Kanatlı sürülerinde başarısız aşılamaların nedenleri Aşılama işlemi başarısız olduğunda, genel eğilim aşıyı suçlama yönündedir.

Transkript

1 Kanatlı sürülerinde başarısız aşılamaların nedenleri Aşılama işlemi başarısız olduğunda, genel eğilim aşıyı suçlama yönündedir. Bu kesinlikle göz önüne alınması gereken önemli bir faktör olmakta birlikte, söz konusu başarısızlığın nedenini tespit etmek için birçok farklı faktörün de değerlendirilmesi gerekmektedir. Yazar: Gary D.Butcher ve Mojtaba Yegani* İNFOVET

2 Hastalığın neden(ler)ini tespit etmek ve sorunu çözmek için çoğu zaman kapsamlı bir araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Kanatlıların hastalıklara karşı korunması sadece koruyucu aşı uygulamaktan daha fazlasını gerektirmektedir. Hastalıkların önlenmesi karmaşık ve çok katmanlı bir süreçtir. Bir hastalık görüldüğünde aşının suçlanması yaygındır; ancak genellikle bu durumdan sorumlu olan başka faktörler de söz konusudur. Hastalığın neden(ler)ini tespit etmek ve sorunu çözmek için çoğu zaman kapsamlı bir araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Ticari kanatlılarda çiftliklerin büyümeye devam etmesi ve bir coğrafi bölgede bulunan kanatlı hayvanların ve çiftliklerin sayısının giderek artması sonucu hareketli bir hastalık durumu ortaya çıkmıştır. Son yıllarda birçok yeni bulaşıcı hastalık kanatlıları enfekte ederek geniş ölçüde yayılmıştır. Öte yandan, mevcut hastalıklar da kayda değer değişimler geçirmektedir. Bu hastalıkların çoğu geçmiş mevcut sağlık ve bakım uygulamaları ile iyi bir şekilde kontrol edilmiş olan hastalıklardır. Ancak, seleksiyon baskıları nedeniyle bu ajanlar değişerek daha virülan veya değişik formlar kazanmışlardır. Bu gibi durumlarda, mevcut aşılama programları hastalık eprüvasyonu (çelıncı) karşısında koruma sağlamak için çoğu zaman yeterli olmamaktadır. Hiçbir aşılama programının tek başına tüm bölgelerdeki çiftlikler için uygun olmadığı açıktır. Dolayısıyla, üreticiler ve teknik danışmanlar kanatlı bağışıklığı ve hastalıkları hakkında yeni bilgiler keşfedildikçe aşı tavsiyelerinin de değişebileceğini göz önünde bulundurmalıdır. Neden Aşı? Aşılar, bir kanatlı sürüsünün sahadaki hastalık organizmalarına maruz kaldığında ortaya çıkabilecek problemleri önlemek veya azaltmak amacıyla kullanılmaktadır. Aşılama programları bir nevi sigorta gibi düşünülmelidir. Sigortada olduğu gibi, olası bir tehdit karşısında koruma sağlamak için ödenmesi gereken bir bedel söz konusudur. Maliyet kalemleri arasında aşı bedeli, aşı programının oluşturulması için harcanan zaman ve aşıları yapan ekibe ödenen ücretler yer almaktadır. Aşılama programlarında nadiren dikkate alınan bir başka önemli maliyet ise, canlı aşılardan kaynaklanan aşı reaksiyonlarına ve inaktif aşı enjeksiyonları ile ilişkilendirilen lokal doku reaksiyonlarına bağlı kayıplardan kaynaklanmaktadır. Hastalıklar her zaman her yerde görülebilmektedir ve ticari kanatlıların yoğun olduğu bölgelerde etkileri yıkıcı ölçüde olabilmektedir. Hastalığın kontrol altına alınmasında asıl strateji aşılama değil, hastalığın tesise girmesini önlemeye yönelik tedbirler olmalıdır. Önleme çalışmaları, bulaşıcı hastalıkların girmesini önlemeye yardımcı olacak ve kanatlıların doğuştan gelen veya doğasında olan direnci geliştirecek yeni bakım sistemleri, ürünler ve uygulamalar üzerinde yoğunlaşmalıdır. Aşılar ise, biyolojik güvenlik uygulamalarındaki hatalar nedeniyle hastalıklar zaman zaman tesislere girdiğinde başvurulacak bir sonraki savunma hattı olabilir. Kanatlıların önceden yapılan aşılama sayesinde bağışıklık kazanmış olmaları durumunda, hastalığın etkileri asgari düzeye indirilebilir. Toplam maliyet yüksek olabileceğinden programa sadece gerekli aşılar dahil edilmelidir. Dolayısıyla aşılama kararı, bir bölgedeki enfeksiyon riskine bağlı olarak verilmelidir. Belirli bir hastalığın riski düşük ise, bu hastalığı karşı aşılama yapmanın pek bir anlamı yoktur zira yapılan masraflar elde edilen faydalardan daha fazla olabilir. Başarıyı garantilemek için aşılama programı, yerel hastalık tehdidi koşullarına bağlı olarak belirli bir bölgenin ihtiyaçlarına göre uyarlanmalıdır. Başarısız Aşılamalar Aşı uygulandıktan sonra kanatlılarda yeterli antikor titresi seviyelerinin oluşmaması ve/veya kanatlıların sahadaki herhangi bir hastalık salgınına duyarlı olması durumunda başarısız aşılama söz konusudur. Aşılama işlemi başarısız olduğunda, genel eğilim aşıyı suçlama yönündedir. Bu kesinlikle göz önüne alınması gereken önemli bir faktör olmakta birlikte, söz konusu başarısızlığın nedenini tespit etmek için birçok farklı faktörün de değerlendirilmesi gerekmektedir. Aşağıda ticari kanatlılarda başarısız aşılamalardan sorumlu olan genel faktörler sıralanmıştır: Aşılama Programı Her bölgenin kendine özgü tipik hastalıkları bulunur. Dolayısıyla herkese uygun bir çözüm veya uluslararası bir aşılama programı geliştirmek akıllıca olmaz. Kanatlılarda üreticiliğinin yoğun olduğu bölgelerde, ticari sürülere yakın küçük sürülerde veya zayıf biyogüvenlik ve bakım uygulamalarının bulunduğu çiftliklerde daha kapsamlı ve yoğun aşılama programlarına ihtiyaç duyulabilmektedir. Kimi bölgelerde, etlik piliç entegrasyonlarında herhangi bir aşı kullanılmamaktadır. Kimi bölgelerde ise canlı ve inaktif Newcastle, infeksiyöz bursal hastalık, infeksiyöz bronşit, İnfluenza aşılarını ve diğer aşıların kombinasyonlarını içeren oldukça yoğun programlar uygulanmaktadır. Hastalık görülmeyen ve aşı kullanımı gerektirmeyen etlik piliç entegrasyonlarında görülen mükemmel performans oldukça geniş kapsamlıdır. Bu bölgelerde, aşı reaksiyonlarının üretim performansı üzerindeki olumsuz etkileri barizdir. Ayrıca, sanitasyon programlarının olmadığı durumlarda hastalıkları kontrol altına almak için aşırı miktarda aşı kullanımının sürdürülebilir bir

3 yaklaşım olmadığı da kanatlı üreticilerince açıkça görülmektedir. Aşı programı iyice araştırılmalı ve iyi bir şekilde uygulanmalıdır, aksi takdirde sonuç kanatlıların yararına olmaktan çok zararına olabilir. Bir bölgede herhangi bir canlı aşı uygulamasına başlarken, bu aşının gerekli olduğundan emin olunması şarttır. Herhangi bir bölgede yeni aşıları veya yeni aşı suşlarını gelişigüzel uygulamaya başlamak sorumsuzca bir davranış olup, aşının yayılarak zamanla virülansının artması halinde bölgede yeni bir hastalığın ortaya çıkmasıyla sonuçlanabilir. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri nin güneydoğu bölgesinde etlik piliç sektörünü etkileyen en maliyetli hastalık infeksiyöz laringotrakeit (ILT) hastalığıdır. Bugüne kadar elde edilen bulgular, bu hastalığın aslında yayılmakta olan ve bazı örneklerde gerçekten de virülansı artmakta olan bir aşı suşu olduğuna işaret etmektedir. Sürülere aşı uygulanırken, aşı tipi, seri numarası ve son kullanım tarihi gibi bilgilerin de kayıtlara geçirilmesi gerekmektedir. Ek olarak, kanatlıların yaşı, uygulama yolu ve aşıyı uygulayan kişi gibi bilgiler de ileride yapılacak araştırmalar için değerli bilgiler olabilir. Ayrıntılı kayıtlar olmadığında, çoğu zaman bir aşılama probleminin olup olmadığını tespit etmek mümkün olamamaktadır. Aşının Uygulanması ve İlgili İşlemler Aşı uygulamasından önce yapılan yanlış işlemler sonucu aşının zarar görmesi durumunda, iyi tasarlanmış bir aşı programı etkili olmaz. Canlı aşılar olumsuz koşullara maruz kaldıklarında inaktif hale gelebilirler. Aşılar, üreticinin tavsiyelerine uygun şekilde muhafaza edilmeli ve taşınmalıdır. Aşı sulandırıldıktan sonra, fazla bekletmeden bir an önce kullanılması gerekir. Marek hastalığı aşısı gibi bazı canlı aşılar son derece hassas olup, üreticinin işlem uygulamalarına ilişkin talimatlarına uyulmaması, virüsün aşı uygulamasından önce inaktif hale gelmesine yol açabilir. İnfeksiyöz bronşit virüsü aşısının da sıcak ortam koşullarında sulandırıldıktan sonra bir saatten az bir süre içinde potensinin yaklaşık %50 sini kaybettiği bildirilmiştir. Aşı Uygulamasındaki Eksiklikler Kanatlılarda aşıların başarısız olmasının en yaygın nedeni aşıların hatalı uygulanmasıdır. Aşının uygulanmasından önce, tüm Hasta bir sürüde aşılama işlemini atlamak devam eden bir hastalık varken aşılama yapmaktan daha iyidir. işlemin ayrıntıları iyi bir şekilde planlanmalıdır. Buna aşının taşınması ve uygulanması konusunda personele gerekli eğitimlerin verilmesi de dahildir. Doğru aşılama işlemi, hastalık kontrolünde ve kanatlıların performansında artışla sonuçlanacaktır. Bir kanatlı üreticisinin belirttiği gibi Aşılar tavuğun içine girmiyorsa bir yararları yoktur. Su ve püskürtme yolu gibi toplu uygulama yöntemleri ile uygulanan canlı aşının kötü dağılımı kümesin bazı bölümlerinde kanatlıların atlanmasına sebep olabilmektedir. Kanatlılarda aşı virüsünün çoğaldıktan sonra aşının yatay aktarma yoluyla bir kanatlıdan diğerine geçmesine güvenmek risklidir. Bu uygulama genellikle sürüde aşırı veya uzun süreli dalgalı reaksiyonlarla birlikte artan şiddette ve gecikmiş bağışıklığa yol açmaktadır. İnaktif aşılar bir kanatlıdan diğerine yayılmayacağından, inaktif aşılarla atlanan kanatlıların hiçbir korumasının olmamasına neden olacaktır. İçme suyuyla uygulanan canlı aşılar, eğer aşı eklenmeden önce sudaki dezenfektanlar giderilmemişse, kanatlıyı enfekte edemeden zarar görebilmektedir. Eğer aşıyı yapanlar aşıyı doğru aşı yerine uygulamamışlarsa, kas içine veya deri altına uygulanan aşılar da başarısız olabilmektedir. Aşının doğru bir şekilde enjekte edildiğinden emin olmak için sürü içerisinden rastgele seçilen kanatlıların muayene edildiği rutin bir takip programının uygulanması tavsiye edilmektedir. Her kanatlıya ayrı ayrı enjeksiyon yapılmış olsa da mutlaka kanatlıların her birinin aşılandığı varsayılamaz. Çoğu durumda, kanatlıların %10 ila %15 i atlanabilmektedir. Aşı şişelerinin üzerindeki etiketler incelenerek, aşılama işlemi öncesinde aşılama programıyla karşılaştırılarak kontrol edilmelidir. Aşılama hataları oldukça yaygın olup, çoğu durum sadece aşı israfından başka bir şey değildir. Kimi durumlarda ise, ciddi problemler ortaya çıkabilmektedir. Örneğin çiçek aşısı yanlışlıkla ILT aşısı ile karıştırılarak göz damlası yoluyla uygulanmış, sonuç İNFOVET

4 olarak ise gözlerde suçiçeği lezyonlarıyla birlikte ciddi kayıplar yaşanmıştır. Maternal Antikorlar Damızlık sürünün bağışıklık durumu civcivlerdeki aşılama başarısı üzerinde etkili olabilmektedir. Damızlık sürüde yumurtadan civcive geçen yüksek seviyede antikorun dolaşımda olduğu durumlarda, bu antikorlar sahadaki eprüvasyon virüslerinde olacağı gibi canlı aşı virüslerinin çoğalmasını da olumsuz etkileyebilir. Bu durumda, bağışıklık sistemi gereken uzunlukta sürelerle ve gereken ölçüde stimüle edilmediğinden aşıya verilen immün yanıt azalacaktır. Örneğin, Gumboro hastalığına (IBD) karşı yüksek seviyede antikor içeren bir kanatlıdan gelen bir civcivde genellikle birkaç hafta boyunca yüksek seviyede maternal antikor bulunur. Bu antikorlar varken aşı yapılmaya kalkıldığında, aşı virüsünün bir kısmı nötralize olacak ve aşı sonuçlarına verilen yanıt azalacaktır. Öte yandan, aşılamanın maternal antikorlar katabolize olana kadar ertelenmesi ise kanatlıları saha eprüvasyonuna duyarlı halde bırakabilmektedir. Stres Aşılama işlemi strese yol açar. Canlı aşı uygulanan bir kanatlı genellikle orta şiddette bir hastalık formuyla enfekte olur. Stres kanatlının immün yanıt geliştirme yetisini azaltabilmektedir. Stres kaynakları arasında aşırı düzeydeki çevresel koşullar (sıcaklık, bağıl nem), yetersiz beslenme, parazitler ve diğer hastalıklar da yer almaktadır. Hasta kanatlıların aşılanması tavsiye edilmemektedir, zira bu hayvanların bağışıklık sistemleri zaten daha düşük kapasitede çalışmaktadır. Bu kanatlılara canlı bir aşı virüsü uygulanması çoğu zaman bağışıklık yanıtında azalma ve aşırı reaksiyonla sonuçlanmaktadır, çünkü çoğu durumda bu kanatlılar daha hafif aşı virüslerine bile yanıt geliştiremeyecek durumda olmaktadır. Aşılamanın temel kurallarından biri, aşılama işlemini daima kanatlılar sağlıklı duruma gelene kadar ertelemektir. Hasta bir sürüde aşılama işlemini atlamak devam eden bir hastalık varken aşılama yapmaktan daha iyidir. Zamanlama Kanatlılarda aşılama sırasında hastalık zaten kuluçka döneminde olabilir. Antikor Aşı uygulanmadan önce, yapılacak işlem ayrıntıları ile ele alınmalıdır. Buna aşının taşınması ve uygulanması konusundaki personel eğitimleri de dahildir. üretiminin koruyucu seviyelere ulaşması için zamana ihtiyaç olduğundan, aşılama işlemi doğru yapılmış olmasına rağmen kanatlılarda hastalık baş gösterebilmektedir. Canlı bir virüs aşısına ilk maruz kalımın ardından G antikor tipi maruz kalımdan yaklaşık 4-5 gün sonra tespit edilmektedir. Antikor titrelerinin koruyucu seviyelere gelmesi için birkaç gün daha geçmesi gerekmektedir. İmmunosupresyon Aşılama işlemi sırasında sürünün bağışık sisteminin durumu da dikkate alınmalıdır. Kanatlılarda, IBD, infeksiyöz tavuk anemisi (CIA) veya Marek hastalığı virüsleriyle enfeksiyon nedeniyle veya yüksek seviyede mikotoksin içeren yem tüketiminden dolayı bağışıklık sistemi baskılanabilir. İmmunosupresyon terimi, bağışıklık sisteminin hücre dışı (antikor) ve hücresel bileşenlerinin gereken şekilde çalışmadığı durumları ifade etmektedir. Bu durum, aşılama sonucunda sınırlı seviyede korumanın yanı sıra morbidite ve mortalite gibi aşırı bir aşı reaksiyonunun gelişmesine neden olabilir. Bakım Uygulamaları Kanatlı sürülerinde kötü bakım uygulamaları da aşılamanın başarısız olmasına katkıda bulunan faktörler arasında gelebilir. Birbirini izleyen ve önceden dekontaminasyon görülmeyen sürülerde bulaşıcı hastalık ajanlarının birikmesine izin verilmesi durumunda, belirli bir infeksiyöz ajanın eprüvasyon dozunun, normalde etkili olacak bir aşılama programını yenik düşürecek kadar büyük olması muhtemeldir. Uzun vadede, aşılar iyi bir bakım programının yerini tutamaz. Aşı Kalitesi Kimi zaman antikor titreleri yetersiz olduğunda veya sürüde hastalık görüldüğünde aşı kalitesi suçlanmaktadır. Ancak elde edilen bulgular, vakaların büyük çoğunluğunda aşı kalitesinin mükemmel olduğunu ve başarısızlığın sorumlusunun aşı kalitesi olmadığını göstermektedir. Aşı kalitesi ile ilgili endişeleri gidermek için, aşılar sadece ürünleri sıkı kalite kontrol uygulamaları altında üretilen saygın şirketlerden alınmalıdır.

5 Aşılama strese yol açar. Canlı aşı uygulanan bir kanatlı orta şiddette bir hastalık formuyla enfekte olur. Stres kanatlının immün yanıt geliştirme yetisini azaltabilmektedir. Aşı Değişiklikleri Ticari kanatlı işletmeleri, aşıları kaldırarak veya kısmi dozlar uygulayarak masrafları azaltma yoluna gidebilir. Aşılama kararı risk analizi değerlendirmesine göre alınır. Hastalık yoksa, aşı yapılmamalıdır. Hastalık riski varsa, aşı üreticinin tavsiyelerine uygun şekilde uygulanmalıdır. Kısmi dozlar verildiğinde, kanatlılar bağışık sistemlerinin gereken şekilde uyarılması için yeterli miktarda aşı almamış olur. Sonuç olarak da hastalığa direnç azalır. Aşırı atenüe aşıların kullanılması ise immünojenisite eksikliğine ve saha eprüvasyonuna olan duyarlılığın artmasına yol açabilmektedir. Yerel koşullar göz önüne alınarak uygun aşı seçilmelidir. Maternal antikor seviyeleri daha hafif aşıları nötralize edebilir. Buna karşılık, yeterli değişikliklerin yapılmadığı aşılar da uzun süreli reaksiyonlara ve E.coli gibi ikincil bakteri enfeksiyonlarına duyarlılığın artmasına yol açabilir. Kimi durumlarda, yaşanan kayıplar genellikle sahada hastalık eprüvasyonu ile ilişkilendirilen kayıplara benzer olmaktadır. Aşı Suşu/Serotip Çoğu hastalığa, birçok farklı suştan/serotipten oluşan ajanlar neden olmaktadır. Örneğin, IBV nin bilinen 100 ü aşkın suşu bulunmaktadır, Salmonella bakterisinin bilinen suşlarının sayısı ise 2000 in üzerindedir. Bazı durumlarda aşı, saha eprüvasyonuna neden olan ajana karşı koruyucu düzeyde bağışıklığı stimule etmek için gerekli uygun suşları veya serotipleri içermemektedir. Aşının doğru bir şekilde uygulanmasına ve homojen/yeterli antikor titrelerinin bulunmasına rağmen, kanatlılar yine de hastalık kapabilmektedir. Son yıllarda, IBV, IBD, çiçek, Marek ve diğer hastalıkların aşılarında varyant problemleri görülmektedir. IB aşısı programlarının çoğunda IB virüsünün Massachusetts ve Connecticut serotipleri bulunmaktadır. Sahadaki kanatlılar varyant bir serotiple eprüve edildiğinde virüs mevcut antikorlar tarafından nötralize edilmeyeceğinden yine de hastalık gelişebilir. Benzer şekilde, IB virüsüne karşı koruyucu düzeyde antikorun bulunması, kanatlıların muhakkak Newcastle hastalığına ve diğer hastalıklara karşı korunacağı anlamına gelmemektedir. Antikorlar bağlanıp nötralize ettikleri virüse fazlasıyla özgü olduklarından her hastalık için antikor titresi seviyeleri tayin edilmelidir. Kimi zaman, bir organizmanın saha suşu yüksek virülansa sahiptir ve program için seçilen aşı türünün atenüasyonu da yüksektir. Bu gibi durumlarda, sürü etkili bir şekilde bağışıklanabilir ancak bağışıklık, hastalığın tamamen önlenmesi için yetersiz olur. Sonuç Doğru bir şekilde, doğru zamanda ve doğru antijen içeriğiyle uygulanan aşılar bir saha hastalığı eprüvasyonuna karşı koruma garantisi sağlamaz. Birçok farklı değişken dikkate alınmalıdır ve hastalık durumu hareketli olduğundan sürekli değerlendirme yapılmasına ihtiyaç vardır. Pek çok durumda, aşılama işlemi sadece sürüde hastalığın tamamen önlenmesinden ziyade herhangi bir hastalığın ekonomik etkilerinin en düşük seviyeye indirilmesinde bir araç olarak kullanılmaktadır. Aşılama programının başarısı ve başarısızlığı arasındaki fark, ayrıntılara dikkat edilmesinde yatmaktadır. Ancak, iyi tasarlanmış, zamanlaması iyi yapılmış ve sağlıklı bir şekilde uygulanan bir aşı programı, iyi bakım, beslenme ve biyogüvenlik koşullarıyla birleştiğinde hastalık problemlerinin olasılığını azaltacak ve sürünün genetik potansiyeline uygun performans gösterme ihtimalini artıracaktır. * Profesör ve Kümes Hayvanları Veteriner Hekimi Gary D. Butcher, Florida Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi ve Kümes Hayvanları Veteriner Danışmanı * Mojtaba Yegani, Alberta Üniversitesi Ziraat, Gıda ve Beslenme Bilimi Departmanı, Edmonton, AB, UF/IFAS Extension, Gainesville, FL 3261 Aşı şişelerinin üzerindeki etiketler incelenerek, aşılama işlemi öncesinde aşılama programıyla karşılaştırılarak kontrol edilmelidir. İNFOVET