Boarding Schools Established in the Ottoman Empire from 1908 to 1913 and Their Features *

Transkript

1 Boarding Schools Established in the Ottoman Empire from 1908 to 1913 and Their Features * Arası Dönemde Osmanlı Devleti nde Kurulan Yatılı Okullar ve Özellikleri ** Dr. Özlem YAKTI E-posta: ozlemyakti@gmail.com Abstract * The efforts for renovation in the field of education during the Ottoman Empire times started with the Reorganization Period, and tried to be regulated with the regulatory laws brought by the Public Education Order of Especially during the 2 nd Constitutional period some regulatory laws were issued in the field of education even if these remained on paper. Hence, the 2 nd Constitutional period has been the period mostly negotiated, many articles has been written about and the period when the educational problems were mostly dealt and experiences were gained. During this period, education was given importance and the thought that the collapse of the empire can only be prevented by raising qualified people through education was dominant (Ergün, 1996, 41). Furthermore, despite not being systematic, all of the modern thoughts were tried to be transmitted to the Ottoman Empire. Periodicals obtained from the West and students sent to the Europe for education and the articles and works of the researchers, works translated from Bulgarian etc. helped to reflect the concept of pedagogy to the Ottomans in the best way (Aytekin, 1987). Researches dealing with the education history of the Ottoman Empire by the Period of Reorganization were carried out. However, the education activities of the boarding schools existing during this time in the Ottoman Empire were not assessed at an adequate level. For this reason, knowing the start, factors for start and the phases of a historical process will facilitate to establish a connection between the past and the present and make a correct analysis of the future for us. In addition, knowing the changes and developments in the education activities at the boarding schools may contribute to the assessment and reorganization of the education activities at the boarding schools of today in a healthier way. In this study, scanning model was used in order to identify the boarding schools existing in the Ottoman Empire from 1908 to 1913 and the features of these schools. In this study, carried out making use of a historical method, document investigation, one of the qualitative researching methods, was also used. Through a literature scan, the legal regulations forming the basis for the establishment of the boarding schools, which existed during the 2 nd Constitutional Period, enforced since the Reorganization and Reformation period and the changes brought with these regulations were examined. Depending on this, the regulations made in the education field were explained in chronological order. And then, The Boarding Schools Established in the Ottoman Empire from 1908 to 1913 and their features education declarations during this period and the researches made in this field were used and the features of the boarding schools of that time were tried to be identified. Keywords: Boarding schools, Schools of Foreigners and Minorities, Ottoman Empire. Özet ** Osmanlı Devleti nde eğitim alanındaki yenilik çabaları Tanzimat dönemi ile başlamış, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile getirilen düzenleyici kanunlarla da denetim altına alınmaya çalışılmıştır. Özellikle II. Meşrutiyet döneminde uygulanamamış olsa da eğitim alanında birtakım düzenleyici kanunlar hazırlanmıştır. Bu sayede II. Meşrutiyet dönemi, eğitim üzerine en çok yazının yazıldığı, tartışıldığı, eğitim sorunlarıyla en çok ilgilenilen ve deneyimler kazanılan bir dönem olmuştur. Bu dönemde, eğitime önem verilmiş, devletin yıkılışının ancak eğitim yoluyla nitelikli insanlar yetiştirerek önlenebileceği düşüncesi hakim olmuştur (Ergün, 1996, 41). Ayrıca sistemsiz de olsa bütün çağdaş düşünceler Osmanlı * This text has been compiled from a Master s Degree Dissertation. ** Bu bildiri metni Yüksek Lisans Tezinden derlenmiştir. 117

2 Devleti ne aktarılmaya çalışılmıştır. Eğitim düşüncesi alanında gerek Batı dan gelen süreli yayınlar gerekse de Avrupa ya giden yabancı öğrenciler ve araştırmacıların eser ve makaleleri, Bulgarca dan çevrilen eserler vs. pedagoji denilen kavramı Osmanlı ya en iyi şekilde yansıtma fırsatı bulmuştur (Aytekin, 1987). Osmanlı Devleti nin eğitim tarihini Tanzimat döneminden itibaren ele alan çalışmalar yapılmıştır. Ancak bu süreç içerisinde Osmanlı Devleti nde varlık gösteren yatılı okullardaki eğitim faaliyetlerinin değerlendirilmesi yeterli şekilde yapılmamıştır. Bu nedenle, bir tarihi sürecin hangi etkenlerle ne şekilde başlayıp hangi aşamalardan geçerek günümüze ulaştığını bilmek, dünle bugün arasında bağlantı kurmamızı ve geleceğe dair doğru analiz yapabilmemizi kolaylaştıracaktır. Ek olarak, yatılı okulların eğitim faaliyetlerindeki değişme ve gelişmelerin ortaya koyulması, günümüz yatılı okullarındaki eğitim faaliyetlerinin daha sağlıklı değerlendirilip gerekli düzenlemelerin yapılması konusunda katkı sağlayabilir. Bu çalışmada, Osmanlı Devleti nde arası dönemde varlık gösteren yatılı okullar ve bu okulların özelliklerini belirlemek amacıyla tarama modeli kullanılmıştır. Tarihsel yöntem kullanılarak yapılan bu araştırmada, nitel araştırma yöntemlerinden olan doküman incelemesinden de yararlanılmıştır. Literatür taramasıyla, Tanzimat ve Islahat dönemlerinden itibaren eğitim alanında yapılan ve II. Meşrutiyet döneminde varlık gösteren yatılı okulların açılmasına temel oluşturan yasal düzenlemeler ile bu düzenlemelerde ne tür değişikler yapıldığı ele alınmıştır. Buna bağlı olarak eğitim alanında yapılan düzenlemeler kronolojik olarak açıklanmıştır. Sonrasında ise Arası Dönemde Osmanlı Devleti nde Kurulan Yatılı Okullar ve Özellikleri bu döneme ait maarif salnameleri ile bu alanda yapılan araştırmalar kullanılarak söz konusu dönemdeki yatılı okulların özellikleri betimlenmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Yatılı okullar, Yabancı ve Azınlık Okulları, Osmanlı Devleti. 1. Giriş Erden (1998) e göre eğitim, bireyde kendi yaşantıları yoluyla davranış değişikliği meydana getirme sürecidir. (Erden, 1998, 14). En geniş anlamıyla eğitim ise toplumdaki kültürleme sürecinin bir parçasıdır (İnal, 2004, 35; Demirel ve Kaya, 2007, 1). Devletlerin varlıklarını devam ettirebilmelerinde çok etkili bir unsur olan eğitimöğretim faaliyetlerinin ve bu alanda uygulanan eğitim politikalarının birbirini takip eden birikimli bir süreç olması nedeniyle Osmanlı Devleti nin arası dönemdeki düzenlemelerine temel olabilecek önceki dönemlerdeki eğitim faaliyetlerinden genel hatlarıyla bahsetmek yerinde olacaktır. Osmanlı İmparatorluğunda modernleşme ve yenileşme yolundaki gelişmelerin hissedilir hale gelmesi birdenbire olmamış, sosyal zorlamalarla ortaya çıkmıştır. Bunun sonucunda devrin sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını karşılayacak değişimler oluşmuştur (Ergün, 1999). Ancak Avrupa karşısında toprak kayıpları yaşandığından Osmanlılar genelde topçuluk ve ateşli silahlar gibi savaş teknolojileriyle ilgilenmişler; eğitim, bilim ve teknoloji alanındaki yenilikler bakımından uzun yıllar Batı ya kapalı kalmışlardır (Kodaman, 1991). Klasik dönem Osmanlı eğitim sisteminde vakıflara bağlı olan sıbyan mektepleri ile medreseler varlık göstermiştir. Bu dönemde var olan yatılı okullar ise daha çok gündüz eğitimi veren mahalle mekteplerinden oluşmuş ve sayıca azınlıkta kalmıştır. Yatılı okulların tam anlamıyla eğitim vermeleri klasik dönemden sonra görülen Batılılaşma hareketleri (XIX. yüzyılda) ile başlamıştır. Batılılaşma hareketleriyle birlikte açılan bu yatılı okullar da daha çok yabancı ve azınlıkların kontrolünde kurulan okullardan oluşmuştur (Akyüz, 2001; Sezer, 2000, 113). XIX. yüzyılda büyük bir hız kazanan yenileşme hareketleri etkisini eğitim alanında da göstermiş ve bu dönemde birçok eğitim kurumu açılmıştır yılında Encümen-i Daniş adı verilen ilimler akademisi, 1866 yılında Maarif-i Umumiye Nezareti kurulmuş ve 1869 yılında ise yüzyılın en önemli eğitim düzenlemesi olan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi çıkarılmıştır (Koçer, 1974) ten itibaren Batı eğitim sistemine göre ilköğretim kademesi (Mekteb-i İbtidaiye ve Mekteb-i Rüşdiye), ortaöğretim kademesi (Mekteb-i İdadiye ve Mekteb-i Sultaniye), yükseköğretim kademesi (Daru l fünun) olmak üzere üç kademeye ayrılan okullar 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile Maarif-i Umumiye Nezareti nin denetimine girmiştir (Cicioğlu, 1985, 13-15). Osmanlı Devleti eğitim alanında yenilikler yaparken medrese ve sıbyan mekteplerine dokunmamış, onların yanına Avrupa tarzında eğitim veren kurumlar kurmuştur. Bu iki farklı eğitim kurumunda okutulan dersler de farklılık göstermiştir. Bu durumun sonucu olarak mektep-medrese ikiliği ortaya çıkmıştır (Ergün, 1982, 46; Kaynar, 1981, 231). Bu ortamda Osmanlı eğitim düzeninin bir başka unsuru da bir kısmı yatılı olan yabancı okullar olmuştur. Yüzyıl ortalarında yabancı ticari misyonerlik çalışmalarının ülkeye girmesi ile yabancı okullar da açılmaya başlanmıştır. Bunlardan 1863 yılında eğitimöğretime başlayan Amerikan Robert Koleji ilk açılan okullardan biri olmuştur (Kocabaşoğlu, 2000; Kocabaş, 2002, 129; bkz., Ek-1 Robert Koleji). Aynı şekilde Avusturya, Fransa, İtalya, İngiliz ve Alman misyonerleri de birçok okullar açmışlardır. Bu okullar yeterli şekilde denetlenemedikleri için, okullarına aldıkları Gayrimüslim tebaanın çocuklarını devlet aleyhine yetiştirmişlerdir. Birçok Bulgar, Ermeni, Yunan vb. ayaklanma elebaşları genellikle bu yabancı okullardan yetişmişlerdir. Amerika ve Avrupa ülkeleri bu kişiler vasıtasıyla Osmanlı Devleti üzerindeki emellerini gerçekleştirmek istemiştir. Ayrıca bu okullar birer misyonerlik kurumuna dönüştürülerek Hıristiyanlığı yaymak amacıyla da kullanılmıştır. (Kodaman, 1991, 65-66; Haydaroğlu, 1993;17). 118

3 Eğitimde ve bilimde yetişmiş insan kaynaklarının, bu okullara talebe yetiştirecek öğretim kurumlarının eksikliği ciddi sıkıntılar doğurmuş ve bu sıkıntıları gidermek amacı ile 1839 da Tanzimat Fermanı ya da Gülhane Hatt-ı Hümayunu denen siyasi bir ferman hazırlanmıştır (Karakaş, 2000). Tanzimat Fermanı nda eğitim faaliyetleri ile ilgili açıklamalara yer verilmemiş olmasına rağmen; bu dönemde görülmeye başlanan eğitim ve öğretimle ilgili yenileşme gayretleri Batılılaşma ya da Modernleşme faaliyetlerinin bir parçası haline gelmiştir. Bu dönemde eğitim alanında radikal değişiklikler yapılması yoluna gidilmiştir. Devlet, eğitimi kendine bir görev olarak kabul etmiş, kamunun terbiyesinin devamından devlet ve hükümetin sorumlu olduğu belirtilmiştir (Sakaoğlu, 1991, 71-72). Tanzimat Fermanı ile başlayan dönemde eğitim hizmetlerinin Müslüman ya da Gayri Müslim varlıklı kişilerin kendi dinlerine göre oluşturdukları vakıf ve cemaatlerce yürütülmesi sona ermiş ve eğitim bir kamu görevi olarak görülmeye başlanmıştır (Vahapoğlu, 2005, 80). Genel olarak bakıldığında Tanzimat dönemi eğitim hareketleri olarak, medrese dışındaki örgün eğitimde ilk, orta ve yüksek şeklinde bir derecelendirmeye gidilmiştir. Kısmen kağıt üzerinde kalsa da köklü değişiklikler düşünülmüş, mesleki ve teknik eğitimin temelleri atılmış, ilk kez orta dereceli okullar açılmış, öğrenci ve öğretmenlerin kılık ve kıyafetleri belirlenmiş, disiplin aracı olan falaka kaldırılmış ve halk eğitiminin önemi kavranarak bu yönde gelişmeler görülmüştür (Akyüz, 2001, ) da yayınlanan Islahat Fermanı, Osmanlı Devleti bünyesinde yaşayan azınlıklara Tanzimat Fermanı ile ilk işaretleri verilmiş olan serbestliği daha da pekiştirmiştir (Kodaman, 1988). Kontrol etme hakkı devlete ait olmakla beraber yabancı devletler ile Gayrimüslim azınlıklara kendi eğitim kurumlarını açma izni verilmiştir. Gayrimüslim azınlıklara Müslüman okullarına girebilme ve eğitimde bağımsız hareket edebilme hakkını kazandırmayı amaçlayan Islahat Fermanı ile Müslim ve Gayrimüslim çocukların eğitimini bir arada verecek lise derecesinde okullar da açılmıştır yılında Osmanlı yönetimi ile Fransız yetkilileri tarafından ortaklaşa açılan Galatasaray Lisesi (Sultani) de bu okulların ilk örneğini oluşturmuştur (Sarıoğlu, 2002; Ertuğrul, 2002, 182; bkz., Ek-2 Galatasay Lisesi). Azınlıklarca açılan okullarda azınlıkların yanında önemli sayıda Müslüman genç de eğitim görmüştür. Cemaatler ve azınlıklar bu okullarda, teknik bilgiler ve doğa bilimleri ile birlikte kendi dillerini, dinlerini ve kültürlerini, kendi din görevlilerinin denetiminde öğretmişlerdir. Azınlık ve yabancı okullarının Avrupa ve Amerika daki eğitim-öğretim yöntemlerini uygulaması, yabancı dil öğretmesi ve mezun olunduğunda iş imkanının yüksek olması bu okullara ilgiyi arttırmıştır. Osmanlı Devlet yönetimi, bu okullara olan aşırı ilgi sonucu kendi eğitim kurumlarının kalitesinin düşük olduğunu anlamıştır. Yabancı okullara devam eden Müslüman Türk çocuklarının buralardaki dinsel ve siyasal etkiden uzak kalması için de Avrupa tarzında açtığı okullara ağırlık vermiştir. Böylece Osmanlı eğitim kurumlarında, mektepmedrese ikiliğinin yanında üçüncü bir zihniyet olarak yabancı ve azınlık okulları da varlık göstermeye başlamıştır (Bilgin-Selçuk, 1999, 9; Korukçu, 2001, 17). Galatasaray Lisesi nin açılmasından bir yıl sonra da, 1869 da yayımlanan ve kanun hükmünde bir tüzük olan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Osmanlı Devleti nde o güne kadar düzensiz, sistemsiz, günlük ihtiyaçlar doğrultusundaki kurumlaşma hareketlerini belli kurallara bağlamış ve Osmanlı Devleti nde eğitim ve kültürle ilişkili konular artık 189 maddeden oluşan bu nizamnamenin kuralları doğrultusunda yürütülmeye çalışılmıştır (Ergin, 1942, 43; Büyükkarcı, 1996, 93). Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin çıkarılmasına kadar azınlık okullarının işleyiş ve denetimlerine dair hiçbir düzenlemenin olmaması, başlangıçta din adamı yetiştirmek ve kendi toplumlarının kültürlerini korumak amacıyla kurulan bu okulların, daha sonraları yabancı ülkelerin denetimine girerek, onların çıkarları doğrultusunda hareket etmelerine olanak sağlamıştır (Haydaroğlu, 1993, 17). Buna benzer düzenlemelerle yabancı-azınlık okullarını denetlemeye yönelik çalışmalar daha sonra da devam etmiş ve ruhsatsız olanlar kapatılmaya çalışılmıştır (Sevinç, 1975). Meşrutiyet dönemine gelindiğinde Kanun-i Esasi ile herkesin eğitim-öğretim olanaklarından özgürce ve parasız şekilde yararlanabilmesi sağlanmıştır. Osmanlı içinde çeşitli inanışlara ve eğitim-öğretim faaliyetlerine dokunulmamıştır. Son olarak da Osmanlı bireylerinin tümü için öğrenimin ilk kademesi olan ilköğretim zorunlu hale getirilmiş, ayrıntıları ayrı bir düzenleme ile belirlenmiştir. Belirlenen bu kurallar üç temel eğitim maddesini oluşturmuştur (Yalçın, 2005). II. Meşrutiyet dönemi ise, Türkiye tarihinde eğitim üzerine en çok yazının yazıldığı ve tartışıldığı ve eğitim sorunları ile en çok ilgilenilen ve deneyimler kazanılan bir dönem olmuş, ulusal eğitime önem verilmiş, devletin yıkılışının ancak eğitimle kurtarılabileceği düşüncesi hakim olmuştur (Ergün, 1996, 41). Bu dönemde sistemsiz de olsa bütün çağdaş düşünceler Türkiye ye aktarılmaya çalışılmıştır. Eğitim düşüncesi alanında gerek Batı dan gelen süreli yayınlar gerekse de Avrupa ya giden yabancı öğrenciler ve araştırmacıların eser ve makaleleri, Bulgarca dan çevrilen eserler vs. pedagoji denilen kavramı Türkiye ye en iyi şekilde yansıtma fırsatı bulmuştur (Aytekin, 1987). II. Meşrutiyet in ilanıyla başlayan dönem aynı zamanda yaşanan özgürlük ortamı sayesinde özel okulların daha da gelişmesini sağlamıştır. Bununla birlikte bu döneme kadar istedikleri gibi davranan ve denetlenmeyen azınlık okullarının gizli faaliyetlerini de ortaya çıkarmıştır. Azınlıklar, bu dönemde de okullarının denetlenmesine yönelik her türlü faaliyete karşı çıkmış ve denetleme girişimlerini boşa çıkarmışlardır (Akyüz, 1999, 240). Azınlıklara tanınan bu serbestlik ortamı, onlara hamilik kisvesi altında destek veren Fransa, İngiltere, İtalya ve 119

4 Amerika gibi devletlerin bu defa kendi okullarını açmalarına imkan tanımıştır. Ruhban ve Elçilik Okullarının yanında bu devletlere ait yabancı okullar da tam olarak Osmanlı eğitim sistemine dahil olmuştur (Şişman, 1992, 49-50). Osmanlı da Batılılaşma dönemi eğitim tarihi ile ilgili çalışmalar yapılmış olmasına rağmen; Batılılaşma dönemi ve sonrasında Osmanlı Devleti nde varlık gösteren yatılı okullardaki eğitim faaliyetleri yeterli şekilde değerlendirilmemiştir. Bu nedenle, bir tarihi sürecin hangi etkenlerle ne şekilde başlayıp hangi aşamalardan geçerek günümüze ulaştığını bilmenin, bugünden geleceğe bakışımızı sağlamlaştıracağı düşünülmektedir. Buna bağlı olarak, yatılı okulların eğitim faaliyetlerindeki değişme ve gelişmelerin ortaya konması ile günümüz yatılı okullarındaki eğitim faaliyetlerinin daha sağlıklı şekilde değerlendirilmesine ve gerekli düzenlemelerin yapılmasına katkı sağlanabileceği umulmaktadır. Bu bağlamda araştırmanın temel amacı, arası dönemde Osmanlı Devleti nde varlık gösteren yatılı okullar ve özelliklerinin belirlenmesi olmuştur. Gerek Osmanlı ya gerek yabancı ya da azınlıklara bağlı yatılı okulların Osmanlı Devleti sınırları içerisindeki dağılımının ve bunların kademeleri ile amaçlarının; hangi koşullarla öğrenci kabul ettiklerinin; okullardaki yönetici, öğretmen ve personelin niteliklerinin; okullarda hangi derslerin ne suretle verildiğinin; okullarda uygulanan disiplin kuralları ile cezaların; okullarda uygulanan ölçme ve değerlendirme yöntemleri ile mezuniyet durumunda öğrencilere ne tür sertifikaların verildiğinin belirlenmesi ise diğer amaçları oluşturmuştur. 2. Yöntem 2.1. Araştırmanın Modeli Bu araştırma, Osmanlı Devleti nde arası dönemde varlık gösteren yatılı okullar ve bu okulların özelliklerini belirlemek amacıyla yapılmış tarama modeli nde bir çalışmadır. Karasar (2003, 77) a göre, tarama modelleri geçmişte ya da halen var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımlarıdır. Araştırmaya konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır. Onları, herhangi bir şekilde değiştirme, etkileme çabası gösterilmez (Karasar, 2003, 77). Konu olan olay olduğu gibi tanımlanmaya çalışılırken geçmişte ya da bugün var olan olguların anında iz bıraktığı resim, plak, ses ve resim, araç-gereç, bina, heykel vb. kalıntılarla olgular hakkında, sonradan yazılmış ve çizilmiş her türlü mektup, rapor, kitap, ansiklopedi, resmi veya özel yazı ile istatistikler, tutanak, anı ve yaşam öyküsü vb. kaynaklar taranır (Madge, 1965, 91). Bu nedenle, literatürde yer alan eğitim tarihi alanında yapılan araştırmalar taranmış, yatılı okullarla ilgili Osmanlı dönemi belgelerine ulaşılarak, elde edilen veriler, arası dönemdeki yatılı okullar ve özelliklerini, araştırmanın alt amaçları doğrultusunda betimleyecek şekilde düzenlenmiştir. Tarama modelinde tarihsel yöntem kullanılarak yapılan bu araştırmada, nitel araştırma yöntemlerinden olan doküman incelemesinden de yararlanılmıştır. Yıldırım ve Şimşek (2005, 187) e göre, doküman incelemesi araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsar. Doküman analizinde konuya bağlı olmak üzere o dönemle ilgili ders kitapları, program (müfredat) yönergeleri, okul içi ve dışı yazışmalar, öğrenci kayıtları, toplantı tutanakları, öğrenci rehberlik ve kayıt dosyaları, eğitimle ilgili resmi belgeler ve eğitim ile ilgili gazete haberleri doküman olarak kullanılabilir (Bogdan ve Biklen, 1992; Goetz ve LeCompte, 1984) Evren ve Örneklem Bu araştırmanın evreni; Osmanlı Devleti nde varlık gösteren yatılı okullardan oluşmuştur. Çalışmanın örneklemini ise, arası dönemde Osmanlı Devleti nde gerek Osmanlı vatandaşları gerekse yabancı ve azınlıklar tarafından açılarak faaliyet gösteren yatılı okullar oluşturmuştur Verilerin Toplanması ve Analizi Araştırmaya ilişkin verilerin toplanması amacıyla belgesel tarama tekniğinden yararlanılmıştır. Duverger (1973) in belgesel gözlem dediği bu tekniği, Karasar (2003) var olan kayıt ve belgeleri inceleyerek veri toplama, Rummel (1968) ve daha birçoğu ise doküman metodu olarak tanımlamışlardır. Best de tekniği mevcut kayıt ya da belgelerin, veri kaynağı olarak, sistemli incelenmesi olarak ifade etmiştir. Doküman incelemesi, hemen her araştırma için kaçınılmaz olan bir veri toplama tekniğidir. Belge yoksa tarih de yoktur. Yazılı ve basılı belgeler ise, sonradan oluşturulduklarından, kalıntılara oranla, gerçekten daha uzak olabilirler (Karasar, 2003, 183; Madge, 1965, 91). Bununla birlikte tarama sırasında bulunan söz konusu olay ve olguları yansıtan her türlü belge ve kalıntı önem taşımaktadır. (Karasar, 2003). Araştırmamızda bu amaçla; konuyla ilgili olarak, Ankara Milli Kütüphanedeki mikrofilm arşivinde bulunan Maarif Salnamelerinden; Ankara Milli Eğitim Bakanlığı Arşivi ile Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi nde bulunan Osmanlı Dönemi yatılı okullardan bahseden Eski Harfli Türkçe matbu eserlerden; araştırma alanına giren temel eserler ve kaynak dokümanlardan, gerekli bilgiler elde edilmiştir. Verilerin analizi için, belgesel tarama tekniğiyle elde edilen verilerin tamamı incelendikten sonra araştırmanın konusuna bağlı olarak başlıklar oluşturulmuş, bu başlık konularıyla ilgili olarak elde edilen veriler doğrudan ve dolaylı olarak alınan notlar yardımıyla fişlere kaydedilmiş ve kullanılan her kaynak için bir kaynak fişinin (bibliyografik fiş) oluşturulduğu bu süreçte fişler başlıklarına göre sıralanmıştır (Karasar, 2003). 120

5 Başlıklarına göre sıralanan bu fişlerden elde edilen veriler benzer ve farklı yönleri açısından karşılaştırılarak, araştırmanın amaçlarına uygun şekilde alt başlıklara ayrılmış ve belgesel tarama tekniği kullanılarak gerçekleştirilen literatür taraması ile toplanan veriler, araştırmanın alt amaçlarına uygun biçimde düzenlenmiştir. Elde edilen bulgularla ilgili sonuçlar tartışılarak yorumlanmış ve bunlardan sonuçlar çıkartılmıştır. 3. Bulgular 3.1. Osmanlı Devleti ne Bağlı Yatılı Okulların İllere Göre Dağılımı Bulundukları yerlere, kademelerine ve kız ya da erkekler için açılmış yatılı okullar olmalarına göre bir sınıflamaya tabi tutulan yatılı okullardan taşra illerinde bulunanlar; Adana, Ankara, Erzurum, Kastamonu, Konya, Ma muretü l aziz, Yanya, San a, Bursa, Trabzon, Manastır, Edirne, Halep, Kosova, Şam, Selanik, İzmir, Midilli ve Beyrut illerinde (Milli Kütüphane (MK), 11201); il merkezlerinde bulunan yedi yıllık lise kademesindeki yatılı okulların ise; Edirne, Selanik, Yanya, İzmir, Bursa, Kastamonu, Trabzon, Ankara, Şam, Beyrut, Adana, Konya, Sivas, Diyarbakır, Halep, Midilli, Manastır, Hakkâri, Zor, Karesi, Kaza-ı Erbaa, Karahisar-ı Sahip, Kırklareli, Midilli, Tekirdağ, Yenipazar, Taşlıca, Görice, Erzurum ve Üsküp illerinde bulundukları görülmüştür. Yatılı erkek okullarının ise Ankara, Çorum, Çankırı, Eskişehir, Adana, İzmir, Aydın, Denizli, Menteşe, Antalya, Manisa, Konya, Burdur, Isparta, Afyon, Kütahya, İstanbul ve Kabataş, Çatalca, Beyoğlu, Üsküdar, Kocaeli, Bursa, Ertuğrul, Karesi, Çanakkale, Sivas Elaziz, Dersim, Malatya, Tokat, Edirne, Kırklareli, Gelibolu, Tekirdağ, Artvin, Ardahan, Rize, Giresun, Ordu, Samsun, Gümüşhane, Şarki, Kastamonu, Bolu, Sinop, Zonguldak, Amasya, Erzurum, Kars, Bayazıd, Muş, Genc, Erzincan, Erzurum, Van, Bitlis, Kayseri, Niğde, Aksaray, Kırşehir, Diyarbakır, Hakkari, Mardin, Siverek, Ergani ve Siirt illerinde bulunduğu tespit edilmiştir (MK, 4809). Taşrada bulunan yatılı okulların bulundukları illere göre daha çok Balkanlar ve Arap Ortadoğusunda bulunan iller oldukları belirlenmiştir. Bu dağılım, milliyetçilik akımlarının Osmanlı ülkesindeki etkisini oldukça gösterdiği bir dönemde bu illerdeki azınlık unsurlarının yatılı okullar aracılığıyla devlete bağlanması isteğinden kaynaklandığı şeklinde yorumlanmıştır. İl merkezlerindeki yatılı okulların genelde devlet merkezinden uzak, farklı bölgelerde yer alan illerde kuruldukları belirlenmiştir. Bu tercih, devlet idaresinin, ideolojisinin bu okullarda uygulanan eğitim ile sağlamlaştırılmak istenmesinden kaynaklandığı şeklinde değerlendirilmiştir Okullar Arasında Yabancı ve Azınlıklara Ait Yatılı Okulların Dağılımı Yabancı ve azınlıklara bağlı olarak faaliyet gösteren yatılı okullar bağlı bulundukları devlet ve azınlıklara göre; Amerikalılara, Fransızlara, İtalyanlara, Avusturyalılara, Almanlara, Rumlara, Ermenilere, Araplara ve Arnavutlara bağlı olarak eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunan okullar olmak üzere sınıflara ayrılmıştır. Bu şekilde sınıflara ayrılan yatılı okullardan Amerikalılara bağlı olanlar; Harput ta bulunan ve özgün adı Armenia College olan Fırat Koleji (bkz., Ek-3 Harput Amerikan Koleji) Amasya, Merzifon, Tokat, Sivas, Yozgat ve Kayseri de bulunan Anadolu Koleji Adana/Merkez, Adana ya bağlı Sis-Kozan, Ankara/Talas-Kayseri, Beyrut/Lazkiye, Erzurum/Merkez, Bitlis/Merkez, Halep, Antep ve Ramallah/Kudüs te bulunan Kız Yatılı Okulları ile İstanbul da bulunan Arnavutköy Kız Lisesi, Amerikan Koleji ve Amiral Bristol Hemşire Okulu dan oluşan kızlara yönelik açılan yatılı okullar Adana/Mersin, Beyrut/Sukulgarp, Beyrut/Şveyr, Beyrut/Lazkiye, Erzurum/Merkez ve Ramallah/Kudüs te bulunan Erkek Yatılı Okullarından oluşmuştur (Kocabaşoğlu, 2000; Akçora, 1999, 138; Büyükkarcı, 2004; Uçar, 1996; Fendoğlu, 2002). Amerikan misyonerlik faaliyetlerinin bir sonucu olarak kurulan okullar Suriye, Lübnan, Filistin, Doğu Anadolu, Yukarı Mezopotamya, Çukurova ve kısmen de Orta Anadolu da kurulmuştur. Selanik, Manastır, İşkodra, Kosova, Yanya gibi önemli Rumeli eyaletleri ile Edirne de Amerikan misyonerlik kurumları yok denecek kadar azken; şarkta yer küçük kasabalar ve kimsenin ayak basmadığı vilayetlerde yoğun bir faaliyet yürütülmüştür. Bu bölgelerdeki etnik kimlik incelendiğinde Amerika, Ermeniler ve Şark Katoliklerini kendine hedef seçmiş ve onlar arasında faaliyet göstermeyi tercih etmiştir (Ortaylı, 1982, 90). Bu okullarda yetiştirilen azınlık çocuklarına milli duygular kazandırılarak bilinçlenmeleri ve bu suretle Osmanlı Devleti ne karşı ayaklanmaları sağlanmıştır (Akgün, 1988). Yukarıda açıklanan bu durum, bu bölgelerin merkezden uzak olmaları nedeniyle eğitim hizmetlerinin yeterince yaygınlaşmamış olması ya da bu bölgelerde bulunan azınlıkların eğitim yoluyla denetim altına alınarak Osmanlı Devleti nden koparılmak istenilmelerine bağlanmıştır. Bu okulların kademelere göre dağılımına ilişkin yeterli veri bulunmamasına karşın; açılan okulların içerisinde değişik kademeleri barındırdığı ve mesleki beceri kazandırmayı amaçlayan yüksekokul kademesindeki okullara önem verildiği görülmüştür. 121

6 Fransızlara bağlı olanlar; İstanbul/Merkez de bulunan Saint Joseph Fransız Koleji, Beyoğlu Sainte Elisabeth Okulu ve St-Esprit Domes de Sion Rahibe Okulu İstanbul/Çukurbostan da bulunan St-Joseph Manastırı ve Saint-Joseph Kız Yatı Okulu İstanbul/Pangaltı da bulunan Notre Dame de Sion Kız Okulu ve Pangaltı Kız Yatı Okulu İstanbul/Kadıköy de bulunan St-Joseph Yüksek Ticaret Okulu, Augustins de l Assomption Kilise Okulu, Saint-Joseph Koleji ve Notre Dame de Sion Okulu İstanbul/Haydarpaşa da bulunan Augustins de l Assomption Manastır Okulu İstanbul/Beyoğlu nda bulunan St-Elisabeth Yatı Okulu, Saint-Louis Dil Oğlanları Koleji ve Saint- Louis Fransız Ruhban Okulu İstanbul/Galata da bulunan Saint-Benoit Erkek Koleji (bkz., Ek-4 Saint-Benoit Erkek Koleji) İstanbul/Bebek te bulunan Saint-Joseph Fransız Okulu ve Saint-Gabriel Okulu İstanbul/Üsküdar da bulunan Saint-Vincent Okulu, Filles de la charite Kilise Okulu İstanbul/Kumkapı da bulunan Assomption Semineri Erkek Koleji İstanbul/Fenerbahçe de bulunan Assomption Semineri İstanbul/Feriköy de bulunan Notre Dame de Lourdes Kız Okulu dan oluşmuştur (Mutlu, 2005, ; Haydaroğlu, 1990, , Polvan, 1952; Çavdar, 1970). Fransızlara bağlı okulların dağılımına bakıldığında açılan okulların tamamının Osmanlı başkenti İstanbul da varlık gösterdikleri ve misyonerlik faaliyetleri sonucu kurulmuş dini eğitim kurumu niteliği taşıyan okullar oldukları görülmüştür. Fransız okullarının daha çok merkezde bulunmaları Osmanlı Devleti nin son dönemlerinde Fransız kültürü ve eğitim sisteminden etkilenilerek bu okulların yaygınlaşmasına izin verilmesine bağlanmıştır. Fransız okullarının kademelere göre dağılımına bakıldığında hakkında veri bulunan yirmi üç Fransız okulundan dokuzunun kademesi ile ilgili veri bulunmazken; okullardan beşinin ilkokul, ikisinin ortaokul, altısının lise, birer tanesinin de yüksekokul ve enstitü kademelerinde eğitim verdikleri belirlenmiştir. İtalyanlara bağlı olanlar; İstanbul da bulunan Salesien rahiplerinin açtığı ilkokul kademesindeki Terzi-Kundura Okulu ve lise kademesindeki Justinyan Ticaret Okulu İstanbul/Yeşilköy de bulunan ilk ve orta okul kademesinde öğrenci yetiştiren Sacre Cour İtalyan Kız Okulu İstanbul/Beyoğlu nda bulunan ilk ve ortaokul kademesindeki Sainte-Pulcherie Cezvit Erkek Okulu ve ortaokul kademesindeki Ağahamamı Kız Okulu İstanbul/Feriköy de ilkokul kademesindeki Giustiniani Okulu ndan oluşmuştur (Mutlu, 2005, 52-53; Polvan, 1952, 15). İtalyanlar tarafından Osmanlı Devleti nin uç bölgelerinde yer alan birçok okul açılmıştır. Prezrin, İpek, Görice ve İşkodra gibi yerlerde İtalyanca nın ve İtalyan kültürünün Arnavutlar arasında yayılmasına yönelik okullar da açılmıştır (Esenkal, 2007, 100). Bununla birlikte İtalyanlar tarafından açılan okullardan yatılı olduğu tespit edilebilenlerin tamamının İstanbul da varlık gösterdikleri görülmüştür. Açılan bu okulların büyük bir kısmının çeşitli tarikatlar tarafından açılan kız ya da erkek okulları oldukları karma eğitim veren okulların ise azınlıkta kaldığı sonucuna ulaşılmıştır. Avusturyalılara bağlı olanlar; İstanbul da bulunan lise kademesindeki Kız Lisesi ile İstanbul/Galata da bulunan lise ve ilkokul kademesindeki Sankt-Georg Erkek Koleji ve ortaokul kademesindeki Sankt-Georg Kız Okulu ndan oluşmuştur (Mutlu, 2005, 75-76; bkz. Ek-5 Sankt- Georg Avusturya Okulu). Avusturya tarafından açılan yatılı okulların tamamının merkezde yer aldığı tespit edilmiştir. Diğer yabancı devletlerle kıyaslandığında Avusturya tarafından açılan yatılı okulların sayıca fazla olmadığı görülmüştür. Bu durum, Avusturya nın Osmanlı Devleti gibi çok uluslu bir devlet olması nedeniyle bu tarihlerde iyice yaygınlaşmış olan milliyetçilik akımının ülkesindeki etkileriyle uğraşmasına bağlı olarak dışarıda etkili bir yayılmacılık politikası izleyememesine bağlanmıştır. Almanlara bağlı olanlar; Almanlar tarafından birçok okul açılmış olmakla birlikte bunlardan sadece Eskişehir de bulunan ve ilkokul birinci kademe öğrencisi yetiştiren Demiryolu Okulu nun yatılı olduğu tespit edilebilmiştir (Kılıç, 2005). Almanya tarafından birçok okul kurulmuş olmasına rağmen, yatılı olup olmadıklarına ilişkin bir veri elde edilememiştir. Almanya tarafından açılan ve yatılı olduğu belirlenen bu okulun da mesleki ve teknik bilgi gerektirdiği görülmüştür. Bu durum, Osmanlı Devleti nin son zamanlarında Almanya ile yakın ilişkiler kurularak askeri, mesleki ve teknik bilgi gerektiren konularda Alman uzmanlarından ve teknolojisinden faydalanılmak istenmesine bağlanmıştır. Bu nedenle de bu tür mesleki 1864 yılında Kadıköy de açılan Saint Joseph Fransız Koleji, 1902 yılında okula eklenen Ticaret Enstitüsü ile önem kazanmıştır. Osmanlı Devleti Ticaret Nazırlığı nın, 1910 yılında enstitünün program ve idare yapısını aynen benimseyerek, İstanbul da Yüksek Ticaret Okulunu kurması nedeniyle özel bir öneme sahip olmuştur. Polvan, 1952,

7 bilgi gerektiren alanlarda Alman okulları açılarak bu alanlardaki eksiklik giderilmeye çalışılmıştır. Rumlara bağlı olanlar; İstanbul/Heybeliada da bulunan lise kademesindeki Rum Ruhban Okulu, İstanbul/Taksim de bulunan lise kademesindeki Zapyon Rum Kız Okulu, Kayseri/Vezneci ve Kayseri/Talas ta bulunan lise kademesindeki okullar ile Kayseri/Merkez de bulunan biri kız diğeri erkeklere yönelik iki ilkokuldan oluşmuştur (Macar, 2010; bkz. Ek-6 Zapyon Rum Mektebi). Rum azınlıklar tarafından açılan okulların genelde misyonerler tarafından açılmış lise kademesindeki okullar oldukları görülmüştür. Ayrıca açılan bu okulların Osmanlı Devleti nin önemli merkezlerinde açılmış okullar oldukları ve bu okullarda verilen eğitim ile eski Bizans ın yeniden canlandırılması amacıyla teşkilatlanmaya çalışıldığı sonucuna varılmıştır. Ermenilere bağlı olanlar; İstanbul/Pangaltı da bulunan Pangaltı Ermeni Lisesi, İstanbul/Üsküdar da Cemeran Yüksekokulu ve İstanbul/Kumkapı da Lusaroviç Kız Okulu ndan oluşmuştur (Nalbandian, 1963; Ergin 1977; Alkan, 2011; bkz., Ek-7 Pangaltı Ermeni Lisesi). Ermeniler tarafından açılmış ve hakkında veri bulunan okulların tamamının İstanbul da bulunduğu tespit edilmiştir. Arap ve Arnavutlara bağlı olanlar ise, Elbasan, Manastır ve Üsküp te bulunan sanayi, ziraat, öğretmenlik eğitimi veren Arap ve Arnavut Okulu ile Çamlık taki Arnavut Öğretmen Okulundan oluşmuştur. Arap ve Arnavut azınlıklar tarafından açılan yatılı okullar, bu azınlıkların yaşadığı bölgelerin Osmanlı ülkesindeki dağılımı ile paralellik göstermiştir. Bu durum, bu azınlık unsurlarının bulundukları bölgelerde yatılı olan eğitim kurumları vasıtasıyla teşkilatlanma ve milliyetçilik akımlarının oldukça yayıldığı bir dönemde kendi bağımsız devletlerini kurmak amacıyla bilinçli bireyler yetiştirme isteğine bağlanmıştır. Genel olarak değerlendirildiğinde yabancı devletler tarafından kurulan yatılı okullar genel itibariyle merkezden uzak eğitim hizmetlerinin yeterince gelişmediği bölgelerde varlık göstermiş ve misyonerlik faaliyetleriyle kurularak bulundukları bölgelerde siyasi nüfuz elde etmeye çalışmışlardır. Azınlıklar tarafından açılan yatılı okullar ise genelde yabancı bir devletin desteğini alarak kurulmuş ve milliyetçilik akımlarının da etkisiyle bulundukları bölgede bağımsız bir şekilde varlık gösterebilmek için eğitim yoluyla teşkilatlanmaya çalışmışlardır Okulların Bulundukları Kademelere Göre Dağılımı Gerek Osmanlı Devleti ne gerekse yabancı devlet ya da azınlıklara bağlı olarak eğitim öğretim faaliyetlerinde bulunan değişik tür ve kademelerde okullar bulunsa da bu okulların büyük bir çoğunluğunun ilkokul ve lise kademesinde olan okullar oldukları görülmüştür (Akyüz, 2001; Kodaman, 1991; Önder, 1952; Ergin, 1942). Bu durum, ilkokulun öğrenci hayatı için temel olması ve daha üst kademelerde verilecek olan eğitimin buradaki bilgiler üzerine eklenerek birikmesi nedeniyle önemli olmasına bağlanmıştır. Lise kademesindeki eğitim kurumlarının fazla sayıda kurulmuş olması da kısa zaman içerisinde yetişmiş, nitelikli insanlara sahip olma isteğinin bir sonucu olarak değerlendirilmiştir Okulların Öğrenci Kabul Koşulları Gerek Osmanlı Devleti ne gerekse yabancı devlet ya da azınlıklara bağlı olarak eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunan farklı tür ve kademelerdeki yatılı okulların öğrenci kabul şartları okuldan okula değişiklik göstermekle beraber öğrenci kabulünde etkili olan belli başlı 6 şart olduğu belirlenmiştir. Bunlar; sıhhat ve aşı raporu, Nüfus tezkiresi, önce bulunduğu okuldan tahsil vesikası, altı adet fotoğraf, kayıt ilmühaberi ve okul ücretinden oluşmuştur (MK, 638, 21; Uluçay ve Kartekin, 1981; MK, 11201; MK,4809; MK, 1733). Yatılı okulların öğrenci kabul koşulları günümüz okulları ile kıyaslandığında devlet okulları dışındaki paralı özel okulların kayıt koşulları ile benzerlik gösterdiği görülmüştür. Kabul şartı olarak görülen yukarıdaki maddelerden sıhhat ve aşı raporunun, topluluk halinde bir yaşamın söz konusu olacağı okulda bedensel ya da ruhsal yönden kalıcı bir rahatsızlığı olan öğrencinin diğer öğrencileri de etkileyebileceği düşünülerek istenmiş olabileceği şeklinde yorumlanmıştır. İkinci madde olan nüfus tezkiresinin o öğrencinin Osmanlı Devleti vatandaşı ya da başka bir devletin vatandaşı olduğunu kanıtlaması açısından istenilmiş olduğu sonucuna varılmıştır. Üçüncü madde olan önceki okullardan alınan belgeler, öğrencinin hangi okullarda okuduğunun, başarı durumunun (diploma notu ile) görülmesi ve o okula uygunluğunun tespit edilebilmesi için istendiği şeklinde değerlendirilmiştir. Dördüncü maddeyi oluşturan fotoğrafın, öğrenci ile ilgili kayıtların tutulacağı dosyalarda öğrencinin kimlik tespitinin yapılabilmesi amacıyla istendiği düşünülmüştür. Diğer maddelerdeki kayıt ilmühaberinin öğrenci ile ilgili bilgilerin tespiti, okul ücretinin de okulun yatılı olması nedeniyle öğrencilerin kullanacağı eşyaların alımında yapılacak masrafların karşılanabilmesi amacıyla istendiği şeklinde yorumlanmıştır Yatılı Okulların Öğrencilerine Uyguladığı Öğrenime Devam Etme Koşulları Okula yatılı olarak kabul edilen öğrencilerin öğrenim hayatlarına devam edebilmeleri için genel olarak bazı özelliklere sahip olmaları beklenmiştir. Bu özellikler şu şekilde sıralanmıştır: Yatılı okullara parasız yatılı olarak kabul edilen öğrencilerin parasız yatılı durumlarını devam ettirebilmeleri için yardıma muhtaç olduklarına dair resmi onaylı belge getirmeleri, 123

8 Aşı belgelerinin tam olması ve bunun dışında herhangi bir bulaşıcı ya da ciddi hastalıklarının olmaması, Okul ücretinin zamanında ve tam bir şekilde yatırılması, Okul içerisinde ve dışarısında uyulması gereken kurallara uyulması ve kıyafetlerinin düzgün olması, Çeşitli sınavlar sonucu öğrenci alımı yapılan okullarda öğrenim süreci içerisinde derslerinde başarılı olmak vb. özellikleri taşımaları istenmiştir (MK, 604; MK,638; MK, 4381; MK, 1733; Mutlu, 1999) Okullarda Bulunan Yönetici, Öğretmen ve Personelin Nitelikleri Okullarda görev yapan yönetici, öğretmen ve personelin miktarı okulun ihtiyacına ve kapasitesine göre değişmekle beraber; bu işlerde çalışacak kişilerin bu görevleri layıkıyla yerine getirebilecek kişiler arasından seçilmesine büyük özen gösterilmiş ve bu kişiler Maarif Nezareti nin onayı ile görevlerine başlayabilmişlerdir. Okuldaki miktarları, atanmaları, okuldaki görev ve sorumlulukları farklılık göstermekle beraber; okulda bulunması gereken personel ve bunların görevleri özetle şu şekildedir: Okulda öncelikle bir müdür, bir müdür yardımcısı okulun öğrenci sayısına, kapasitesine göre yeterli sayıda mu avin, bir kâtip, bir okul doktoru, gerekli eğitimi alarak öğretmenlik yapmaya hak kazanmış yeteri kadar öğretmen, hademe, memur, depo memuru, gözetmen vb. görevlilerin bulunması sağlanmıştır. Okuldaki işlerin yürütülmesinden birinci dereceden sorumlu kişi okul müdürü olmakla beraber; okul müdürünün olmadığı hallerde müdür yardımcısı ve mu avinler sorumlu tutulmuştur. Bununla birlikte işlerin yerine getirilmesinde bir hiyerarşi söz konusu olup gerekli hallerde Maarif Müdürlüğü nün ya da Nezareti nin onayını almak gerekli görülmüştür (MK, 604). Müdürlere bağlı olarak görev yapan öğretmenlerin, görevlerini layıkıyla yapacak kişiler arasından seçilmesine özen gösterilmiş ve öğretmenler kendi gözetimlerinde hazırlanan öğretim dairelerinde ders vermeye mecbur kılınmıştır (MK, 11201). Okuldaki yönetici, öğretmen ve personel ile ilgili veriler incelendiğinde okul personelinin atanmasına, okuldaki çalışanlar arasında bir kontrol mekanizması ile görevlerini gerektiği şekilde yerine getirmelerinin sağlanmasına büyük önem verildiği görülmüştür. Ayrıca, gerekli hallerde görevini aksatanlar en yetkili kişiye yazılı biçimde bildirilerek bu aksaklıklar önlenmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda, yatılı okullardaki çalışanlar arasında bir hiyerarşi bulunduğu ve bu hiyerarşi ile ilgili personelin denetlendiği gerektiğinde de cezalandırıldığı sonucuna ulaşılmıştır Okulların Eğitim Amaçlarına Göre Dağılımı Okullar kız okulu, tarım okulu, demiryolu okulu ya da memur okulu olmalarına göre farklı amaçlara hizmet etmişlerdir. Buna göre; Kız öğrencilerin dini ve milli duygulara sahip, yapmaları beklenen doğal ve toplumsal görevleri kavramış mükemmel aile kadınları olarak yetişmeleri, İstedikleri takdirde yüksek tahsil görebilmeleri, Gerekirse hayatlarını idame ettirebilecek düzeyde bilgiye sahip olmaları, Yabancı okullara ihtiyaç duymadan yabancı dili iyi derecede öğrenmeleri sağlanmaya çalışılmıştır. (MK, 1733), Yüksekokul kademesindeki siyasal bilgiler, askeriye gibi okullara girmelerine yardımcı olunmaya çalışılmıştır. Ticarete atılacak kişilere o meslekler için gerekli olacak derecede bilgi ile mükemmel derecede Türkçe, Fransızca, İngilizce ve Almanca bilgisini kazandırılmak istenmiştir. Öğrencilerin kendini bilen, geniş düşünen, terbiyeli ve ahlaklı kişiler olarak yetişmesi hedeflenmiştir (MK, 4381), Vücudunu, zekâsını, karakterini ve iradesini hayatta kendisine başarı ve mutluluk getirecek şekilde kullanarak zararlı yollara sapmasına engel olunmaya çalışılmıştır (MK, 638), Kendi tarlasını idare etme becerisine sahip çiftçi, yarıcı ve subaşılar ile demiryolları işletmelerinde hizmet verebilecek çırakların yanında, Orta derecede büro ve dış hizmetlerde çalışabilecek elemanlar yetiştirilmesi amaçlanmıştır (Gencer, 2001) Okulların Eğitim Amaçlarına Göre Öğretimi Verilen Derslerin Dağılımı Okulların eğitim amaçlarına bağlı olarak öğretimi yapılan derslerin dağılımı farklılık göstermekle beraber, okulların ders programları genel olarak; Arapça, Fransızca, Türkçe, Almanca, İngilizce, Farsça ve Osmanlıca gibi dil dersleri, Hesap, usul defteri, trigonometri, coğrafya, güzel yazı, cebir, geometri, edebiyat, Türkçe konuşma, masal, şiir, Fransızca konuşma, hesap hazırlıkları, imla, hesap bilgisi, Osmanlıca okuma, Osmanlı harcamaları bilgisi ve güzel yazı gibi genel yetenek dersleri, Tarih, kozmografya, İslam ve Osmanlı tarihi, eski tarih, genel ve Osmanlı coğrafyası, doğa bilimleri, kanunlar, ahlak ve medeniyet bilgisi gibi genel kültür dersleri, Fen bilimleri, hikmet-i tabiye ve kimya gibi fen bilimleri, Ahlak, mevlitler, Kur an-ı Kerim, kısaltılmış ilim, dini akideler, peygamber kıssaları gibi dini bilimler, Sağlık koruma, el işleri, eşya üzerinde inceleme ve dikiş gibi ev ekonomisi dersleri, Şarkı, resim, oyun, jimnastik, beden eğitimi ve müzik gibi sanat ve spor derslerinden oluşmuştur (MK, 604; MK, 1733). 124

9 3.9. Okulların Eğitim Amaçları, Kazandıracakları Davranışlar ve Buna Yönelik Öğretimi Verilecek Dersler Okulların eğitim amaçlarına bağlı olarak Çiftlik Okullarında öğrencilere okuma- yazma, dört işlemden oluşan hesap bilgisi, usul defteri, genel ve Osmanlı coğrafyası ve tarım gibi dersler, Orman Okullarında; orman bilgisi, orman yetiştirilmesi ve düzenlenmesi, orman ekonomisi, orman işletmeciliği, doğa bilimleri uygulaması, bitki bilimi, hayvan bilimi, av hayvanları, zararlı haşereler, toprak, matematik uygulamaları, topoğrafya, inşaat, sular ve hukuk dersleri, Kız Okullarında; Türkçe konuşma, masal, şiir ve şarkı, Fransızca konuşma, resim, el işleri ve oyun, hesap hazırlıkları, eşya üzerinde inceleme ve jimnastik, İtalyanca, Latince, Türkçe, Matematik, Fizik, Kimya, Botanik, Zooloji, Tarih, Coğrafya, Ticari Muhasebe, Defter Tutma Usulü, Stenografi, Fransızca, İngilizce, Resim, Müzik, Güzel Yazı, Jimnastik, Ev İdaresi, Biçki-Dikiş gibi dersler, Ticaret okullarında; Ticari Matematik, Ticarethane İdaresi, Eşya ve Mal Ticareti, Ticaret Eşyası Nakliyesi, Ticari Coğrafya, Ticaret Tarihi, Medeni Hukuk, Ticaret Hukuku ve yazı makineleriyle yazı yazma gibi dersler öğretilmiştir (Polvan, 1952; Ertuğrul, 1997; Okan, 1971) Eğitim Sürecinde Yatılı Okullarda Kullanılan Pekiştireçler Her tür ve kademedeki yatılı okulda geçerli olmak üzere; derslerinde gayretli olan ve okulda güzel davranışlar sergileyen öğrenciler aferin, tahsin (takdir etme, beğenme) ve imtiyaz adı ile üç çeşit pekiştireçten biri ile ödüllendirilmiştir. Bu ödüller yazılı olup üzerinde öğrencinin adı, bu ödülü alma nedenini belirten bir cümle ile müdür ya da yardımcısının imzasını taşımaktadır (MK, 604, 120; MK, 11201, 24) Yatılı Okullarda Uygulanan Disiplin Kuralları ve Ceza Türleri Yatılı okullarda uygulanan disiplin kurallarına göre; okulda sigara içmek, kahvehanelere gidip oturmak, uygunsuz yerlerde dolaşmak, üzerlerinde yakıcı, yaralayıcı alet ya da ateşli silah bulundurmak, okul içerisinde üzerlerinde fazla para, kıymetli eşya bulundurmak, oyun oynamak, okul bahçesinde terlikle gezmek, göğsünü açarak etrafta dolaşmak, püskülsüz fes ile dolaşmak, izinsiz akrabasını karşılamak, bazı dergi ve mecmuaları okumak ve cemiyet kurmak yasak olan davranışlar arasında yer almıştır (MK, 11201,32; Uluçay ve Kartekin, 1981). Disiplin kurallarına göre, okulun türü, kademesi, kazandıracağı özellikler ve yasak olan hangi davranışı Osmanlı Devleti eğitim sistemini düzenleyen değişikliklerin başlangıcı Tanzimat Fermanı nın hazırlanması olmuştur. Bu fermandan sonra yürürlüğe giren Islahat Fermanı eğitim ile ilgili daha açık düzenlemeler getirmiştir. Yapılan düzenlemelerle yabancı gösterdiğine bakılmaksızın, okula devamsızlığı, derslerde gayretsizliği ve gerek okul içi gerekse okul dışında edep dışı tavır, hareket veya ahlaksızlık sergilediği görülenlere okul müdürü ya da öğretmenler tarafından azarlama (nişane-i tevbih), izinsizlik, alenen azarlama (tekdir-i aleni) ve ihrac-ı muvakkat (geçici uzaklaştırma) olmak üzere dört çeşit cezadan biri verilmekle birlikte (MK, 11201, 24); okula devamsızlık gösteren ve gerek okulda gerekse okul dışında ahlaka aykırı davranışlar sergilediği görülen öğrencilere tevbih ve tekdirden başka, nişane-i tevbih, tevkif, tekdir-i aleni, ihrac-ı muvakkat ve ihrac-ı kat i olmak üzere altı çeşit cezadan biri verilmiştir (MK, 604, 121). Günümüzde daha öğrenci merkezli öğretim teknikleri ve buna uygun disiplin kuralları kullanılmakla birlikte, Osmanlı dönemi yatılı okullarında uygulanan disiplin kuralları ve ödül-ceza sisteminin günümüz okullarında geçerli disiplin kuralları ve ödül-ceza sistemi ile benzerlikler taşıdığı görülmüştür Okullarda Uygulanan Ölçme ve Değerlendirme Yöntemleri ve Mezuniyet Durumunda Öğrencilere Verilen Sertifikalar Bütün tür ve kademelerdeki okullarda avukat gözetiminde üç sınav yapılmış ve bunların ikisi yazılı biri sözlü sınavdan oluşmuştur. Yazılı sınavların birincisi okulun açılmasından üç ay, ikincisi altı ay sonra, sözlü sınav ise eğitim-öğretim yılının sonunda yapılmıştır. Öğrencinin ders yılının sonundaki genel durumuna göre illerde bulunan eğitim meclisleri tarafından yazılı sınavlarda aldığı notların ortalamasına sözlü sınavda aldığı notun ortalaması eklenmiş ve buna göre aldığı not sınıfı geçip geçemeyeceğini belirlemiştir. Bu not hesabı sırasında küsurat ne olursa olsun tam kabul edilmiştir. Yazılı sınavlarda öğretmen, öğrencilere sorulacak asıl soruların üç misli soru hazırlayıp okul idaresine teslim etmiş ve idarece seçilip düzenlenenler öğrencilere sorulmuştur. Öğrencilerin sınıflarını geçebilmeleri genel derslerin notları toplamının yarısını almış ve not olarak hiçbir dersten 2 nin aşağında not almamış olmaları şartı aranmıştır. (MK, 11201, 27). Hangi tür, kademe ve özellikte olursa olsun bütün okullarda geçerli olmak üzere eğitim-öğretim süreci içerisinde güzel davranışlar sergilemekle birlikte yapılan yazılı ve sözlü sınavlar sonucunda sınıf geçmeye ya da mezun olmaya hak kazanan öğrencilere diploma (icazetname, şahadetname), sınıfta kalarak ya da farklı bir nedene bağlı olarak başka okula geçecek öğrencilere tasdikname ya da diğer bir ifade ile sevk belgesi verilmiştir (MK, 1733; MK, 11201). 4. Sonuç ve azınlıklıkların kolaylıkla okul açmasına imkan tanınmış, bu ise Osmanlı eğitim sisteminde ikiliğe neden olmuştur. Bununla birlikte daha iyi eğitim-öğretim sunan bu okulların yaygınlaşması Osmanlı eğitim sisteminde yenilikler yapılması gerektiğini ortaya çıkarmıştır. Böylece 125

10 bu okullardaki ders geçme sistemi yerine sınıf geçme, diploma uygulaması, öğrenci başarısının derecelendirilerek belgelenmesi, öğretmenlerin hayat şartlarının iyileştirilerek öğretmen yetiştirilmesi gibi konularda benzer uygulamalar yapılmaya başlanmıştır. Uygulamaya konan bu yeniliklere rağmen Osmanlı eğitim sistemi, yabancı ve azınlıklara ait okullar karşısındayetersiz kalmış, gerektiği şekilde denetleme yapılmaması nedeniyle de bu okullar gittikçe artmıştır yılında uygulamaya konan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile yabancı ve azınlıklarca açılan okulların denetlenmesi amaçlanmış, birtakım kurallar getirilmiştir. Ancak Osmanlı Devleti nin azınlık ve özellikle de yabancı okullara karşı kesin bir tavır sergileyememesi bir kısmı yatılı olan okullarda çalışan misyoner öğretmenlerin milli ve dini amaçlarını gerçekleştirebilmek amacıyla rahatça çalışmalarına imkan tanımıştır. Buna bağlı olarak eğitimin bir maske niteliği taşıdığı bu okullar, siyasi propaganda merkezi olarak kullanılmış ve Osmanlı Devleti nin çöküşündeki etkenlerden birini oluşturmuştur. Kaynakça Akçora, E. (1999). Tanzimat tan Milli Mücadeleye Harput ta Ermeniler ve Faaliyetleri ( ). Dünü ve Bugünüyle Harput Tarih-Edebiyat-Şiir-Folklor I, Elazığ, ss Akgün, S. (1988). Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesindeki Rolü. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi nstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Yıl.1, S.1, ss Akyüz, Y. (1989). Türk Eğitim Tarihi, İstanbul: Alfa. Akyüz, Y. (2001). Türk Eğitim Tarihi, İstanbul: Alfa. Alkan, M. Ö. (2011). Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri, , Tarihi İstatistikler Dizisi, C.6. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları. Aytekin, H. (1987). İttihad ve Terakki Devri Eğitim Teşkilatı ( ), (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara. Bilgin, B-Selçuk, M. (1999). Din Öğretimi ve Özel Öğretim Yöntemleri, Ankara: Gün Yayınları. Bogdan, R.C.ve Biklen, S. K. (1982). Qualitative research for education :An introduction to theory and medhods, Boston: Allyn and Bacon. Büyükkarcı, S. (1996). Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet Türkiye sinde Yabancı Okullar, Konya: Selçuk Üniversitesi. Büyükkarcı, S. (2004). Türkiye de Amerikan Okulları, Yelken Basım Yayın. Cicioğlu, H. (1985). Türkiye Cumhuriyeti nde İlk ve Ortaöğretim (Tarihi Gelişimi), Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları. Çavdar, T. (1970). Osmanlıların Yarı-Sömürge Oluşu, İstanbul: Ant Yayınları. Demirel, Ö ve Kaya Z. (2007). Eğitim Bilimine Giriş, İstanbul: Pegem Akademi Yayıncılık. Erden, M. (1998). Öğretmenlik Mesleğine Giriş, İstanbul: Alkım Yayınları. Ergin, O. (1942). Türkiye Maarif Tarihi, Osmanbey Matbaası. İstanbul: Ergin, O. (1977). Türkiye Maarif Tarihi: Cilt1-2; 3-4; 5, İstanbul: Eser Kültür Yayıncılık. Ergün, M. (1982). Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları. Ergün, M. (1996). II. Meşrutiyet Döneminde Eğitim Hareketleri ( ), Ankara: Ocak Yayınları. Ergün, M. (1999). II. Meşrutiyet Döneminde Eğitim Hareketleri ( ), Ankara: Ocak Yayınları. 126

11 Ertuğrul, H. (1997). Kuruluşundan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları ve Bu Okullardan Mezun Olan Öğrencilerin Türk Toplumunda Üstlendiği Roller, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya. Ertuğrul, H. (2002). Kültürümüzü Etkileyen Okullar, İstanbul: Nesil Yayınları. Esenkal, E. (2007). Yabancı Ülkeler Tarafından Osmanlı Coğrafyasında Açılan Okullar, (Yüksek Lisans Tezi). Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne. Fendoğlu, T. (2002). Amerika Birleşik Devletlerinin Misyonerleri ve Osmanlı Devleti. Türkler, C.XIV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ss Gencer, M. (2001). Yirminci Yüzyıl Başlarında Osmanlı Anadolu sunda Alman Okulları. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi (12-15 Nisan 1999: İstanbul) Tebliğleri, İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, ss Goetz, J.P&LeCompte, M.D. (1984). Ethnography and Qualitative Design in Educational Research, New York: Academic Press. Haydaroğlu, İ. P. (1990). Osmanlı İmparatorluğu nda Yabancı Okullar, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. Haydaroğlu, İ. P. (1993). Osmanlı İmparatorluğu nda Yabancı Okullar, Ankara: Ocak Yayınları. İnal, K. (2004). Eğitim ve İktidar-Türkiye de Ders Kitaplarında Demokratik ve Milliyetçi Değerler, Ankara: Ütopya Yayınları. Karakaş, M. (2000). Tanzimat Sürecinde Eğitimde Modernleşme Hareketleri. Yeni Türkiye Dergisi, S.32, Afyon Üniversitesi, ss Karasar, N. (2003). Bilimsel Araştırma Yöntemi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Kaynar, R. (1981). Atatürk ün Kültür ve Eğitim Anlayışı (10-11 Kasım 1980). Uluslar arası Atatürk Konferansı Tebliğleri, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. Kılıç, S. (2005). Türk-Alman İlişkileri ve Türkiye deki Alman Okulları (1852 den 1945 e Kadar), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları. Kocabaş, S. (2002). Türkiye de Gizli Tarih III: Misyonerlik ve Misyonerler, İstanbul: Vatan Yayınları. Kocabaşoğlu, U. (2000). Anadolu daki Amerika (3. baskı), Ankara: İmge Kitabevi. Koçer, Hasan Ali (1974). Türkiye de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi ( ), İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. Kodaman, B. (1988). Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Kodaman, B. (1991). Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Korukçu, A. (2001). Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve Din Eğitim, (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Leyli Meccani Talebe Kabulüne Dair Talimatname, İstanbul: Matbaa-i Amire, Demirbaş no: 4809 (MK). Leyli ve Nehari İstiklal Lisesi, İstanbul 1928: İktisat Matbaası, demirbaş no: 1948 A 638 (MK). Leyli ve Nehari Makriköy İnas İttihad-i Osmani Mektebi Tarifnamesi, Demirbaş no: 1948 A 1733 (MK). Leyli ve Nehari Numune-i Terakki Mektebi, 1325, Eylül den İtibaren İbtidai, Rüşdi, İdadi, İstanbul: Matbaa-i Amire, demirbaş no: 4381 (MK). Maarif-i Umumiye Nezareti, Meclis-i Maarif, no: 5, Mekatib-i İdadiye Mahsus Talimatname, İstanbul: Matbaai Amire, 1327, demirbaş no: (MK). Macar, O. D. (2010). Osmanlı Rum Eğitim Sistemi ve İstanbul Rum Kız Okulları (19. ve 20. Yüzyıl). Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri/Educational Sciences: Theory & Practice, 10 (2), ss Madge, J. (1965). The Tools of Science An Analytical Description of Social Scince Techniques, Anchor Books Doubleday and Comp. Mutlu, Ş. (1999). Osmanlı İmparatorluğu nda Yabancı Okulla, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Mutlu, Ş. (2005). Osmanlı Devleti nde Misyoner Okulları, İstanbul: Gökkubbe Yayınları. Nalbandian, L. (1963). The Armenian Revolutionary Movement The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century, Stanford: University of California Press. Okan, K. (1971). Türkiye deki Yabancı Okullar Üzerine Bir İnceleme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi. Ortaylı, İ. (1982). Osmanlı İmparatorluğunda Amerikan Okulları Üzerine Bazı Gözlemler. TODAİE Dergisi, C.14, S.3, Ankara, ss Önder, M. (1952). Konya Maarif Tarihi, Konya: Ülkü. Polvan, N. (1952). Türkiye de Yabancı Öğretim (cilt I), İstanbul: MEB Basımevi. Sakaoğlu, N. (1991). Osmanlı Eğitim Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları. Sarıoğlu, E. (2002). Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası Azınlık Okulları ( ), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir. Sevinç, N (1975). Ajan Okulları, İstanbul: Dede Korkut. Sezer, A. (2000). Atatürk Dönemi Eğitim Politikası. Türk Yurdu, C.20, S.160, ss

12 Şişman, A. (1992). Atatürk ve Yabancı Okullar. Uludağ Üniversitesi Necatibey Eğitim Fakültesi Atatürk, Eğitim ve Türkiye nin Çağdaşlaşması Semineri 25 Kasım 1991, Bursa: Uludağ Üniversitesi, ss Uçar, A. (1996). Amerika dan Anadolu ya Misyoner Akını Tarihi. Tarih ve Medeniyet Dergisi, S.33, ss Uluçay, Ç. ve Kartekin, E. (1981). Yüksek Mühendis Okulu, İstanbul: Berksoy Matbaası. Vahapoğlu, M. H. (2005). Osmanlı dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, İstanbul: MEB Yayınları. Vilayet-i Şahanede Bulunan Leyli ve Nehari Mekatib-i İdadiye Mahsus Ders Programı, İstanbul 1310, demirbaş no: 1968 A 604. Yalçın, D-Akbıyık, Y-Özkaya, Y vd. (2005). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yıldırım, A. ve Şimşek H. (2005). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Ankara: Seçkin Yayınevi. EKLER Ek-1 Amerikan Robert Koleji ( Erişim Tarihi: ) 128

13 Ek-2 Galatasaray Lisesi (Sultani) (foto.internetara.com/ Erişim Tarihi: ) Ek-3 Harput Amerikan Koleji (Fırat/Euphrates College) (informadik.blogspot.com.tr/ Erişim Tarihi: ) 129

14 Ek-4 Saint Benoit Fransız Lisesi ( Erişim Tarihi: ) Ek-5 Sankt Georg Avusturya Okulu ( Erişim Tarihi: ) 130

15 Ek-6 Zapyon Rum Mektebi (yeni.pusula.tv/ Erişim Tarihi: ) Ek-7 Pangaltı Ermeni Lisesi ( Erişim Tarihi: ) 131