tmmob makina mühendisleri odası V. DANILEVSKY İMALAT MÜHENDiSLiĞi Çeviren: Mak. Müh. Emin Banadır KANTAROĞLU YAYIN NO: 121

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası V. DANILEVSKY İMALAT MÜHENDiSLiĞi Çeviren: Mak. Müh. Emin Banadır KANTAROĞLU YAYIN NO: 121

2 ! TMMOB MAKINA MÜHENDtSLERİ ODASI OCAK 1987 YAYIN NO: 121 Yon» «Y«y«S«yM Ud. ŞU. T ANKARA

3 21. KISIM DÖNER İÇ YÜZEYLERİN (DELİKLERİN) işlenmesi Delik Çeşitleri ve Bunların işlenme Metodlatı Takım tezgahlarında yapılan işlemlerin büyük bir kısmını delik işlemeleri meydana getirir. Bu işlemde bir kural olarak kesici takım (matkap ucu vs.) veya iş parçası hem döner hem eksenel ilerleme yapar. işlenme metotlarına göre delikler şu şekilde sınıflandırılabilirler: (1) Çeşitli parçalardaki tesbit delikleri (cıvatalar, vidalar, sapiuunalar ve perçinler gibi tesbit elemanları için açılan delikler). Bu çeşit deliklerde yüksek hassasiyet aranmaz (4. ve 5. derece veya daha aşağısı). Bu delikler genellikle ya basit veya çok milli matkap tezgahlarında delinir. (2) Döner gövdeli parçalardaki çeşitli şekillerde düz ve kademeli delikler. Bunlar matkap uçlanyla (genellikle daha sonra maça matkabıyla delme ve raybalama ile devam edilir) veya bir tek uçlu takımla (delik genişletme) dış silindirik yüzey işlenirken aynı anda açılır. (3) Gövde tipi parçalarda bulunan ve hassasiy teleri makina ünitesinin (örneğin, redüktör dişli kutusu) hizmet ömrüne ve performansına veya bütün makinanın (örneğin takım tezgahlan kafalarındaki iş milleri için açılan delikler v.b.) performansına etki eden kritik delikler. Bu delikler çeşitli özel ve genel amaçlı takım tezgahlarında 2. hassasiyet derecesinde işlenir. (4) Boylarının çaplarına oranı beşten büyük olan ( > 5) derin delikler, örneğin tart kun tezgahı iş mili delikleri, delik miller v J>. Bu delikler tek amaçlı tezgahlarda delinir. (5) Konik veya konforlu (eğrisel profilli) delikler. Bunlar ya uygun şekil verilmiş takımlarla veya konik yahut şekilli işlemeyi sağlayan kopya ataşmanıyla işlenir. (6) Profilli delikler (dairesel kesitlerin dışında kalanlar), itme veya çekme hareketiyle çalışan sıyırma tezgahlarında veya yank açma aletinde istenir. 243

4 Yapılış amaçlarına bağlı olarak delikler şu şartlan yerine getirmelidir: Çap ölçüleri verilen sınırlar içerisinde tutulmalıdır; delik ekseninin veya yüzeyinin doğruluğu öngörüldüğü gibi olmaladır; delik gerçekten silindirik şekilli olmalıdır (koniklik, ovallik, çember yayı dilimli bak Şekil 3 b olmamalıdır); delik parçanın yüzlerine göre tam gönyeli olmalıdır. Yuvarlak delikler; matkap tezgahlarında, yatay delik işleme tezgahlarında, torna tezgahlarında, dik delik işleme frezelerinde, revolver torna tezgahlarında, yan otomatik ve otomatik torma tezgahlarında sıyırma tezgahla r "*a (broaching machine - broş makinası) ve taşlama tezgahlarında işlenirler. Delikler işlenirken aynı çap ve x hassasiyetteki bir döner dış yüzeye göre daha çok zaman harcanır ve daha çok kesici takım masrafı olur. Delik işleyen kesici takımlar dış yüzey işleyenler kadar rijit değildir. Bu kesicilerin monte edildikleri kalem saplarının ve kenetleme elemanlarının (örneğin kısa veya boydan boya delik katerleri, uzun delgi takınılan v.b.) dizaynlan bu rijiditeyi sağlayamaz. Delik işlemede istenilen hassasiyete ulaşmak için çok sayıda paso verilmesi gerekir. Böylece ilk delme işleminde yapılmış olan hata gittikçe azaltılmış ve izin verilebilir sınırlar içerisinde bırakılmış olur. örneğin düz bir milin 3. hassasiyet derecesinde işlenmesi için iki kaba paso gereklidir, oysa aynı çap ve hassasiyet derecesindeki bir delik için en az dört operasyon veya operasyon elemanı gerekecektir. Böyle bir operasyonda delik iki aşamada matkap ucuyla delinip büyütüldükten sonra maça matkabı ile genişletilir ve bir veya iki kez raybalan ir. Oldukça çok operasyonla işlenmesine karşın, normal koşullarda bir deliğin iç yüzü ile iş parçasının dış yüzü arasında çok hassas bir paralellik daha doğrusu eş eksenlik sağlaman olanaksızdır. Bu nedenle çok hassas bir eş eksenlik istendiğinde önce delik istenmelidir, daha sonra bu delikten yerleştirme elemanı olarak yararlanıp parça bir hassas malafaya geçirilir ve silindirik dış yüzey işlenir. Dolu parçalarda 80 mm çapa kadar olan delikler; matkap tezgahlarında, radyal matkap tezgahlarında, torna tipi tezgahlarda delinebilir. Çapı 80 mm nin üstünde olan delikler için genellikle özel delme kafaları kullanılır. Bir kural olarak bu operasyon delik işleme tezgahlannda yapılır Delme İşlemleri Delme işleminde kullanılan makinalar: genel amaçlı; tek amaçlı ve özel modeller olmak üzere gruplandırılır. özelliği olmayan herhangi bir delik için genel amaçlı tezgahlar kullanılır Bu sınıfa şunlar girer: Sütünlu matkap tezgahları, radyal matkaplar, tezgah tipi matkaplar. Sadece belli bir operasyon için imal edilen çok iş milli matkap tezgahlan seri imalatta kullanılır. Çok iş milli matkap tezgahları ayrıca iki gruba (iş millerinin dizaynına göre) ayrılır: ayarlanamaz iş milli (sabit pozisyonlu) tezgahlar, ayarlanabilir iş milli tezgahlar. Çok iş milli sütunlu bir matkap tezgahının genel bir görünüşü Şekil 136 da verilmiştir. Makinanın bütün mekanizmaları, kolona 7 monte edilmiştir. Ana hareket 6 nolu elektrik motorundan sağlanır ve şanzumandan 5 geçirilerek ana hareket miline 4 aktarılır. 4 nolu ana hareket metinden diğer millere 2 hareket uygun dişli düzenleriyle iletilir. Çok iş milli 244

5 kafa yan bir ilerletme mekanizmasıyla düşey doğrultuda hareket ettirilir, bu mekanizma hem çabuk ilerleme hem besleme hareketi yapabilecek şekildedir. Tablo l kolon üzerindeki kızaklar boyunca yükseltilip alçaltılabilir. Çok iş milli matkap tezgahlarını diğerlerinden ayıran özellik;belli bir iş parçası üzerindeki delikleri delmek üzere dizayn edilen kafa üzerindeki iş mili düzenlemesinin sabit olmasıdır. Bir başka parçanın delinmesi veya başka operasyonun yapılması için bu kafa, aynı şekilde sabit fakat farklı düzenlenmiş başka bir çok iş milli kafa ile değiştirilir. Böyle oır kafa içerisindeki çeşitli iş milleri farklı hızlarda dönebilirler fakat ilerleme hızlan aynıdır. Milleri ayarlanabilen çok milli bir matkap tezgahının kafası Şekil 137 de gösterilmiştir. Burada ana hareket mili 4 delme kafasıyla 3 birlikte kolon kızak yollan boyunca ilerletme mekanizması tarafından aşağı ve yukarı hareket ettirilir. 4 nolu milin dönüş hareketi, Z} ve Z 2 dişlilerinden, üniversal mafsallardan ve 2 nolu teleskopik milden geçirildikten sonra matkap iş millerine 5 iletilir. Bu düzenleme ile ofset (eksenden kaçık) millerin döndürülmesi sağlanır. Matkap iş milleri plakaya l monte edilmişlerdir. Bu plâka üzerinde iş millerinin ayarlanmasına olanak veren çeşitli yönlerde açılmış yarıklar vardır. Böylece matkap iş milleri belli bir iş parçası için plaka l Üzerinde istenildiği gibi ayarlanabilir. Başka bir iş parçasını delmek için yeniden ayarlama yapılabilir. Şekil 136. Çok milli sütunlu matkap tezgahı Şekil-137. Ayarlanabilir milleri bulunan çok milli matkap kafası Eğer delik merkezleri arasındaki uzaklığın çok hassas olması isteniyorsa kalıp plâkaları kullanılır Delikler delinmeden önce kalıp plâkası iş parçasına bastırılır (burada aşağı indirilerek ve delikleri delen matkaplara plaka üzerindeki burçlar kılavuzluk eder. 245

6 Gövde tipi ve diğer parçaların seri imalâtında, özel olarak imal edilmiş çok iş milli matkap, tezgahlan kullanılır. Bu tezgahlar standart ünite ve mekanizmaların bir araya getirilmesiyle yapüır. Bunlar; delme, ray balama, diş açma ve matkaplarda genellikle yapılan operasyonların hepsini yaparlar. Birçok halde böyle çok iş milli tezgahlar otomatik transfer bantlarının yolu üzerine monte edilir. Bir kural olarak bu tezgahların özel olan tek üniteleri iş mili kafaları ile iş parçasını tutan kalıp ve bağlama aparatlarıdır. Yeni bir parçanın Üretimi için dlizenleme yaparken genellikle sadece bu iki ünitenin yeniden dizayn, imal ve monte edilmeleri gerekir, özel olarak yapılan matkap tezgahlarında kullanılan standart Ünitelerin çeşitli düzenlemeleri Şekil 138 de gösterilmiştir. Şekil 138. Standart parçalardan özel olarak imal edilmiş matkap tezgahı örnekleri: a- iki milli iki yollu eğimli tezgah; b- iki yollu dik ve yatay tezgah; c- iki milli dik tezgah; d- iki milli dik takım tipi tezgah; e- iki yollu yatay tezgah; f- beş yollu yatay tezgah (üstten görünüş). Şekil 139. Matkap tezgahlarında yapüan ana işleme tipleri Matkap tezgahlarında yapılan temel işlemler Şekil 139 da gösterilmiştir. Matkapla delme (Şekil 139 a), bir matkap ucunu döndürerek ve aynı zamanda ekseriel doğrultuda ilerleterek yapılır. Burada kesici takım basit bir matkap ucu veya başka tipte dizayn edilmiş bir matkap ucudur. Dolu malzemeye bir matkap ucu ile delinen delikler genellikle daha büyük çaplı matkap uçlarıyla genişletilirler. Bu, genellikle büyük çaplı deliklerde çok daha hassas merkezler arası uzaklıklar elde etmek için yapılır. Eğer böyle delikler doğrudan doğruya büyük çaplı 246

7 tek bir matkap ucuyla deuniriene kaçıklık, (yani matkap ekseninin yeterince rijit olmanun nedeniyle yerinden sapman) izin verilebilecek sınırların üzerinde alabilir. Normal olarak delikler 4. ve 5. hassasiyet derecelerinde delinebilirler. Maça matkabıyla (zenker) delme. (Seldi 139-b), bu debne işlemi, daha önce delinmiş olan bbr deliğin, geometrik şeklini düzeltmek amacıyla yapılır. Deliğin hassasiyeti matkapla delindikten sonra elde edilen hassasiyetten bir derece daha yüksektir. Raypalama (Şekil 139-c) daima maça matkabıyla delmeden sonra ve daha önceki istemden kalan kaba çizikleri, çapaktan ortadan kaldırmak amacıyla yapılır. Raybalama Be deliğin pozisyonu düzeltilemez. Bir veya birden çok raybalama operasyonu gerekebilir. Eğer tek bir rayba salınırsa 2. ve ya 3. hassasiyet derecesinde delikler elde edilebilir. Kaba, yan ince ve ince isteme raybalannı sırasıyla salarak yapılan raybalamalarda 1. veya 2. hassasiyet derecelerinde delikler elde edilebilir. Raybalamada elde edilen yüzey kalitesi V 7 veya V 8 e kadar çıkabilir. Kılavuzla diş açma (Şekil 139-d), uygun çaplı bir matkap ucuyla delik delikdlkten sonra çeşitli dizayıüardaki kılavuzlarla yapılan bir işlemdir. Kılavuz satana işlemi diktan sonra, kılavuzu delikten çıkarabilmek için ona ters yönde dönüş vermek gerekir. Bunun istisnası olarak boydan boya kılavuz saunan deliklere diğer uçtan çıktığı anda tutucusu tararından serbest bırakılan kılavuzlarla yapılan istemi veya diş çekilen somunların kılavuz sapmda birikmeleri şeklinde yapılan somuna diş açma işlemini gösterebiliriz. Havsa açma (Şekil 139-e), bir delik delindikten sonra delik ağzına pah kurmak veya düz kafalı konik civatalar için yuva yapmak amacıyla uygulanır. Alın düzleme (Şekil 139HT), bir deliğin ağzındaki çıtana veya yatığın düzlenmesi istemidir. Yuva yapma ise daha önce delinmiş bfar deliğin ağanı civata kafasını yerleştirmek (veya başka) amacıyla genişletmektir. Gerek alnı düzleme gerekse yuva yapma küavuzluiştemlerdir. Alın düzlemenin genel Ur tipinde, (Şekil 139 f) çıtana ağzı düzleminin delik eksenine tam gönyeli olmasını garantileyen bir kılavuz 2 ve bir ayarlanabilir bıçak l vardır. Bu temel işlemlerin dışında, matkap tezgahlarında özel takımlar kullanılarak daha birçok delik isleme operasyonu yapılabilir, örneğin, silindirik yüzeylere veya deliklerin ağzına profilli kanallar açılabilir. Buna göre, deliklerde segmanlarm yerleştirilmeleri için dar kanallar açılırken (0,8 ~ l mm genişlikte) tam olarak paralel kenarlar elde etmek üzere metal yarma testereleri (daire freze testeresi) kullanılır. Bu operasyon için freze testeresi kullanmanın birçok avantajı vardır: bunun 30 ^ 40 kesici ağzı vardır (oysa tek uçlu kalem sadece Ur kesme ağzına sahiptir), operasyonun gelişmesi, ilerlemesi kolaylıkla gözetlenebilir ve çok daha hassas ölçuhi kanallar elde edilebilir. Bu operasyon matkap tezgahında ve özel freze ataşmanı kullanılarak yapılır (Şekil 140). İş miline 7 geçirilen malafaya tesbit edilen yarma testeresi 9; çabuk değiştirilebilir mandren l, kovan 4 ve üniversal mafsal 3 aracılığıyla matkap mili tarafından döndürülür. Testere ekseni matkap tezgahı iş mili eksenine göre kaçık bir konuma getirilerek iş parçan 8 içerisinde kanal derinliğine bastırılır. Daire testere mfli 7 yuva 5 içerisinde eksantrik bfar pozisyonda olan bronz burç 12 içerisinden geçer. El volanının 2 ve buna bağlı oiarakta yuvanın 5 döndürümesiyte (burç 12 yuva içerisine bbr kilit pimi 10 ve stop tırnağı 11 ite tesbit edilmiştir.) mil 7 ekseni saptırılır. Daire testere ekseninin tezgah mili eksenine göre maksimum kaçıklığı 9,5 mm dir. Bunun için burç 12 yuva 5 içerisinde 180 döndürülür. 247

8 Operasyon şu şekilde gerçekleştirilir: önce matkap tezgahı iş mili delik içerisinde gerekli derinliğe indirilir. Bundan sonra matkap tezgahı iş miline dönüş hareketi verilir ve daire testere kanal derinliğine gömülür ve dairesel ilerlemeyle kanalı açar. Kanal tümüyle açıldığında testere mili kanaldan geri çekilir. -12 A_AK, S(ti Şekil 140. Bir matkap tezgahında iş parçasına segman yuvası açmak için kullanılan freze ataşmanı. 1-çabuk değiştirilebilir mandren; 2- el volanı; 3- üniversal mafsal; 4- çabuk değiştirilebilir mandren içerisine yerleştirilmiş kovan; 5- yuva; 6- somun; 7- daire testere mili; 8 iş parçası; 9- metal yarma daire testeresi; 10- kilit pimi; 11- stop tırnağı; 12- bronz burç. Derin delik delme de, normal matkap tezgahlarında matkap uçlarıyla hassas düz delikler elde etmek olanaksızdır. Matkap ucu tezgah milinin saptadığı doğrultudan kaçacaktır, çünkü matkap uçları, kesici ağızlarının eksenel ilerlemelerini tek bir doğru boyunca koruyamazlar. Deliğin doğruluğu; matkap ucunun rijitliğine ve deliğin delinen bölümünü yüzleri boyunca kayan oluklar yanlarındaki zırh kısmının kılavuzluk yapma durumuna bağlıdır Eğer bilemeden ounra matkap ucu ağızları eşit boyda olmazlarsa veya e^it şekilde kürlenmemişlerse matkap ucu delik ekseninden kaçmaya başlar. Matkap ucunun kaçma miktari aynı zamanda, matkap eksenine dik çapraz kesme ağzının metal ile temasa geçtiği ilk aşamaya da bağlıdır. Matkap ucunun delme sırasındaki büyük elastik deformasyonu (flambaj), mil yataklanndaki fazla oynamalar matkap ağızlarına talaşların düzensiz yapışmaları gibi diğer faktörler de kaçıklığı etkilerler. 248

9 Derin delik delmede kaçıklığı önlemek ve düz delikler elde etmek için şu önlemler a- hnmalıdır: (1) Delikler düşük ilerleme hızlannda delinirler, matkap ucu, her iki ağızı da eşit olacak şekilde dikkatle bilenir; matkap ucunun aşın aşınmasından ve çapakların ağızlara yapışmalarından kaçınılır; uygun cinsten ve bol miktarda kesim sıvısı kullanılır. ' (2) Delik önce, büyük çaplı ve tepe açısı 2 (p = 90 olan bir başlama matkabı ile noktalanır. Revolver torna tezgahlarında ve otomatik tezgahlarda küçük çaplı delikler delinirken bu özellikle önemlidir. (3) Boylarının çaplarına oranı oldukça küçük olan deliklerin delinmesinde matkap uçları, kalıp kılavuz burçları içerisinde çalıştınlmalıdır. (4) Derin deliklerin delinmesinde matkap ucu yerine iş parçasının döndürülmesi daha iyidir. Bu durumda matkap ucu kendisini merkezlemeye çalışır ve merkez kaçıklığı büyük ölçüde azaltılmış olur. Eğer derin delik delinirken iş parçası döndürülüyorsa matkap ucu ya sabit tutulur veya iş parçasına göre ters yönde döndürülür. Bu durumda matkap ucunun dönüşü kesme hızını arttırıcı bir etki sağlar. îş parçası döndürülerek delme yapılması için normal torna tezgahlan, revolver torna tezgahlan ve derin delme tezgahlan (tüfek namlularının, takım tezgahlan iş millerinin, delik millerin v.b. delinmeleri için ) kullanılır. özel derin delik matkap uçlarının dizaynında, matkap ucunun deliğin delinmiş kısmındaki eksenel hareketinin güvenilir bir şekilde falavuzlanmasına dikkat edilmelidir. Böyle matkap uçlarında tek veya birçok kesici ağız (dudak) bulunabilir. Derin delik matkap uçlarının en basiti, Şekil 141 a da gösterilen yarım yuvarlak matkap ucudur. Bu matkap uçlarında tek ağız ve daha önceden delinmiş delik boyunca kılavuzlama için uzun bir dayanma yüzeyi vardır. Dayanma yüzeyi delik yüzeyine 180 den biraz daha büyük bir yay üzerinde oturur. Dayanma yüzeyi ile delik yüzeyi arasındaki sürtünmeyi azaltmak ve matkap ucunun yapışması olasılığını ortadan kaldırmak için matkap ucuna geriye doğru bir koniklik verilmiştir (0,03 «v 0,05 mm/100 mm). Operasyonun başlangıcında matkap ucunu uygun kılavuzlama ile başlatmak için, önce deliğin ağzını matkap ucu çapında ve bu çapın bir buçuk katı derinliğinde hassa bir şekilde delmek gerekir. Yarım yuvarlak veya benzeri matkap uçlan, dolu malzemeye delik delmek veya önceden küçük çaplı matkapla delinmiş delikleri genişletmek amacıyla kullanılırlar. Derin delik delmede kullanılan çok yararlı matkap nçlanndan biri de namlu matkabı dır (Şekil 141 b). Bu matkap uçlarının dayanma yüzeyleri kesici için çok daha iyi bir kılavuzlama sağlar, çünkü, delik çevresinde 250 y 260 lik bir yaya oturmaktadır. Bu matkap uçlannda da yarım yuvarlak matkap uçlannda olduğu gibi geriye doğru bir koniklik vardır ve en büyük çap uç kısımdadır. Delik içerisinde sürtünmeyi azaltmak ve daha iyi bir soğutma sağlamak için kılavuzlama elemanı üzerinde düzlükler vardır, bu matkap uçlannm ağızlan (dudaktan), talaştan kurabilmeleri için zik zak şekilde dizayn edilmişlerdir. özel derin delik matkap uçlannm çoğunda, kesici ağıza, delik çevresi ile sap ve çevirme borusu arasındaki boşluktan yüksek basınçla soğutucu gönderilir. Soğutucu, matkap 249

10 ucu gövdesindeki merkez deliği, sap ve çevirme borusu yoluyla kırılmış talaştan dışan püskürtür. Namhı matkaptan dolu malzemeye delik deldikleri gibi önceden delinmiş delikleri genişletmek için de kullanılırlar. Derin delik delmede ilerleme hızlan; delik çapına, iş parçası malzemesine, istenilen yüzey kalitesine ve arandan hassasiyete bağlı olarak 0,02 ** 0,5 mm/ devir arasında değişir. _ (a) '^'^i M (c) Şekil-l 41. Derin delik delme metottan ve derin delik matkap uçlan Büyük çaplı derin deliklerin delinmelerinde en kullanışlı matkap ucu oyma maffeabı (kor matkabı) dır. Bu matkap ucu delik boyunca bir dairesel yuva keser ve göbek kısmını operasyon sonunda çıkarılabilecek bir çelik silindirik çubuk halinde bırakır. Bu tipten özel matkaplar; Şekfl (141 c) dolu malzemede dairesel yuvayı kesme için içerisine kesici bıçaklar veya karbtd uçlar yerleştirilmiş bir kafa kısmından ve kafaya vidalanmış bir çevirme borusundan meydana gelir. Bu matkaplar derin delik delme tezgahlarında büyük delik millerin, uzun takım tezgahı iş millerinin işlenmeleri için v.b., kullanılırlar Delik işleme Operasyonları Delik işleme tezgahlan, özellikle gövde tipi parçalarda (motor blokları, dişli kutuları vb.) bulunan ve merkezden merkeze uzaklıklarının çok hassas olması gereken deliklerin işlenmesinde kullanılır. Genel amaçlı delik işleme tezgahlan; basit ve hassas delik işleme operasyonları için olmak üzere iki alt gruba ayrılır. Bu ikincisinin kapsamına, kalıplı deliciler girer ve bunlar özellikle çok hassas merkezden merkeze uzaklıkların gerektiği hallerde kullanılır. Delik işleme tezgahlan ya yatay veya dikey tipte olur.. Yatay delik işleme tezgahlan; delikleri delmek, genişletmek ve raybalamak, aynı zamanda iç yüzeylere diş açmak, yassı yüzey elde etmek üzere frezelemek için kullanılır. 250

11 Bu tip tezgahlar gövde tipi parçaların, parça ve küçuk parti Üretimlerinde geniş ölçüde kullanılır. Seri imalatta ise büyük çaplı delikler, delme kateri şeklinde kalemleri bulunan çok iş milli delik işleme tezgahlarında işlenirler. Şekil 142. Yatay delik işleme tezgahında yapılan ana operasyon çeşitleri Parça ve küçük parti üretiminde delikler markalama çizgilerine göre delinirler; orta ve büyük parti imalatıyla seri imalatta ise kesici takımlara kılavuzluk eden kalıpların yanında koordinattı olarak pozisyon ayarlayan aletler de kullandır. Yatay ve dikey düzlemlerde çeşitli açılarda delik delmek ve işlemek için delik isteme tezgahlarının tablalarına döner veya salınır tipte çeşitli ataşmanlar monte edilebilir. iş parçası tablaya monte edilir ve ya basit boyunduruk tipi kenet ve T kanalı civata ve somunla, veya imalat işlemi gerektiriyorsa özel bağlama aparabyla kenetlenir. Delik işleme tezgahlarında yapı n işlemlerin ana tipleri Şekil 142 de gösterilmiştir. Şekil 142 a da gösterilen düzende iki eş eksenli (ortak eksenli) delik iş mili l tarafından çevrilen ve diğer ucundan dip destek kolonundaki 3 yatakla desteklenen bir dehne katerine 2 tesbit edilmiş kalem veya kesici ile işlenmektedir. Delik delinirken tabla iş mili eksenine paralel olarak hareket eder (boyuna ilerleme). Böyle boyuna ilerlemeli delik işleme metodu eş eksenli deliklerin oldukça uzun olmaları ve delme katerinin eğilme olasılığı bulunması hallerinde uygulanır. Şekil 142 b de büyük çaplı bir deliğin bir tutucuya 2 tesbit edilmiş ve alın plakasına l monte edilmiş bir kalemle işlenişi gösterilmektedir, tş parçasının boyuna ilerlemesi tablanın 3 hareketiyle sağlanmaktadır. Kalemin kesme derinliği, alın plakası üzerindeki radyal yarıklardan yararlanarak ayarlanır. Bu metot, büyük çaph fakat oldukça kısa deliklerin İşlenmesinde uygulanır. Şekil 142 c de bir deliğin işlenmesinden aonn alnının tonu edilişi gösterilmektedir. Böyle alın işlemelerinde tabla ve iş parçan sabit tutulur. Ahn plakası üzerindeki alm işleme «pottu Üzerine ucundaki kalemle birlikte tutucu 2 monte edilmiştir. Alın işleme spottu 251

12 kalemi radyal yönde hareket ettirerek deliğin bitimindeki çıkıntılı düzlüğü işler. Bu operasyon büyük asimetrik yüzeylerin işlenmesinde sık sık uygulanır. Şekil 142 d de alın plakasının l alın işleme sportunun ve delme katerinin 2 aynı anda çalışmaları gösterilmektedir. Delik, delme katerine 4 tesbit edilmiş bulunan kalemle işlenirken aynı anda iş parçasının alnı da alın işleme sportuna monte edilen kalemle 3 işlenir, iş parçası ve tabla 5 sabit tutulurken delme kateri 4 delme mili 2 tarafından eksenel doğrultuda ilerletilir. Koordinattı olarak pozisyon ayarlayıp delik delinirken deliklerin eksenleri parçanın -temel yüzeylerine göre iki koordinatla tesbit edilir. Delik işleme tezgahının iş mili koordinat pozisyonuna getirilir. Bunun için tezgaha monte edilmiş metre ve vemiyerlerden veya her bir delik ekseninin koordinatlanna uygun olarak yerleştirilmiş sınırlayıcı elemanlardan >- (stop çizgilerinden) yararlanılır. Delikleri işlemeye başlamadan önce iş parçası, delme kateri üzerine yerleştirilen bir komparatör yardımıyla uygun şekilde ayarlanır. Bundan sonra mil konik deliğe yerleştirilmiş olan yerleştirme aleti yardımıyla "sıfır" koordinat pozisyonuna getirilir. Bu yerleştirme aletleri üç çeşit olabilir; yerleştirme kadranh göstergesi (komparatör), yerleştirme mikroskobu, veya konik saplı ve belli ölçüde çok hassas bir silindir çubuk. Bu son ikisi boşluk mastarları ile birlikte kullanılır. Bundan sonra önce mil düşey doğrultuda ve tabla yatay doğrultuda (enine) ayarlanıp mil ekseni ile delik için öngörülen eksen çakışınca delik işlenmeye başlanır. Koordinatla pozisyon ayarlayarak yapılan delik işleme işlemlerinde delikler arasında daha hassas merkezden merkeze uzaklık elde edildiği gibi basitleştirilen işlem nedeniyle üretim de artırılmış olur İç Taşlama Operasyonları iç taşlama özellikle sertleştirilmiş parçalardaki hassas deliklerin son hassas işlenmeleri için kullanılır, bundan başka bu tip deliklerin daha fazla üretim sağlayacak şekilde işlenmelerine (örneğin hassas delik işleme, honlama gibi) olanak bulunmayınca da uygulanır. iç taşlamanın iki genel metodu vardır: (1) döner iş parçasıyla (2) sabit tutulan iş parçasıyla. Birinci metot oldukça küçük iş parçalannm taşlanmasında kullanılır. Bu parçalar genellikle döner gövdeli parçalardır örneğin, dişlilerin mil delikleri, rulman bileziklerinin iç yüzleri gibi. ikinci metot ise taşlama tezgahı aynasına bağlanamayacak veya bağlanması uygun olmayacak kadar büyük ve ağır gövde tipi parçalardaki deliklerin taşlanmasında uygulanır. Birinci metotla yapılan iç taşlamada, iş parçası aynaya bağlanır ve torna tezgahında olduğu gibi döndürülür (şekil 143 a), ikinci metotta ise iş parçası taşlama tezgahının tablasına bağlanır ve zımpara taşı mili kendi dönüşünün yanında taşın çevresel hızına bağlı olarak taşlanan deliğin çevresinde basit dış taşlamadaki iş parçası hızının karşılığı olan bir hızla planet* hareketi yapar.(şekil 143 b). i Her iki halde de zımpara taşı delik ekseni boyunca bir enine hareket yapar bu hareket, basit iç taşlamada taşlama kafasıyla planet iç taşlamada ise tabla ile sağlanır. * : Planet hareketi Bir cismin bir taraftan bir merkez etrafında dönerken bir taraftan da kendi ekseni etrafında dönerek yaptığı ikili hareket. Ç.N. 252 ı -\ ÎT

13 tç taşlama ile silindirik (dış) taşlama arasındaki temel farklılık birincisinde kullanılan zımpara taşlarının çok daha küçük çaplı olmasıdır. Bu taşlamada taş çapı delik çapının 0,7 -v 0,9 u kadardır. Basit iç taşlamada kullanılan taş başlıkları küçük delikler için 10 m/san, çevresel hızı aşmayacak şekilde dizayn edilirler. 30 mm den daha büyük çaplı deliklerde delik çapı büyüdükçe bu hız 30 m/ saniye ye kadar çıkar. Kesme derinliği ise (her kursta kaldırılan talaş) zımpara taşı milinin oldukça az olan rijitliği nedeniyle sınırlandırılmıştır. Bu derinlik, çelik ve dökme demirin kaba taşlanmasında her kurs için 0,005 -v 0,02 mm arasında, ince taşlamada ise 0,002 *\/ 0,01 mm arasında değişir. 40 mm den küçük çaplı deliklerle, boy çap oranlan büyük olan deliklerde daha düşük değerler kullanılır. Her tam kurs sırasında (içten besleme arasında), iş parçası dönerken zımpara taşı da enine hareket yapar. Enine ilerleme silindirik taşlamada olduğu gibi, iş parçasının her turu için kaba taşlamada zımpara taşı genişliğinin 0,4 ^ 0,8 i kadar ince taşlamada ise 0,25 ^ 0,4 ü kadardır, boy çap oranlan üç olan delikler için daha düşük değerler kullanılmaktadır. Şekil iç taşlama a- iş parçası döndürülerek; b- zımpara taşına planet hareketi yaptın larak. Çaplarının küçük olması nedeniyle, iç taşlamada kullanılan zımpara taşlarının ömürleri doğal olarak diğer işlerde kullanılan zımpara taşlarından daha kısadır, tç taşlamada aynı şartlardaki silindirik (dış) taşlamaya göre daha düşük dereceli (yumuşak) taşlar seçilmelidir, çünkü, taşlanan yüzeye taşın temas açısı daha büyüktür ve taşlama sırasında çok ısınabilir. Şekil 144. Puntasız iç taşlama prensibi 253

14 Puntasız iç taşlamada (Şekil 144) iş parçası 2 destek makarasının 3 üzerine otıu-ulur. tş parçası, bu makaraya ve ayarlama makarasına 5 karşı, menteşeli basınç makarası l yardımıyla bastırılır. Destek makarası, basınç makarası ve ayarlama makarası, bu makaralar ve iş parçası ile birlikte eksenel yönde git-gel hareketi yapan gövdenin 4 içine monte edilmiştir. Zımpara taşı devamlı olarak döner ve her tam kursun sonunda yeni parçanın yerleştirilmesi için uygun pozisyona gelir Siyama Operasyonları (Broşlama) Sıyırma, broş yahut sıyırma takımı adı verilen ve dişleri bütün "a" işleme payını tek bir kunta kaldıran aletle yapılan bir işlemdir. Sıyırma takımlarında kaba ve yanm sıyırma dişlerinin yanında, işlenen yüzeye istenilen yüzey kalitesini ve hassasiyeti veren son hassas işleme veya ölçüye getirme dişleri de vardır. Şekil 145. Sıyırmanın ana çeşitleri ayırmanın üç ana çeşidi arasında ayınm yapılır: (1) Tam profil kesme (Şekil 145-a) hem kaba hem ince işleme dişleri aynı şekilde ve islenen deliğin kesitine benzer şekilde fakat gittikçe büyüyen ebatda olan sıyırma takımıyla yapılır. Böylece sırasıyla her diş, delik şeklini koruyarak bir metal tabakasını sıyırır. (2) TürameJi kesme (Şekil 145-b) Bu kesme çeşidinde konturun belli kısımlarında işleme payını paralel tabakalar halinde kaldıran, ön dişleri olan ve sadece son hassas İşleme dişleri ile tam profil kesimi yapan sıyırma takımı kullandır. (3) Kademdi kesme (Şekil 145-c) Her grupta genellikle iki diş bulunmak üzere dişleri Uç grupta toplamış olan ve her diş grubu, kontumu belli bir kısmını kesen sıyırma takımıyla yapılır. Dişlerin kesici kenarları eksenel doğrultuda birbirleriyle aynı izdüşümdedir. tik ayırma çeşidi, işlenecek genişliğin tamamından ince bir metal tabakasının sıyrılması gereken her durumda uygulanabilir. Bu, dökümlerdeki maça deliklerinin sıyrılmalarında kesinlikle kullanılmamalıdır. TUremeli sıyırma takımlının imalattan ve bilenmeleri daha basittir çünkü bunlar genellikle basit şekillidir. (Çoğunlukla dairesel). Kademeli sıyırma takımları genellikte daha önceden kaba istemesi yapılmamış yüzeyler için kullandır. Deliğin büyüklüğüne bağlı olarak, nlindirik delikterdeki sıyırma payı çapta 0,5 'v 1,5 mm ansında değişir. Ulaşılabilecek isteme hassasiyeti 4 'v 5 ci derecelerdendir. Derin delik- 254

15 teroe ( > 4d) bu uyuma payı % 25-V 60 oranında arttırılır. Eğer bir kaman mil koranı, uyumanın en küçük iç çapında bur birleşik «yuma takımıyla aynı anda (kanallarla birlikte) sryınuyona aynı «yuma paylannı kullanabiliriz. Sıyırmada elde edilebilecek yüzey kalite»! V.7 veya V 8 ci «Dinardandır Şekil-146. Yatay sıyırma tezgahı En yaygın olarak kullanılan yatay «yuma tezgahı tipi Şekil 146 da gösterilmiştir. Ana üniteler yatak 4 üzerine monte edilmiştir. Taban bir elektrik motoruyla l çalıştırılan hidrolik banket mekanizmasını 3 konu. Hidrolik fim»v«n«manın pistonu ana piston kolunu 2 banket ettirir. Pbton kolunun ön ucunu çekme sürgüsü 5 destekler. Bu sürgüde sıyırma takınanın 8 çekme sapmın tesbit edileceği çekme kafası 6 vardır. Sıyırma takımının diğerucu banketti yatak 9 tarafından desteklenmektedir, iş parçası 7 «yuma şuasında kesme kkuv- vetterinin etkisiyle dayanma plakasına «kıça oturur ve öylece kalır. Hidrolik sisteme, çekme sürgüsünün 5 hızını ve kurs boyunu değiştirebilecek aletler eklenmiştir. Böylece çeşitli boylarda sıyırma takımlarını kullanma ve en uygun kesme hızını seçme olanağı sağlanmıştır. Şekil 147. Sıyırma takınılan çeşitleri Sıyırma takımlarının çoğunda keskin kesme ve ölçüye getirme dişleri varda* fakat baa ayırma takınılan parlatma dişli olarak yapılır. Bu sonuncusunda bu kesmeyen dişler yuvarlak veya küresel yüzeyttdirler, bu yüzeylerle iş parçasının iç yüzeyi sıkıştırılır, soğuk olarak işlenir veya parlatılır böylece istenilen yüzey kalitesi elde edilir. Şekillerine gön sıyırma takanlara testere (veya lama), yuvarlak ve kontunu olmak üzere «nıflandınlırlar. Yapılışlanıta gön ise dolu, dolu uçlu ve parçalı diye suuflandınhrlar. 255

16 Ardarda gelen iki dişin yükseklikleri arasındaki fark her iki diş arasında sıyrılacak olan metal tabakasının kalınlığım veya dişin kesme derinliğini belirler. Bu da iş parçası malzo-, meşinin Ezelliklerine, sıyırma takımı malzemesine, iş parçasının rijitliğine, işlenen yüzeyin şekline ve diğer başka etkenlere bağlıdır. l Sıyırma takımının dişleri üzerinde takım eksenine paralel doğrultuda kanallar veya çentikler (6 ile 12 arasında) açılmıştır, bundan amaç geniş talaşları bölmek yani kesme genişliğinden daha dar talaşlar elde etmektir. Ardarda gelen dişlerde bu talaş kırma kanalları serpiştirilmiş veya değişik pozisyonlarajgetirilmiş haldedir. Bir sıyırma takımında 3 ile 8 adet arasında ölçüye getirme dişi bulunabilir. Sıyırmadan istenen hassasiyet arttıkça ölçüye getiren diş sayısı da artar. Çeşitli sıyırma tezgahlarında kullanılan sıyırma takımlarının çekme uçları, sıyırma takımının çekme kafasına tesbit ediliş şekline göre yapılır. En yaygın olarak kullanılan sıyırma takımı tipi dairesel dişli yuvarlak sıyırma takımıdır. (Şekil 147 a). Bu tip sıyırma takımları hava çeliğinden (HSS) ekonomi sağlamak amacıyla ayrı ayn lokmalardan parçalı olarak yapılırlar. Derin delikler, iş parçası boyunca ilerleyen helis kesimli sıyırma takımlarıyla (Şekil 147 b) sıyrılırlar. Parlatıcı sıyırma takımında hiç kesici diş yoktur (Şekil 147 c); bunun üzerinde bir takım radyuslu çıkıntılar vardır, parlatıcı diye adlandırılan bu çıkıntılar sıyrılan yüzeyin çevresine tam oturur ve işlenen yüzeyi sıkıştırarak düzlemek için kullanılır. Kamalı mil kovanı sıyırma takımları genellikle türemeli kesen tiptedir. Hangi çeşit kamalı mili sıyırma için dizayn edildiklerine bağlı olarak düz kamalı mil kovanı sıyırma (Şekil 147 d) açılı kamalı mil kovanı sıyırma (Şekil 147)e) ve yivli kamalı mil kovanı sıyırma (Şekil 147-f) takımları olmak üzere sınıflandırılır. Çokgen delikler, kare, altıgen, dikdörtgen ve diğer sıyırma takımlarıyla sıyrılır. Bunların dizayn özellikleri, takım boyunca her biri farklı kesim yapan çeşitli diş gruplarının bulunmasıdır. Birleşik sıyırma takımları, kamalı mil kovanı deliğindeki farklı yüzeyleri tek kursta işlemek için kullanılır, ilk kısım yuvarlak bir deliği (en küçük çap) sıyırır ve ikinci kısım kanalları sıyırır. Buna uygun olarak ta birinci kısım dairesel dişli iken ikinci kısımda sıyrılacak kanallara uygun dişler vardır. Kama yuvası sıyırma takımları, daha önce işlenmiş olan deliklerde çeşitli şekillerde kama yuvalan açmak için kullanılır Delme ve Delik işleme Operasyonlarında Kullanılan Kalıp ve Bağlama Aparattan Takımlara kılavuzluk eden burçları bulunan kalıplar, delme ve delik işleme operasyonlarında en yaygın olarak kullanılan teçhizatta. Delme kalıpları şu şekilde sınıflandırılır: 256 (1) Plaka kalıplar (a) oturtma tipi (b) askılı tip

17 (îs) Standart kahplar (a) kremayer-dişli hareketli (b) piston hareketti sütun tipi (c) menfene ttpi; (a) ve (b) tiplerine pompalı kalıplat uenir. (3) Kutu tipi kahplar (a) çevrilir (devrilir) tip (b) sabit tip (c) döner indeksli tip. (4) Tünel tipi kahplar (5) Diğer tiplerde kahplar. Hareket düzenine bağlı olarak kahpler va mekanik veya pnömatik olabilir. 2\,3 Sekil Matkap tezgahlan için pnömatik kenetleme olanaktan bulunan kutu tabla. ~ 257

18 Hava ite çalışan (pnömatik) matkap kahnlan büyük iş parçası yığınları için kullanılır. Pnömatik hareket düzeni be büyük ölçüde; pompalı kalıplar, çok sayıda kenetleme elemanı hutiimn kahplar ve büyük iş parçalarının delinmelerinde kullanılan kabplar için kullanılır. Kremayer-dişli hareketli pompalı kalıplarda, yükseltilip indirilebilen bir burçlu plaka vardır. Bu, kremayer dişlerinin bulunduğu kumanda pimlerinin üzerine oturtulmuştur. Pnömatik silindir tarafından çalıştırılan kumanda pimleri iş parçasını yerleştirmek için üst (burçlu) plakayı yukan kaldım. Plaka tekrar indirildiğinde iş parçasuıı yerleştirir ve sıkıca kenetler. Yerleştirme «*Wfftef kalıp gövdesinin çalışan yüzeyine monte edilmiştir; kılavuz g«(bu durumda matkap burçlan) burç plakasına monte edilmiştir. Basınçlı hava sadece iş parçasının kenetlemek için degtl aynı zamanda, ağır kalıp ve bağlama aparatlarının hareketi! ^ynmuuttint çevirmek veya bir kenara itmek için de kullamhr. Oturtmalı tip kılıp!* 11 genellikle çeşitli iş parçacının flanşlanndaki deliklerin delinmesinde kullandır, bunun için de kalıbı iş parçasının üstüne kenetlemek amacıyla pnömatik hareket düzeninden yararlandır. Şekil 148 de gösterilen matkap tezgahının modemize edilmiş kutu tablası, iş parçasını ve oturtmalı kalıbı birlikte kenetleyen bir basınçlı hava mekanizmasıyla Hn»ifltılfnı«tjf T Pnömatik silindir 7 kutu tabla 4 üzerindeki sete monte edilmiştir. Silindirin piston kolu 5 tepe kamında vidalı bir delik bulunan bağlantı tertibatına 3 tesbit edilmiştir. Piston kolunun kursu boşluk manşonu l tarafından sınırlandırılmaktadır. Bu dizaynda pnömatik kenetleme kullanıldığında, kalıbın yerleştirilmesi için bir yuva bınkdmıştır. Kullanılmadığı zaman bu yuva tapa 2 Qe kapatılır. Pnömatik kenetleme aletine döner-yönlendiruir vana 6 (çok yollu vana) kumanda eder. \ UM 3 4 Şekil 149. Oturtma tipi kalıp plakalan Üe birlikte kullanılan ve pönamatik diyafmmi hareket ıwf%ı>ntt"nı*ı bulunan tabla Pnömatik diyaframh banket nv*anlzması bulunan ve oturtana tipli plaıca kalıp içm h.n«n.un bir tabla dizaynı Şekfl 149 da gösterilmiştir. Aynı döküm gövde l içerisinde tek 258

19 bir çubuğa 3 tesbit edilmiş iki adet diyafinm 2 yerleştirilmiştir. Yönlendirilir vana 5 aracılığıyla çalışma hücresinin içine basınçlı bava gönderildiğinde çubuk aşağı doğru çekilir ve kalıpla iş parçasını kenetler. Çubuk kalıbı serbest bırakmak üzere eski konumuna yay 4 yardımıyla gelir. Oturtma tipli plaka kalıp, genellikle iş parçasını ve kalıp plakasını uygun şekilde yerleştirmek için bilezik veya pimleri olan bir tabandan meyda gelir, bu iş parçasının Üzerine yerleşir ve plakanın ortasındaki somun yardımıyla kenetlenir. Kalıp plakasına basınç, düz, yavlı rondela veya konik kopüya ile iletilir. Şekil-150. Plaka kalıplar için pnömatik kenetleme olanaktan a- Salınır C rondelalı: l- oturtma plaka kalıbı; 2- destek diski 3- bağlantı çubuğu; 4- yerleştirme pimi; 5- salınır C rondelan; b- C rondelalı: l- C rondelasr, 2- destek yastığı; 3- oturtma plaka kalıbı; 4- yerleştir me pimi; 5- bağlantı çubuğu, c- Kopilyalı: l- plaka kaup; 2- bağlantı çubuğu; 3- destek halkası; 4- kopüya 259

20 İM-, ' Plaka kalıplar için kullanılan tipik pnömatik düzenlemeler Şekil 150 a b ve c de gösterilmiştir. Operasyonun delgi burçlarına ihtiyaç göstermediği hallerde (örneğin pah kırma, kılavuz salma v.b») sık sık aynalar ve makinau mengeneler kullandır. Bu tip operasyonlarda eksantrik ayaklı üniversal pnömatik aynalar basan ile kullanılabilir. Böyle bir ayna Şekil 151 de gösterilmiştir. Silindirin kafa kısmına basınçlı hava verildiğinde piston ileri doğru ilerler bu arada piston kolu 2 üzerindeki kremayer, 4 nolu dişliler çalıştıran 5 nolu dişliyi hareket ettirir. Bu dişliler açısal aralıkla yerleştirilmiş olan eksantrik ayaklan hemen döndürürler. Bu ayaklar döndürüldüklerinde, kenetleme yüzeylerindeki eğrilik nedeniyle iş parçasını kenetlerler. A.A Kesiti Şekil 151. üç ayaklı pnömatik ayna Eğer kalıba da bir delik delinmesi gerekiyorsa mandrene delgi burçlu bir destek bağlanabilir. Kendinden merkezlemeli eksantrik ayaklı pnömatik aynalar dövme dişlilerde mil deliklerinin açılması ve daha sonra sıyırma yapılması amacıyla da kullanılır. Böyle ikili bur ayna Şekil 152 de gösterilmiştir. Bunda iki kaba dişli gövdesi iki milli delgi kafasıyla aynı anda delinmektedir. Bu aynanın ilginç yanı, kremayer-dişli diferansiyel mekanizmasıyla tek bir pnömatik silindirden yararlanarak iki dişliyi aynı anda merkezleyip kenetleyebilmesidir. Kaba dişliler ikili aynanın gövdesindeki desteklere 8 oturtulur. Gövdeye pres geçme ile yerleştirilmiş burçların 9 içerisine miller 10 monte edilmiştir. Bu miller de eksantrik ayaklara 11 kama ile tesbit edilmiştir. Millerle 10 birlikte tek parça halinde işlenen dişliler, burç elemanını 5 döndüren dişlilere 6 geçmektedir. Bu burç elemanları ayna gövdesine (kutusuna) vidalada tesbit edilmiştir., Ayna kutusu ortasındaki dikdörtgen kesitli yarığa 5 kayar blok 12 yerleştirilmiştir. Kayar blokun 12 yangı içerisinde 16 nolu pime geçirilmiş olan dişli 15 iki tarafta iki kremayere 13 geçmektedir. Her bir kremayerin birer ucu gövde içerisindeki deliğe geçmekte- 260

21 dir, diğer taraflarındaki dişler ise dişli miline geçmektedir sağ taraftaki kremayer 10 nolu dişli miline ve sol taraftaki kremayer de 2 nolu dişli miline oturmaktadır. 2 nolu dişli mili ayna zamanda aynanın sol tarafında 10 nolu dişli miliyle de temas halindedir. Her iki aynadaki ayakların aynı yönde dönmelerini sağlamak için de ara dişli 2 kullanılmıştır. 13 nolu kremayerin dönüşü gövdeye tesbit edilmiş olan kamalarla 14 önlenmektedir. Kayar blok 12 pnömatik silindirin piston koluna 7 T kanalı içinden bağlanmıştır. Bu pnömatik silindir ayna blokuyla bir bütün halindedir. Pistonun bereketi sonucunda, kayar blok 12 S yangı içerisinde ileri doğru (silindirden öteye) itilir ve dişli 6 kremayerleri 13 çeker. Bu kremayerler, eksantrik ayaklan 11 taşıyan kendilerine ait dişli millerini 10 aynı anda ters saat yönünde döndürürler. Böylece kaba iş parçalan kenetlenmeye başlanmış olur. Ayaklar, büyük olan kaba parçaya dokunduğunda o taraftaki kremayerin hareketi durur ve kayar blokun dişlisi 15 sabit kremayer boyunca yuvarlanmaya baslar, bu yuvarlanma ve kremayeri çekme hareketine diğer aynanın ayaklan kaba parçaya dokunup 11 numaralı ayaklar emniyetli bir şekilde kenetleme yapıncaya kadar devam eder. ABCD Kesiti \k S15 M 13 Şekil 152. Eksantrik döner ayaklan bulunan kendinden merkezlemeli pnömatik ikili ayna; Bitmiş parçalan çözmek için, piston ters yönde çalıştırılır ve bu iki kremayer gövde içinde açılmış yarıklara yerleştirilen ve civatalarla 4 sıkıştırılan şeritlere 3 dokununcaya kadar aynı doğrultuda hareket ederler. Gövde içine yerleştirilmiş bulunan iki adet kılavuz pimi l, operasyonu yapan iki iş milli delgi kafasını yönetmeye yarar. 261

22 Elle çalıştırılan tek pozisyonlu ayna veya kalıp yerine bu ikili ayna kullanıldığında üretim çok büyük ölçude artar. Eksantrik çeneleri l, pnömatik diyafram 4 ile çalıştırılan bir mengene Şekil 153 de gösterilmiştir. Kenetleme kuvvetini arttırmak için piston koluna 3 bir mafsalh kol 6 monte edilmiştir. Bu, üzerine çeneler 11 tesbit edilmiş olan kayar bloku 2 ileri geri hareket ettirir. A hücresine basınçlı hava verildiğinde iş parçasını merkezlemek ve kenetlemek üzere çeneler birbirlerine doğru yaklaşırlar. Yönlendirilir (çok yollu) vana çevrildiğinde A hücresindeki hava boşaltılır ve yaylar 5 çeneleri ilk durumlarına getirirken, iş parçası da çözülmüş olur. Bu alanda oturtma tipli kalıpların büyük ölçüde uygulanma olanağı yoktur. Çünkü kaba parçanın tümüyle işlenmesi süresince kalıbın sabit bur şekilde keneüi tutulması gerekmektedir. Pompalı kalıplarda burçlu plaka yükseltilip alçaltılabilir; böylece iş parçasının yüklenip boşaltılması kolaylaşmış olur. Bu plaka kramayer-dişli mekanizmasının bir parçası olan kılavuz saplamalarla hareket ettirilir. Lfej Şekil 153. Pnömatik diyafram hareketli, merkezlemeli çeneleri bulunan mengene Kalıbın yerleştirme elemanları pompalı kalıp gövdesinin çalışma yüzüne monte edilmişlerdir; burçlu plakada burçların yerleştirilmeleri için delikler bırakılmıştır. 262

23 Şekfl 164 de gösterilen pompalı kalıpta bfar kremayer dişli mekanizmaıı ve buıçlu plakayı tutan iki adet kılavuz saplama vardır. Kahp, bir gövde 6, Üzerine kremayer dişleri açılmit iki kılavuz saplama 4, burçta plaka 5, ve dtştt milinden 7 meydana gelmektedir. Kahbm hareket,düzentode kahp gövdesine dvatalaria tesbit edben bir pnömatik silindir 11 vanhr. Hareket, pistonun 2 kolundan 10 dişli miline 7 bu kola kayar bloklar 9 ve çelik bttya 8 ile bağlanmış olan kremayer 3 aracılığı ile iletilir. II Adan bakış Şekil Pnömatik pompan kahp Pnömatik silindir Uç yollu yönlendirilir vana 12 ile kontrol edilir. tş parçasını kenetlemek için bısınçh hava silindirin sol ucundaki bağlantıdan l içeri verilir. Böylece piston 2 sağa doğru itilerek kremayerin 3 dişli milini 7 saat yönünde çevirmesi sağlanır. Bu harekette kılavuz saplamalar 4 burçta plaka 5 fle iş parçasının Üzerine iner. Hava silindirde piston kolu taraftna verildiğinde piston 2 sola doğru ittir, silindirin sağ taraftndgki hava ise l nota bağlantıdan dışan atıhr bu arada burçta plaka ilk pozisyonuna yükseltilmiş olur. 263

24 Pnömatik düzenle çalışan çok parçalı döner bir kalıp ŞekU 155 de gösterilmiştir. Sekiz pompalı kalıp 6 iki adet yönlendirilir vana 10 ile kontrol edilmektedir, (her gruba 4 kalıp düşmektedir) ve bu kalıplar döner indeks tablasına monte edilmişlerdir. / 2 J " r ««t it Şekil 155. Çok parça için kullanılan pnömatik hareketli döner kalıp Her indekslemeden sonra dört kalıp çalışma pozisyonunda dört kalıp da yükleme pozisyo nunda olur; tabla 180 indekslendiğinde kalıp grupları; yerlerini değiştirmiş olurlar. 264 ı ^ H

25 Basınçlı hava, döner tablaya yönlendirilir vana 10 boru hattı 3 ve döner rakor 8 den geçerek gelir. Rakorun 8 gövdesi tablanın döner elemanına 7 monte edilmiştir. Bu rakorun ve hortumun 4 kalıba giriş ağzı 9 döner tablanın taban kısmında 11 sabittir ve tabla ile birlikte dönmez. 4 S Şekil 156. Silindirlerin delinmeleri için kullanılan pnömatik hareketli bağlama aparatı. Kaba parçalar şeritlerin 2 üzerine oturtulur ve üç adet eğimli tırnaklan bulunan yerleştirme elemanları l tarafından merkezlenirler. Dört kaba parçadaki deliklerin hepsi, bir pim 5 tarafından kumanda edilen dört iş milli delgi kafası ile aynı anda delinirler. Delik işleme operasyonlarında verimli bir performans elde edilebilmesi belli şartların yerine getirilmesine bağlıdır. Bunların arasında; kaba parçanın kenetleme noktasının seçimi, kenetleme elemanlarının dizaynları ve delik işleme bağlama aparatlarının diğer özellikleri sayılabilir. Delik işleme, özellikle hassas delik işleme, çok hassas bir operasyon olduğu için kenetleme elemanının titreşiminden mutlaka kaçınmak ve kaba parçanın deformasyonuna sebep olacak bir durum olup olmadığını kontrol etmek gerekir. Silindirlerde delik işlenmesi için kullanılan pnömatik hareketli bir bağlama aparatı Şekil 156 da gösterilmiş tir. Kendinden merkezli manivelalı tip ayna, kafa (delik işlemi) iş miline monte edilmiştir. Bu ayna pnömatik düzenden etkiyen eksenel kuvvetle hareket eder. Bağlama aparatının tabanına 11 hareketli kovanlı bir dik yatak yuvası 9'monte edilmiştir. Delgi Kafasına kılavuzluk eden burç 3 kovanın 4 içerisindedir. 265

26 Kovanın uç kısmındaki konik makaralı rulmana içerisinde iş parçasını merkezleyebilmek için konik bir delik bulunan kapak 2 monte edilmiştir, iş parçası aynaya menteşeli, çift hareketli pnömatik silindir 6 aracdığı ile kenetlenir. Bu silindirin piston kolu üzerine 8 nolu dişl^kama ile monte edilmiş olan manivelaya 7'pimle bağlanmıştır. Dişli 8 devamlı olarak kovanın 4 kremayerine 5 oturmaktadır. Silindirin kafa tarafına (Sağ) basınçlı hava verildiğinde kremayer tezgah kafası yönünde ilerler. Merkezlendikten sonra iş parçasının 12 sol başı ve sol ucu ayna gövdesinden l içeri girer. Bu arada iş parçasının diğer ucu sola doğru ilerlemiş olan kovana dayanmış halde dönmektedir. Aynı zamanda 14 numaran kovan Üzerindeki yarıklara oturan çıkıntılara 13 sahip olan manivelalar 10 muyluları etrafında döner böylece iş parçasına bağlama aparatı içerisinde kenetlerler. iki btasyonlu ve çift pnömatik silindirli bir pnömatik bağlama aparata (Seldi 157), piston segmanlannm iki milli yatay delik işleme tezgahlannda işlenmeleri için kullanılmaktadır. Pnömatik silindirin piston koluna 4 monte edilmiş olan plancır 3 sağa doğru çekildiğinde, şarjöre 2 yerleştirilmiş olan kaba segman parçalan toplu olarak 9 notu yatığın üzerine düşerler. Şekil 157. Piston segmanlanm delmek için kullanılan bağlama aparatı Herbir istasyonun birer adet ikili pnömatik silindiri vardır, basınçlı hava silindirlerin iç hücrelerine aynı anda verildiğinde piston kolu 4 kaba segman parçalarını 10 nolu kovan i- çerisinde 8 nolu stop somunlarının pozisyonuna göre iter. ikinci yönlendirilir vana ile basınçlı hava silindirlerin dış hücrelerine gönderilir. Bu durumda 5 nolu piston kolu, çapraz parça 6 ve bağlantı çubuğu 7 aracılığı ite levhayı 11 hareket ettirir. Bu levha bilezik l ve kovan 10 yardımı ite segman kaba parçalarını planonn 3 alnına doğru bastırarak kenetler. Piston segmanlannm işlenmeleri tamamlandıktan sonra piston kollan aksi yönde hareket ederler ve levha 11 kovanın 10 dip yüzünden çekilir istenmiş segmanlar plancır tarafından dışan atılır. Pnömatik hareket düzenli bağlama aparatlarının gövde tipi parçalardaki deliklerin işlenmesinde kudandmalanyla, elleme zamanı büyük ölçüde azaltılır. 266

27 Bir kavrama kutusunda (debriyaj) delik işleme için kullanılan bağlama aparatı Şekil 158 de gösterilmiştir. Bu bağlama aparatınım ana parçalan gövde l, yatay pnömatik silindir 11, dikey pnömatik silindir 6, kenet 4, kayar bloklar 14 ve 18, basınç makarası 15 ve destek makarası 17 dir. Döküm kavrama kutusu bağlama aparatına pimlere 9 geçirilen delikleri vasıtası ile yerleştirilir. Yönlendirilir vana çevrildiğine^ basınçlı hava, piston kolu 12 kayar bloka 14 bağlı olan silindirin 11 içine girer. Pnömatik silindirin 11 pistonu 13 sağa doğru hareket ettiğinde kenet 4 iş parçasını destek halkasına 5 dayalı halde sıkıca tutar. Kenet kendinden ayarlanan tiptir çünkü buna basınç bir küresel rohdela ile iletilmektedir. Şekil-158. Debriyaj kutusunun deliklerinin işlenmesi için kullanılan pnömatik bağlama aparatı tş parçası, 10, 8 ve 3 nolu elemanlarla kenetlenmektedir, bunlardan 10 ve 8 çelik bıiyalar üzerinde ve 4 nohı kenet içerisinde hareket edebilmektedirler. Böylece bunlardan etkiyen basta kuvveti dengelenmiş olmaktadır. Yönlendirilir vana daha fazla çevrildiğinde basınçta hava pnömatik silindire 6 girer, pistonu 7 ve piston kolunu, piston kolunun ucu kayar bloka 18 monte edilmiş olan makaraya 17 dokununcaya kadar aşağı doğru iter. Piston kolunun 16 konik ucu 15 nolu makarayı sağa doğru iter böylece iş parçası bağlama aparatı içerisinde sıkıca kenetlenmiş olur. Piston kolunun 16 uç kısmında 30 lik bir koniktik vardır. Yukan doğru yani kama ile kenetin kilitti kaldıkları pozisyonda bu koniklik açısı 10 ye düşürülmüştür. Delik işlemi operasyonu sırasında titreşimi önlemek amacıyla kavrama kutusu altından ayarlı krikolarla desteklenir Siyama Operasyonlarında Kuttandım Bağlama Aparatları içten sıyırma operasyonlarında sıyırma takımı daha önce delinmiş veya işlenmiş delik içerisinde çekilerek (veya itilerek) hareket ettirilir, böyteçek gidip gelme sırasında deliğe istenilen şekli verir. Sıyırma takımının çekme ucu sıyırma tezgahına çeşitti tipterdeki çekme kafalanyla bağlanır. 267

28 Bağlama aparattı sıyırmalann dışında, delikler sıyrılırken iş parçası sıyırma takımının ön kılavuz miline yerleştirilir ve kesme kuvveti tarafından alın plakasına bastırılarak sıkıca tutulur. Bu nedenle iç sıyırmada kullanılan bağlama aparatlarının çoğu son derece basittir ve kenetleme ele manian yoktur. Şekil 159 da gösterilen bağlama aparattan daha önce dip yüzü veya faturası işlenmiş ve deliklerinin eksenleri bu yüzlere kesinlikle dik olması gereken iş parçalarındaki deliklerin sıyırümasında kullanılır. Yuvarlak bir deliğin slyınlmasında kullanılan basit bağlama aparatında (Şekil 159 a) destek flanşlı 2 tezgahın alın plakasına l T civatalanyla yerleştirilip tesbit edilmiştir. Çok kanallı kamalı mil yatağının sıyrılmasında kullanılan bağlama aparatında (Şekil 159 b), sıyırma takımına işlenmiş sapından tezgaha yerleştirilmiş olan iş parçasının daha önce işlenmiş olan deliği ve değiştirilebilir burcu 3 kılavuzluk eder. Bu burç alın plakasına l tesbit edilmiş olan adaptör flanşına 2 yerleştirilir. Eğer temel dip yüz işlenmemişse veya daha önce işlenmiş olan delik eksenine tam dik değilse, iş parçasının kendisini sıyırma takımına göre diizeltebilmesine olanak sağlanmalıdır aksi halde deliği izlemeye zorlanan sıyırma takımı eğilmeye zorlanacak ve hatta kırılacaktır. Bundan kaçınmak için iş parçasının sıyırma takımı eksenine göre otomatik olarak doğrultan küresel bir kendinden doğrultma elemanına sahip bağlama aparatı kullanılabilir. Böyle bir bağlama aparatını dizayn ederken kendinden doğrultma için gerekli şu şart yerine getirilmelidir: burada h: dayanma elemanının küresel yüzeyinin merkezinden bu elemanın dip yüzüne etkiyen F kuvvetinin etkime noktasına kadar olan uzaklık. I^Küresel yüzeyin yan çapı V5=Eşlenik küresel yüzeyler arasındaki süntünme açısı; tan (f = t, burada f sürtünme katsayısıdır. Şekil 159. içten sıyırma için kullanılan bağlama aparattan Oldukça uzun büyük iş parçalarındaki deliklerin sıyrılması için yüzer destekli bağlama takımı (Şekil 160) kullanılır. Bağlama aparatı bilezikle l yerleştirilip gövdeye oturtulmakta ve yatay sıyırma tezgahının alın plakası üzerine kenetlenmektedir, îş parçası sıyırma takımı tarafından merkezlenmekte ve işlenmiş yüzeyi burca 2 sıkıca bastırılarak kesme kuvvetiyle tutulmaktadır. 268