme için öğretmeninize başvurunuz. 28

33 KAYNAKLAR KAYNAKLAR SERFİÇELİ Y. Saip, Soğuk ve Sıcak şekillendirme, Ankara, 1997 ŞAHİN Sami, Metal işleri Metal Teknolojisi, Ankara ÖZLÜ İrfan, Meslek Bilgisi,Ankara,1996 ÖZKARA Hamdi, Metal İşleri Teknolojisi, Tarsus ÇINAR A. İhsan, Soğuk Demir Meslek Bilgisi, Kayseri 29