Külliye kuzeyden Hekimoğlualipaşa ve güneyden Kocamustafapaşa caddelerinin. sınırladığı geniş bir arazi içinde yer

Transkript

1 HEKiMOGU Ai PASA KÜiYESi hele tamamen süslemesiz bıakılmış. sadece köşelee ince sütunçele yeleşti ilmişti ; en üstte ise mukanas ve palmetleden oluşan bi koniş saçak altını çepeçeve dolanmaktadı. Hekimoğlu Ali Paşa Çeşmesi, Taksim Suyu Tesislei'nden beslenen hayat çeşmelein en güzelleinden bii olup Azapkapı ' daki Valide Saliha Sultan ( Azapkapı Çe ş mesi ve Sebili). Tophane Meydanı ' n daki Sultan 1. Mahmud ve Kuledibi'ndeki Beeketzade çeşmelei gibi, Osmanlı Tük sanatının XVIII. yüzyılda başlayan yeni akımına öncülükyapmış eseledendi. Tük baakuna geçiş dönemini işaet eden çeşme medivenli set üzeinde iken bilinmeyen bi taihte geniş saçaklı çatısını kaybetmiş ve üstü. Tophane Çeşmesi'nde de olduğu gibi pamaklıklala çevili bi teas şekline sokulmuştu (Tan ı ş ık. ll, 86, 88) yılında şimdiki yeine indiildiğinde bugün göülen geniş saçaklı çatı ötüsü i h ya edilmiş yıl laında geçekleştiilen onaım sıasında da kımızı. mavi kalem işi süslemelele bezenmişti. BİBİYOG RAFYA : Tanışık. istanbul Çeş melei, ll, 85-89; Naci Yüngül, Taksim Suyu Tesislei, istanbul 1957, s. 50, 55; Kazım Çeçen. Taksim ve Hamidiye Sulaı, istanbul 1992, s ; Affan Egemen. istanbul'un Çeşme ve Sebillei, istanbul 1993, s. 374; H. Öcün Baışta. istanbul Çeşmelei: Kabataş Hekimoğlu Ali Paşa Meydan Çeşmesi, Ankaa 1993; Ayla Ödekan. "Hekimoğlu Ali Pa ş a Ç e şmesi", DBist.A, IV, 46. ~ AİN T AASOGU HEKİMOGU Aİ PAŞA KÜİYESİ İstanbul'da XVIII. yüzyılın ilk y aı sına ait külliye. ~ H ek imo ğ lu Ali Pasa camii - Fat ih 1 Istanbul Fatih ilçesi Da v utp a şa mahallesinde ye alan ve cami, tekke, kütüphane. tübe, se bil ile döt çeşmeden meydana gelen külliye, ı. Mahmud'un sadazamlaından Hekimoğlu Ali Paşa taafından 1147 ( ) yılında Çuhada öme Ağa ve Hacı Mustafa Ağa adında iki mimaa yaptıılmıştı. İsmail Ziyaeddin'inMetdliu'JdJiye ii gueti'l-gö.liye adlı eseinde camini n inşasına ait bilgile bulunmaktadı (bk. iü Ktp., TY, n. ı 207). Zaman içeisinde çeşitli onaımla göen külliyeden, camiye bağlı olan ahşap hünka kası ile Kocamustafapa şa caddesindeki çeşme ve güneydeki kapı kısmı haiç dış avlu duvalaı günümüze ulaşmamıştı. Külliye kuzeyden Hekimoğlualipaşa ve güneyden Kocamustafapaşa caddeleinin sınıladığı geniş bi aazi içinde ye almaktadı. Doğu yönünde bulunan Abdal Ya ku b Tekkesi'ne ait yapıla Esekapısı sokağı ile camiden ayılmıştı. Caminin iç avlusu büyük bi bahçe şeklinde düzenlenmiş. içine kuzeyindeki caddeye paalel olaak se bil. tübe. çeşme ve kütüphane yeleştiilmişti. Caminin güneydoğu köşesinde hünka kasından geiye kalan ampa göze çapa. Avlunun kuzeybatısında tübe ile kütüphane aasında ve batıda avlu duvaı önünde zamanla oluşan bi hazle vadı. Cami. Kesme köfeki taşından i nşa edilen caminin haimi, mihap bölümü dışa çıkintılı kaeye yakın enine dikdötgen bi alana sahipti ve kuzeyinde beş biimli bi son cemaat yei bulunmaktadı. Yapı ikisi mihap çıkıntısının köşeleinde, dödü sebest halde onikigen kesitli altı payenin taşıdığ ı sivi kemeiee otuan pandantif geçişli bi kubbe ve mihap yönündeki daha dein olmak üzee mukanaslala geçilen a ltı ya ım kubbe ile ötülmüştü. Payeleden dödünün sebest olaak ele alınması haimin doğu, batı ve kuzey yönleinde yaniaa doğu genişletilmesine imkan sağlamıştı. Sebest payele daha alt kadenede sivi kemelele duvalaa bağlanmış duumdadı. Kuzeyde iki köşede oluşan dikdötgen alanlaın üzelei, pandantiflele geçişi sağlanan ikişe küçük kubbe ile ötülmüştü. Yapı dış köşeleinden ve yanlada payelein hizasına gelecek şekilde duva payandalaı ile desteklenmişti. Ana kubbeyi taşıyan?ayele. dışta yaım kubbelein aasından yukaı doğu sekizgen ke- sitli ve dilim li kubbeciklele ötülü ağılık kulelei olaak yükselmekte ve payanda kemeleiyle kubbe eteğine bağlanmaktadı. Payandala da aynı şekildeki ağılık kuleleiyle sonuçlanmıştı. Penceele beş sıa halindedi. Alttan ilk iki sıa, sivi hafifletme kemelei altında dikdötgen açıklıklı ve meme söveli olup içleinde yalnız mihap bölümünün ikinci sıasındakile sivi kemelidi. Üçüncü sıa kuzey haiç diğe cephelede, he biinde otada sivi kemeli, yanlaında bie yuvalak pencee bulunan üçlü gupla halinde düzenlenmişti. Son cemaat yeinin yapı ile bileşmesinden dolay ı kuzey cephede sadece sivi kemeli tepe penceelei tecih edilmiş. ya l nız eksende kapı üzeine astlayanın iki yanına bie kae tepe penceesi daha konulmuştu. Aynı düzenleme mihap üzeinde de yapılmış. fakat buadaki kae penceele daha sona içten kapatılmıştı. Yaım ku b belein etekleinde ye alan dödüncü sıa penceele sivi, ana kubbenin eteğinde bulunan ve beşinc i s ı ayı teşkil edenle ise yuvalak kemelidi. İçeide payelein aasında mukanaslı başlıklaa sahip sütunla üzeinde sivi kemelele taşınan mahfi!, mihap yönündeki çıkıntı haiç haimi üç yönden çeve I em ektedi. Kuzeyde cümle kapısı önüne gelen kısımda daalan mahfile, kapının iki yanındaki yuvalak kemeli küçük kapıladan giilen döne medivenlele çıkılmaktadı. Keme kilit taşlaı bie ozetle süslenmiş olan mahfilin meme kokuluklaı. onikigenlein kesişmesinden meydana gelen geometik bi kompozisyona sahipti. He k imoğlu Ali Pasa camii 'nin icinden bi g ö ünüş 169

2 HEKiMOGU Ai PASA KÜiYESi Mahfilin güneydoğu ucu hünka mahfili halinde düzenlenmişt i. Günümüze ulaşmayan kıble yönündeki hünka kasıyla bağlantı bu sıadaki penceelele aynı boyutta, dilimli basık kemeli ve meme söveli bi kapıyla sağlanmaktaydı. Bu kapı ile yanındaki penceenin aasın-. da bi de mihap nişi bulunmaktadı. Mihap bölümünde bugün mevcut olan ahşap hünka mahfili çıkmasının süslemelei okokoya giden bi baak üsiqbu yansıtmakta ve yapının I. Abdülhamid dönemine astlayan 1197 (1783) taihli onaımına işaet etmektedi. Tekne tavanlaında göülen kalem işleiyle aka duvadaki esimle ise ll. Mahmud döneminde 1830'lu yıllada yapılan onaıma aitti. Vaktiyle bu ahşap mahfil çıkmasının yeinde yapı ile çağdaş bi benzeinin ye almış olması kuwetle muhtemeldi. Daha önce külliyenin yeinde bulunan Abdal Yakub Tekkesi'nin inşaat sıasında ihya edilmesiyle cami mekanı aynı zamanda bu tekkenin tevhidhanesi olmuştu. Bu sebeple taikatiaa ait ibadet ve ayin mekanlaında göülen halvethane 1 çilehane biimlei bu yapıda da söz konusudu. Ancak bunla. haimin bütünlüğünü bozmayacak şekilde ikisi mihap çıkintısının yapıya bağlanan köşeleinde, üçüncüsü de mahfil katında soldaki halvethanenin üzeinde duvalaın içine ustaca yeleştiilmişti. 1,60 X 1, 70 TI. ÖlÇÜleinde ufak bie mekan halinde olan bu halvethanele yuvalak kemeli kapılala haime bağlanmakta ve bii içei, d i ğei dışaı açılan ikişe küçük penceeden ışık almaktadı. Yedi kenalı niş şeklinde tasalanan m eme mihap sakıtlı- mukanaslı yaşm ağa sahipti. Bitkisel süslemeli iki zaif sütunçe ile iç köşelei yumuşatılan nişte bibileine düğümlü geçmelele bağlanan şemse kompozisyonlaı göülü. Mukanaslı yaşınağın iki köşesinde kabaık kıvık dallı - umili dolgu vadı. İki yanda kabaa şeklinde düzenlenmiş Kadil-eşefi tacı, üstte otada bi Kadil gülü bulunmaktadı. Daha yukaıda ayet kitabesinin ye aldığı mihabın iki yanı, üstte alem şeklinde son bulan zikzak süslemeli sütunçelele sınılandıılmıştı. Taç kıs- 1 mı ise üstü palmetli tepelik şeklinde olan sivi kemeli bi alınlık gibi düzenlenmiş ve içi spial kıvık dallı- umlle le dolgulanmıştı. Memeden yapılan minbe itinalı bi sahipti. Yuvalak kemeli kapı işçiliğe 170 açıklığı, mukanaslı bi tepelik üstünde bitkisel dekolu- ajulu bi taçla sonuçlandıılmıştı. Yanlaında yine yuvalak kemeli geçiş açıklıklaı ile üçe adet dilim li sivi kaş ketneli küçük açıklık vadı. Kokulukta ve yanladaki üçgen alınlıklada bitkisel dekolu- ajulu düzenleme, köşelede kalan boşluklada da bitkisel motifli kabatmala göülmektedi. Geçiş açıklığının üzeine beş sütunlu, döt yuvalak keme dizisi içinde ii natüalist çiçekleden oluşan ve devin üslubunu yansıtan bi kompozisyonun esmedilmesi dikkat çekicidi. Köşeli sütunçele üzeinde mukanaslı başlıklaa otuan köşk kısmı üç dilimli kemeli açıklıklaa sahipti; kü Iahın sekizgen kasnağı yüksek tutulmuş ve ajulu olaak düzenlenmişti. Ahşap külah, kaydıılmış eksenle üzeindeki şemsele içine natüalist çiçek demetleinin işlendiği dönemin kumaş motifleine benzeyen kalem işi süslemele Ie bezenmişti. Aynı tüdeki çiçek demetlei, kasnağın alt sıasındaki dilimli kemeciklein köşe dolgulaında da göülmektedi. Günümüze ulaşmayan ve yapı ile çağdaş olduğu anlaşılan ahşap vaaz küsüsü. dikine dikdötgen tabialı gövde üzeinde bitkisel ve geometik ajulu kokuluklaa sahipti. Geç döneme ait mevcut ahşap küsünün üzeinde "C" ve "S" kıvımlaından meydana gelen kabaık bitkisel süslemele bulunmaktadı. Caminin içinde kuzey taaftaki payelee kaşılıklı yeleştiilmiş.iki çeşme vadı. Küçük oval yalaklaa sahip olan çeşmelein ayna taşiaında, köşelei çiçekle dolgulanmış dilimli kaş keme altında ii Hekimoğlu Ali Paşa Camii içindeki Kabe tasvili çini pano bi çiçek ozetiyle musluğun iki yanında bie çiçek, üstte ise kıvık dallı- umili bi taç düzenlemesi göze çapmaktadı. Mihap bölümü duva l aı ikinci sıa penceelein altına, diğe duvala ise mahfil hizasına kada çini kaplanmıştı. Sıaltı tekniğindeki bitkisel kompozisyonlu çinilein büyük bi kısmı Tekfu Sa ayı imalatıdı; özellikle hünka mahfili çıkmasının altına gelen kısım başta olmak üzee çeşitli yelede bi mikta da mavi- beyaz Kütahya çinisi kullanılmıştı. Mihap bölümündeki cell sülüs Ayetü'lküsl kuşağının sonunda "el-faki Hasan hane-i hassa" imzası ile hakkında bilgi olmayan bi hattatın adı bulunmaktadı. Sağdaki çini Ievhala aasında deinlik ve gölge-ışık uygulamalaı ile dikkat çeken bi Ka be kompozisyonlu pano ye almaktadı. Mahfil katundan yukaı duva yüzeyleiyle üst ötü ve son cemaat yei ötü biimleinde göülen kalem işlei yapıyla çağdaş olmayıp siyah ve gi tonlaın hakim olduğu daha geç uygulamaladı. Camideki kalem işi süslemele önce I. Abdülhamid döneminde yenilenmişü. Bugün mevcut olan kalem işlei ise Il. Mahmud zamanındaki ananmda yapılmış ve Il. Abdülhamid dönemindeki onaım sıasında daha kaba bi işçilik ile yenilenmişti. Pandantifteki "Hüseyin" yazısı altında 1197 (1783) ve mekezi kubbedeki ayet kuşağının sonunda "ketebehu Osman Nui (min) telanizi el-hac Aif" imzasıyla 1318 ( 1900) taihi belitilmişti. Minbedeki kalem işlei oüinaldi (yk. bk.); ayıca mahfil katındaki bazı penceelein çeveleinde ve güneybatıdaki yaım kubbelein içleinde oüinal izle seçilebilmektedi. Hünka mahfili çıkmasının akasındaki duvada ye alan bii manzaa esimli iki pano ise ll. Mahmud dönemi onaımına ait önemli önekledi. İki yandan hafifçe dışa taşkın olan ve bikaç basamakla çıkılan son cemaat yei, oval başlıklaa sahip altı meme sütunun taşıdığı sivi kemeli beş biimden meydana gelmektedi. Bunladan otadaki aynalı tonoz, iki yandakile ise pandantiflele geçişi sağlanan kubbelele ötülmüştü. İki yanda penceele aasında bie adet mukanaslı mihap nişi ile üstte muhtemelen I. Abdülhamid dönemi onaımından kalma baak pofilli bağdadl balkonla bulunmaktadı. Eksen de ye alan ve iç köşelei bumalı sütunçelele yumuşatılan meme cümle kapısı, bibiine geçmeli iki enkli taşın

3 altenatif biçimde kullanıldığı yuvalak kemeli bi açıklığa sahipti. Üstteki üç yönde sülüs hatta yazılı olan 1147 ( ) taihli on beş beyitlik inşa kitabesi Şeyhülislam Ebu İshakzade İshak Efendi'ye aitti; hattat ise Cihangili Mustafa Efendi'di. Kapının ve yanladaki mihabiyelein yaşmaklaı mukanaslı olup bunlaın köşe dolgulaıyla etafiaında kıvık dalla ve umlleden meydana gelen süslemele bulunmaktadı. Dışta iki sütunçe ile sınıtanan kapı. üstte yine kıvık dallı ve umi dolgulu bi taçla sonuçlandıılmıştı. Caminin doğu ve batı cepheleinin otasında bie kapı daha vadı. Yanladaki penceelele aynı büyüklükte olan ve memeden yapılan kapıla. sivi hafif! etme kemelei altında yuvalak keme li açıklıklaa sahipti. Üstleinde bie sıa mukanas dizisi üzeinde, iki ucu yaım palmet şeklinde düzenlenen kıvık dallı bitkisel süslemeli bie taç ye almaktadı. Kapılaın önleinde günümüze ulaşmamış geç döneme ait bie sundumanın valığı bilinmektedi; bunladan doğu taafındaki. son yıllada kımalı çatılı ve iki ahşap diekli olaak yeniden yapılmıştı. Son cemaat yeinin batı köşesine bitişikyapılan minae günümüze ouinat haliyle gelmemişti. 1830'lu yıllada yıkılmış olan minae o dönemdeki tamiat sıasında yenilenmiş. fakat 1962'de tami ediliken yine yıkılmış ve aynı yıl teka yapılmıştı. Kae bi kaide üzeinde yükseten minaede dış köşelei iki sütunçe ile yumuşatılan küsüden üçgenlele onaltıgen gövdeye geçilmişti. Vaktiyle taş külahlı olduğu bilinen minae, bugün daha kısa pabuçtu ve kuşun kaplama ahşap kül ah ötülüdü; şeefede gilant düzenlemeli kokuluk levhalaı vadı. Küsünün batı yüzünde Halifezade İsmail taafından 1175 ( ) yılında yapılan bi güneş saati bulunmaktadı. Tübeye yakın bi konumda ye alan şadıvan, otasında dilimli bi fıskıye bulunan meme haznelidi. Köşeli pilastlala altenatif sıalanmış ayna taşlaı bie muslukludu. Ahşap ötüsü 1918' de yanan şadıvan. son yıllada yapılmış sekiz ahşap sütunla taşınan. açıklıklaı yuvalak kemeli. içten ahşap tavan lı, dıştan kiemit kaplı pianidi andıan bi çatı ile ötülüdü. Tübe. Caminin kuzeyinde Hekimoğlualipaşa caddesi üzeindedi. Dikdötgen planlı olan yapının üstü. tomplala geçişi sağlanan dıştan yüksek sekizgen kasnakit iki kubbe ile ötülmüştü. içte büyük bi sivi kemeli açıklıkla bibiine bağlanan bu iki mekandan batıdaki Abdal Yakub ve Şeyh İbahim ile tekkenin diğe ilei gelenlei. doğudaki ise Hekimoğlu Ali Paşa. kaısı Muhsine Hatun ve aile fetlei için yapılmıştı. Caddeye bakan kuzey cephesi belli bi yüksekfiğe kada meme kaplanmış. köşesi pahlı doğu cephesi kesme köfeki taşıyla. diğe duvalaı ise taş ve tuğla ile almaşık öülmüştü yangınında otadan kalkan avlu cephesindeki ahşap sunduma son yıllada, döt ahşap sütuna otuan açıklığı yuvalak kemeli ve üzei kiemit ötülü olaak yeniden yapılmıştı. Eksenden sola kaymış olan kapı. tuğladan sivi hafifletme kemei altında yuvalak kemelidi ve üstündeki alınlığa döt satı halinde ta'lik hatta yazılmış meme kitabe otutulmuştu. Kapının iki yanında ve batı duvaında bie, kuzey duvaında döt ve kubbelein kasnaklaında yapının köşeleine gelecek şekilde döde sivi kemeli pencee bulunmaktadı. Cadde üzeindeki cephede ye alan penceelein bitkisel kompozisyonlu madeni şebekelei çok itinalı bi işçifiğe sahipti; ayıca atıniıkiaına ajulu yazıla işlenmişti. Hekimoğlu Ali Paşa ' nın kabinin bulunduğu doğudaki kubbeli biimin caddeye bakan cephesinde iki pencee aasında üstte, 1171 (1758) taihli, şai Hıfzl'ye ait üç satı halindeta'lik hatta yazılmış üç beyitlik bi kitabe yeleştiilmişti. Bu cephede. meme kaplamalı duvaın üstünde devam eden ve almaşık ögülü duvada sebille bilikte ele alınan üzei kuşun kaplı ahşap bi saçak bulunmaktadı. Kütüphane. Avlunun Hekimoğlualipaşa caddesine açılan cümle kapısı üzeinde fevkani olaak inşa edilmişti. Cadde yönünde taş konsoltala hafifçe öne çıkan kaeye yakın dikdötgen planlı me- Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi'ndeki tübe. sebil ve kütüp hane HEKiMOGU Ai PASA KÜiYESi kanın üzei aynalı tonoz ötülüdü. Yapının caddeye bakan cephesi kesme köfeki taşı. yanla ise taş ve tuğla ile almaşık öülmüş. cepheye üç. yaniaa da ikişe adet sivi hafifletme kemei altında dikdötgen açıktıkit pencee açılmıştı. Avlu cephesinde sol köşeye yanaştıılmış köfeki taşı kokuluklaa sahip bi medivenle çıkılan yapının önünde üzei aynalı tonazla ötülü dikdötgen planlı bi balkon bulunmaktadı. Başlıklaı baktavalı altı meme sütun üzeinde yanladan ikişe. önden üç yuvalak kemele avtuya açılan balkon da kemele ve bunlaın köşe dolgulaı kesme köfeki taşından, düz kokulukla ise memeden yapılmıştı. Cephenin sağındaki yapıya giişi sağlayan meme kapı yuvalak kemelidi. Keme köşe dolgulaında ve üstteki dikdötgen alınlıkta kıvık dalla üzeinde umileden oluşan kabaık süslemele vadı. içte batı duvaının otasında bi ocak. güney ve doğu duvalaının otasında da iki dolap nişi bulunan mekanın pencee üst hizasında çeveyi dolaşan ahşap bi af ile otada sekiz ahşap sütunla taşınan yine ahşap bi kitap dolabı ye almaktadı. Duvalada, tonazun içinde ve kitap dolabının altındaki ahşap tavanın kena bodüleiyle konsaltaında devin zevkini aksettien kalem işi süslemele mevcuttu. Bunladan ahşap üzeine olanla yapaklı kıvık dalla ve çiçek demetlei, tonazun içindekile peş peşe sıalanmış şemsele, duvadakile ise yan yana panola halinde düzenlenmiş salbekli şemse kompozisyonlaından oluştuulmuş ve içleine de bitkisel motifle yeleştiilmişti. Kütüphanenin tahta üzeine ta'lik hatta yazılmış manzum kitabesiyle minyatülü ve kıymetli bazı kitaplaı Tük ve islam Eselei Müzesi'nde, diğe kitaplaı ise Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadı. Bina. yakın zamana kada Millet Kütüphanesi'ne bağlı bi semt kütüphanesi olaak kullanılmıştı (ayıca bk. HEKİMOGU Aİ PAŞA KÜTÜPHANESi). Sebil. Külliyenin kuzeyinde avlu kapısı ile tübenin bileştiği köşede ye alan ve çok zaif bi işçifiğe sahip olan se bil, dışa taşkın yuvalak dilimli beş cepheli biçimde tasalanmıştı. Eski fotoğafladan üzeinde sivi ahşap bi kubbenin bulunduğu anlaşılan yapı bikaç defa tami gömüş. 1960'1ı yıllada içine üç beton diek dikileek üzei içten beton tavan. dıştan kubbe ile ötülmüştü. 1980'li yıllada yapılan son estaasyanda ise diekle ve tavan kaldıılıp üzeine kuşun 171

4 HEKiMOGU Ai PAŞA KÜiYESi kaplı ahşap saçaklı bi kubbe otutulmuştu. İkisi duvaa bit i şik olan mukanas başlıklı altı meme sütunun aasında dilimli kaş kemeli beş pencee vadı. Bitkisel kompozisyon lu madeni şebekele, yan yana altı bodü şeklinde düzenlenmiş ve bunlaın he bii üstte alem li-dilimli bi kubbecikle sona ediilmiş olup altlaında bie su veme açıklığı bulunmaktadı. Şebekelein üzeinde. he cepheye bie beyit gelecek şekilde tek satı halinde yazılmış ta'lik h atlı madeni kitabe ye almaktadı. Meme malzemenin kullanıldığı sebilde, sütun başlıklaı aasındaki dilimli kaş kemeiein köşelei kıvık dallı bitkisel süslele dolguludu. Cephelein fomuna uygun biçimde devam eden gövdenin üst kısmında sütunlaın üzei beş kenalı olaak düzenlenmişti. Kemeiein üstünde cepheyi boydan boya dolaşan bie dizi halinde çiçek ozetlei, mukanas, palmet ve kıvık dal motifli döt fiz, onlaın da üstünde he cepheye bi beyit astlayacak şekilde iki satı halinde yazılmış ta'lik hattı kitabe bulunmaktadı ( ) taihini veen on mısalık kitabe şai Vehbi'ye aitti. Beyitlein aası kıvık dallı, umi dolgulu şemselele süslenmişti. En yukaıda ise yine kıvık dallı bitkisel süslemeli, palmetli ve mukanaslı üç fiz mevcuttu. Cami avlusundan yuvalak kemeli bi kapıyla giilen sebilin aynı yönde üstten su haznesine bağlantı sağlayan sivi kemeli küçük bi açıklığı vadı. İçeide, tübe ile otak olan almaşık ögülü duvada tuğladan sivi kemeli niş içinde bi çeşme bulunmaktadı. İki yanında bie sevi ağacı motifi ve üstünde bi ozetin ye aldığı dilimli kaş kemeli meme ayna taşı yandan ve üstten bitkisel dolgulu bi bodüle çevelenmiş. daha yukaısına da yine bitkisel dolgu lu dilim li bi tepelik yapılmıştı. Çeşmele. Külliyede cami ve sebilin içindekileden başka döt çeşme daha va- 172 Hekimoğlu AliPasa Külliyesi'nin avlu duvaındaki çesmesi dı. Bunladan Kocamustafapaşa caddesi üzeinde olanı yolun genişletilmesi sıasında yıktıılmıştı. Kaynakladan, söz konusu çeşmenin buadaki dış avlu kapısının yanında ye aldığı, kesme taştan yapıldığı, üstünün basit saçaklı-kiemit kaplı bi çatı ile ötülü olduğu ve şai Neves'in 1147 ( ) taihli iki beyitlik bi kitabesini taşıdığı öğenilmektedi. Esekapısı sokağında avlu duvaı üzeinde bulunan çeşme keme başlangıcına kada yıkık iken 1960'1ı yıllada tamamlanaak yenilenmişti. Almaşık ögülü avlu duvaından biaz içeiye kesme köfeki taşı ile inşa edilen ve hafif basık sivi kemeli niş şeklinde düzenlenen çeşmenin meme ayna taşında üç adet musluk deliği bulunmakta olup yalağı üst seviyeye kada yola gömülmüştü. Mevcut çeşmelein ikincisi Hekimoğlualipaşa caddesinde avlu duvaının üzeindedi. Tamamen meme kaplı olan çeşme, cepheden hafifçe dışa taşkın sivi kemeli niş şeklinde ele alınmıştı. Üç satı halindeki 1197 ( 1783) taihli altı mısalık ta'lik kitabesi şai Ref'i'ye aitti: kitabeden yangında haap olduğu ve ı. Abdülhamid zamanında yenilendiği anlaşılmaktadı. üstte bii mukanaslı, diğei meme kaplı cephede boydan boya uzanan bitkisel motifli iki fiz ile sınılanmış ve keme alınlığı kıvık dallala dolgulanmıştı. Alınlığın altında da bii bitkisel. diğei mukanaslı iki fiz bulunmaktadı. Ayna taşı kae bi silme ile çevelenmişti. Altta otadaki geniş. yanladakile daha küçük olan üç adet dilim li kaş keme vadı. üstte iki yanda ayaklı kaseleden çıkan kabaık çiçekle, otada üstü palmetli, kıvık dalla dolgulu bi taç düzenlemesi ve bunun iki köşesinde bie ozet ye almaktadı. Yalağı ve yanladaki sekilei son yıllada yenilenen çeşmenin iki yanında oval yalaklaa sahip küçük bie çeşme daha vadı. Etafı kıvık dal üzeinde küçükyapaklı bi bodüle çevili olup alınlıkianna tek satı halinde bie ayet kitabesi işlenen bu çeşmecikle in yuvalak kemeleinin kö şelei bitkisel dolgulu, alınlıklaı da istiidye kabuğu biçimindedi. Köşeleinde bie çiçek motifi bulunan ayna taşlaı dilimli kaş kemelidi ve altta ii bie çiçek ozetiyle süslenmişti. Cami avlusunda tübe duvaı üzeine yapılan üçüncü çeşme memeden olup dilinili kaş kemeli bi nişe sahipti. içte bitkisel süsleme altında sülüs hatla yazılı ayet kitabesiyle şai Münif'e ait 1146 ( ) taihli döt satı halinde iki beyitlik ta'lik hatlı bi kitabe bulunmaktadı. Keme köşeleinde ii bie çiçeğin ye aldığı çeşme kıvık dallı -yapaklı bodüle çevelenmişti. Üstte, tek sıa mukanas ve bitkisel dolgu! u bi bodüden sona içi yine kıvık dallı yapaklala dolgu Ianmış. üzei bi palmetle sonuçlanan ve iki köşesinde bie ii çiçek ozeti bulunan bi taç vadı. Çeşmenin vaktiyle kıılmış olan yalağı yuvalak biçimde yeniden yapılmıştı. Avlu Kap ıl aı. Külliyenin dış avlu duvaından günümüze yalnızca Kocamustafapaşa caddesi üzeinde ye alan bi kapı ulaşmıştı. Kesme köfeki taşından yapılan yuvalak kemeli açıklığa sahip kapının keme kilit taşında bi ozet vadı. Üstte göülen memee yazılmış döt satı halindeki ( ) taihli sekiz mısalık ta'lik hattı kitabe şai Sevet' e aitti. Sebilin yanındaki kapı kesme köfeki taşın dandı ve yuvalak kemeinin kilit taşında bi çiçek ozeti göze çapa. Kapının sol yanında sivi kemeli bi nişle duva yüzeyi haeketlendiilmişti. üstte memee yazılmış döt satı halindeki sekiz mısalık ta'lik hatlı kitabe şai Rıza' ya ait olup 1247 ( ) taihlidi: Il. Mahmud devindeki tamii beliten kitabenin üzeinde vaktiyle bu padişahın bi tuğası bulunmaktaydı. En üstte, mukanaslı ve bitkisel motifli iki fiz ile nihayetlenen kapının iç yüzünde tek satılık meme bi kitabe daha vadı. Hekim oğlualipaşa caddesine açılan, üstünde kütüphanenin ye aldığı kapı kesme köfeki taşından yapılmıştı ve yine yuvalak kemelidi: iki yanında dıştan ve içten bie sivi kemeli.nişle haeket Iendiilmişti. Döt satı halindeki ta'lik h atlı ve 1147 ( ) taihli altı beyitlik meme kitabe Ra gıb Mehmed Paşa' ya aitti. İç taafta üzei tonozlu geçidin solunda iki, sağında bi yuvalak kemeli açıklık bulunmakta ve avluya sivi kemele açılmaktadı: kemein batı köşesine bi güneş saati işlenmişti. Caminin güneybatısında ve güneydoğusunda ye alan yuvalak kemeli açıklığa sahip avlu kapılaı kitabesiz ve sadedi. Avlu duvaı üzeinde bahçeye ve hazieye açılan penceele ise sivi kemeli, ii açıklık!( olaak düzenlenmişti. Sebil taafındaki avlu kapısının yanında almaşık ögülü bi su teazisi ve avlu içinde bi su kuyusu bulunan külliyede, hünka kası ampasının cami ile bileştiği köşede vaktiyle ahşap bi muvakkithanenin va olduğu bilinmektedi.

5 BİBİYOGRAFYA : Ayvansa ay!, Hadi ka tü '1-cevami', 1, 8 ı -85; a.e.: Camileimiz Ansiklopedisi (haz. İhsan Ezi). İstanbul ı987, 1, ı2ı-ı26; Halil Ethem [Eldem]. Camileimiz, İstanbul ı932, s ; İzzet Kumbaacıla, istanbul Sebillei, İstanbul ı 938, s. 37; Tanışı k, istanbul Çeşmelei, 1, ı44- ı46, 208; [İbahim Hakkı Konyal ı ]. istanbul Abide/ei, istanbul, ts. ( Yedig ün Neşiyat), s ; Semavi Eyice. Istanbul petit guide, İstanbul ı 955, s. 9ı; G. Goodwin. A Histoy o{ottoman Achitectue, ondon ı 971, s. 376; M. Baha Tan man, "Osmanlı Dönemi Eselei", Fotoğa{ lala Fatih Anıt/aı, İstanbul, ts., s. ı ı 3; a.mlf.. "Hekimoğlu Ali Paşa Camii'ne İlişkin Bazı Gözlemle", Aslanapa Amağanı, İstanbul 1996, s ; Oktay Aslanapa, Osmanlı Devi Mimaisi, İstanbul 1986, s ; Tahsin Öz. istanbul Camile i, Ankaa 1987, 1, 69-70; İlhan Hattatoğlu, istanbul'da Hekimoğ u Ali Paşa Külliyesi (mezuniyet tezi, ı 967, iü Ed.Fak. Sanat Taihi Bölümü); Fatih Camilei ve Diğ e Taihi Ese/e, İstanbul 1991, s , , 262, 321, 356; Affan Egemen. istanbul'un Çeşme ve Sebillei, istanbul 1993, s ; Öme Fauk Şeifoğıu, Su Güzeli: istanbul Sebillei, İstanbul 1995, s ; Behçet Ünsal, " Tük -Vakfı istanbul Kütüphaneleinin Mimaı Yöntemi", VD, XVIII (ı 984), s ; Doğan Kuba n. "Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi", DBist.A, IV, ~ AHMET VEFA ÇOBANOGU HEKİMOGU Aİ PAŞA KÜTÜPHANESi Hekimoğlu Ali Paşa'nın 1147'de ( ) tamamlanan külliyesi içinde kududuğu kütüphane. Hekimoğlu Ali Paşa'nın istanbul Davutpaşa'da yaptıdığı kendi adıyla anılan külliyesinin kuzeydeki giiş kısmının üzeinde bulunan kütüphane müstakil bi yapıya sahip olup tek mekandan ibaetti_ Cami ve kütüphanenin 1151'de (1738) düzenlenen vaktiyesinden oldukça geniş bi pesonel kadosu bulunduğu anlaşılmaktadı. Vakfiyede üç hafız-ı kütübün günde 1 O, m üceilidin 3, bewabın ise 4 akçe Hekimoğlu Ali Paşa Kütüphanesi ı ücet alacaklaı belitilmişti. Kadoya dahil edilen desiam kütüphanenin işleyişi ni kontol edeek nazılık işini de yapmakta, günlük 30 akçe olan desiam ücetine ilave olaak 20 akçe de nazılık üceti almaktaydı. Hekimoğlu Ali Paşa'nın kütüphanesine kuuluş sıasında kaç kitap vakfettiği vakfiyede belitilmemişti. Ancak pesonel kadosuna bakılaak kütüphanenin oldukça zengin bi koleksiyana sahip olduğu söylenebili. Şeyh Mehmed Rıza Efendi. Cemaziyelahi 1153 (Eylül 1740) taihinde zengin bi koleksiyonu bu kütüphaneye bağışlamış ve kitaplaının bakımı için ek pesonel tayin etmişti. Kütüphanede 928 yazma, on beş basma ese bulunmakta olup kütüphanenin ll. Abdülhamid döneminde yapılmış bi katalogu mevcuttu (İstanbul 13 ı ı). Hekimoğlu Ali Paşa Kütüphanesi Cumhuiyet döneminde önce Millet Kütüphanesi'ne, 18 Aalık 1962 taihinde de Süleymaniye Kütüphanesi'ne nakledilmişti ( mimaisi için bk. HEKİMOGU Aİ PA ŞA KÜİYESİ). BİBİYOGRAFYA : VGMA, n. 736, s ( Hekimo ğ lu Ali Paşa n ın Davutpaşa'daki cami ve kütüphanesinin ı ı5ı taihli vakfi yesi); n. 629, s (Şeyh Me hmed Rıza Efendi'nin ı ı 53 taihli vakfiyes i); JWvansaayi, Hadikatü'-ceuami', 1, 81-82; Eünsaı. Tük Kütüphanelei Taihi ll, s. 84, 174, 187,243, 273; Semavi Eyice. "Eski Kütüphane Binalaı Hakkında", TY, sy. 267 (ı957). s ~ İSMAİ E. ER ünsa HEAKl (~) (ö. 983/1575 [?]) Divan şaii. Asıl adı Mahmud'du. Şuaa tezkieleinde Kaamanlı olduğu kaydedilmektedi. Helakl müstaidlik seviyesine ulaştıktan sona medeseden ayılaak imamlıkyapmaya başladı. istanbul'da ve daha sona gidip yeleştiği Busa Yahisaı'nda ölümüne kada imamlık göevini südüdü. Helaki. gözlei iyi gömediğinden çevesindekilece Selman-ı Saveel'ye ve TImulu Hükümdan Şahuh devi şaileinden Aifi'ye benzetilmişti (Aşık Çelebi, v. 75'-b). Gözleinin iyi gömediğini bazı ubaileinde kendisi de dile getii (Duan, s. 206). Fasça öğetmekte devinde bi üstat sayılan ve göme zaafına ağmen Fasça divanlaı elinden düşüme- HEA yen Helakl zamanının Fasça bilen biçok alimine hocalık yapmıştı. Şiileinde sık sık fakilikten şikayet eden Helakl'nin bu ifadeleinden pek ahat bi hayat sümediği anlaşılmaktadı. Güzellee aşıı deecede düşkün olup onlaın aşkı yüzünden peişan olduğu için Helakl mahlasını aldığı ivayet edilen şaiin bu hükmü doğulayacak çeşitli şiilei vadı. Ancak kendisini imamlığa adamış bi kimsenin böyle zevk ve eğlence alemleini teennüm eden şiileinin geçeği ne ölçüde yansıttığı şüphelidi. Buada, divan şiiinin belli estetik gelenekleinin belilediği bi çeçevenin söz konusu olabileceği gözden kaçıılmamalıdı. Helakl yalın, akıcı, püüzsüz bi dil kullanmış. atasözü ve deyimlele Tükçe'nin incelikleinden ustaca faydalanaak güzel şiile yazmaya muvaffak olmuştu. Zati, Hayali, Yahya Bey ve Emi gibi şiii Acem taklitçiliğinden kutama yolunda yazdığı manzumeleine biçok eski şii mecmualaında astlanmaktadı. Bu duum Helaki'nin onla kada olmasa bile sevileek okunduğunu göstemektedi. Helakl divanının tenkitli neşi, yut dışında bulunan iki nüshasına şii ve nazie mecmualaındaki diğe manzumelei de ilave edilmek suetiyle Mehmed Çavuşoğlu taafından geçekleştiilmişti (bk. bibl.). Helakl mahlası ile Hatız-ı Şiazi'ye yapılmış tahmislein ona ait olduğu tahmin edilmektedi. Ancak bu konuda kesin bilgi olmadığı için Çavuşoğlu bunlaı divana almamıştı. XVI. yüzyılda yaşamış aynı adı taşıyan bi başka divan şaii de Dobucalı Helakl'di (bk. atlft, s. 364). BİBiYOGRAFYA: Helalli, Divan (nş. Mehmed Çavuşoğ lu). İstanbul 1982, ne ş e hazılayanın önsözü, s. 4- ı 2; Sehi, Tezkie, s. 136; Aşık Çelebi, Meşaiü 'ş-şuaa, v. 75 b; atifi, Tezkie, s. 364; Ahdi, Gülşen-i Ş u a a, Millet Ktp., Ali Emii, Taih, n. 774, v. 204b; All Mustafa, Künhü '1-ahbti., Süleymaniye Ktp., Fatih, n. 4466, v. 374'; Kınalızade. Tezkie, ll, ı ; Kafzade Faizi, Zübdetü '1-eş'a, iü K tp., TV, n. 3289, v. 132'; Riyazl, Riyazü'ş-şuaa, Nuuosmaniye Ktp., n. 3724, v. 147'; Keş{ü'??unün, ı, 819; "Hela kl", TDEA, IV, 206. li] CEMA KURNAZ HEA (J~f) Yapılması dinen sebest olan fiil. Sözlükte masda olaak "mubah, caiz ve sebest olmak, uhsat vemek, Haem'den veya ihamdan çıkmak" anlamlaına gelen heliii kelimesi isim olaak ı 173