TÜKET C KRED LER FA Z ORANLARININ R SK ESASLI F YATLAMASI

Transkript

1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ KTSAT ANABLM DALI PARA BANKA PROGRAMI YÜKSEK LSANS TEZ TÜKETC KREDLER FAZ ORANLARININ RSK ESASLI FYATLAMASI Eray YEDLER Danman Yrd. Doç. Dr. Hakan KAHYAOLU 2010

2

3 YEMN METN Yüksek Lisans Tezi olarak sunduum Tüketici Kredileri Faiz Oranlarnn Risk Esasl Fiyatlamas adl çalmann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr düecek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin kaynakçada gösterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm ERAY YEDLER ii

4 ÖZET Yüksek Lisans Tezi TÜKETC KREDLER FAZ ORANLARININ RSK ESASLI FYATLAMASI Eray YEDLER Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ktisat Anabilim Dal Para Banka Program Tüketici kredisi kullanan müterilerin kredi borçlarn geri ödeme performanslarndan hareketle bireysel kredi fiyatlamasnda farkllama yaratmak mümkündür. Tüketici kredisi kullanan müterilerin kredi geri ödeme performanslar ile baz demografik ve finansal deikenler arasnda iliki söz konusudur. Bu ilikiden elde edilen verilere bal olarak müterilerin kulland ve/veya kullanaca bireysel kredilerin fiyatlamasnda yaratlabilecek farkllamalara ilikin öngörüler bankaclar için önemli bir veri kaynadr. Türk bankaclk sektörünün en köklü ve büyük bankalarndan biri tarafndan kullandrlan taksitli bireysel kredi envanterinden elde edilen veriler bize baz demografik ve finansal deikenlerin müterilerin kredi borcu ödeme performanslar üzerinde etkili olduunu göstermitir. Buna göre, kredi kullandran finansal kurumlar, söz konusu verileri dikkate almak suretiyle müterilerin kredi borcu geri ödeme performanslar hakknda tahminde bulunabilecektir. Söz konusu tahmin sonuçlarna bal olarak finansal enstrümanlarda farkllamaya gitmek ve en düük risk/kar dengesine ulamak mümkündür. Anahtar Sözcükler: (1) Türk Bankaclk Sektörü, (2) Bireysel Kredi, (3) Fiyat Farkllatrmas, (4) Temerrüt, (5) Ödeme Performans iii

5 ABSTRACT MA Thesis RISK-BASED PRICING IN CONSUMER CREDIT INTEREST RATES Eray YEDLER Dokuz Eylül University Institute of Social Sciences Master s Programme in Economics Customers who use consumer credit debt personal loans with repayment performance of the movement in prices is possible to create differentiation. Consumer loans for customers who use credit repayment performance and some demographic and financial variables in question is the relationship between. The data obtained from this relationship, depending on the customer's use and / or use personal loans to be created in the prices of different bankers an important insight is the data source. The Turkish banking sector's most established and one of the big banks that are used by the individual credit installment inventory data obtained from us some demographic and financial variables for customers to pay credit debt have an effect on performance showed. Accordingly, the loan's financial institutions, that data by taking into account customers' credit debt repayments will be able to guess about the performance. These estimates result depending on the different financial instruments to go to become the lowest risk / profit balance can be reached. Keywords: (1) Turkish Banking Sector, (2) Personal Loan, (3) Price Discrimination, (4) Default, (5) Payment Performance iv

6 TÜKETC KREDLER FAZ ORANLARININ RSK ESASLI FYATLAMASI ÇNDEKLER YEMN METN ÖZET ABSTRACT ÇNDEKLER TABLOLAR LSTES KISALTMALAR EKLLER LSTES ii iv v vi ix x xi GR 1 BRNC BÖLÜM BREYSEL BANKACILIIN GELM VE BREYSEL KREDLER 1.1. BREYSEL BANKACILIIN GELM Bireysel Bankaclk ve Tarihsel Geliimi Bireysel Bankacln Tanm Dünyada Bireysel Bankacln Geliimi Türkiye de Bireysel Bankacln Geliimi Bireysel Bankaclk Ürünleri Bireysel Krediler Banka ve Kredi Kartlar Mevduat Alternatif Datm Kanallar BREYSEL KREDLER Kredi Tanm ve Hukuki Düzenlemeler Kredi Tanm Hukuki Düzenlemeler Bireysel Kredi Türleri Taksitli htiyaç Kredileri Konut Kredileri Tat Kredileri Dier Kredi Türleri 27 v

7 Bireysel Kredilerin Türk Bankaclk Sistemi çerisindeki Yeri Bireysel Kredilerin Yarar ve Sakncalar Bireysel Kredilerin Bankaclk Sisteminden Ald Pay Bireysel Kredide Temerrüt 34 KNC BÖLÜM KRED FYATLAMASI VE FYAT FARKLILATIRMASI 2.1. KRED MALYET Bankalarn Maliyet Yaps Bankalarn Kredi Maliyetini Belirleyen Unsurlar Kredi Maliyeti Hesaplama Yöntemleri Ortalama Maliyet Hesaplama Yöntemi Marjinal Maliyet Yöntemi Tek Kaynak Maliyeti Yöntemi Arlkl Ortalama Fon Yöntemi Çok Fonlama Havuzu Yöntemi Fon çeriklerinin Deitirilmesi Yöntemi KRED FYATLAMA Bankaclk Sektöründe Fiyatlama Süreci ve Kredi Fiyatlandrmay Belirleyen Faktörler Kredi Fiyatlandrma Yöntemleri Baa Ba Fiyatlandrma Maliyet Art Kar Marj Yöntemi Marjinal Fiyatlandrma Maliyet Önemsiz Fiyatlandrma Pazara Girme Yöntemi Pazar Fiyat Yöntemi Fiyat Kullanm Deeri Yöntemi Müteri likilerine Dayal Yöntem Finansal Gelecek Yöntemi Rekabetçi Fiyatlama Yöntemi Dier Fiyatlama Yöntemleri Kredi Fiyatlamasna Yönelik Örnek Uygulama 68 vi

8 Tüketici Kredilerinde Fiyat Farkllatrma Stratejisi 76 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜKETC KREDLERNN TEMERRÜDE DÜME OLASILIKLARININ LOGT MODEL YARDIMIYLA ANALZ 3.1. LGL LTERATÜR KAVRAMSAL MODEL ve HPOTEZ MODEL ANALZ Veri Ekonometrik Yöntem Logit Modeli ve Formülasyonu Logit Modelinin Olaslklar Logit Modeli Katsaylarnn Anlamllnn Testi Bahis Oran ve Hesaplanmas Marjinal Etki Uyum yilii Ölçüsü BULGULAR 93 SONUÇ 107 KAYNAKLAR 113 vii

9 TABLOLAR LSTES Tablo-1: Arlkl Ortalama Fon Yöntemi Örnek Tablosu 50 Tablo-2: Nominal Gider Yönetimi Örnek Tablosu 51 Tablo-3: Ortalama Maliyet Örnek Tablosu 51 Tablo-4: ABC Bankas Bilançosu 70 Tablo-5: TL Mevduat Arlkl Ortalama Maliyet Tablosu 71 Tablo-6: YP Mevduat Arlkl Ortalama Maliyet Tablosu 72 Tablo-7: Kredi Fiyatlandrma Örnek Tablosu 75 Tablo-8: Kredi kullanclarnn Cinsiyete Göre Dalm 82 Tablo-9: Kredi kullanclarnn Gelir Gruplarna Göre Dalm 83 Tablo-10: Kredi Kullanclarnn Bölgeler tibariyle Dalm 83 Tablo-11: Kredilerin Türlerine Göre Dalm 84 Tablo-12: Model-1 Parametre Tahmini 94 Tablo-13: Hipotez Test Sonuçlar Tablosu 95 Tablo-14: Örnek-1 Kredi ve Temerrüt Tablosu 96 Tablo-15: Örnek-2 Kredi ve Temerrüt Tablosu 98 Tablo-16: Örnek-3 Kredi ve Temerrüt Tablosu 98 Tablo-17: Örnek-4 Kredi ve Temerrüt Tablosu 99 Tablo-18: Örnek-5 Kredi ve Temerrüt Tablosu 100 Tablo-19: Örnek-6 Kredi ve Temerrüt Tablosu 101 Tablo-20: Model-1 Parametre Marjinal Etki Tablosu 102 Tablo-21: Model-2 Parametre Tahmini 102 Tablo-22: Model-2 Parametre Marjinal Etki Tablosu 103 Tablo-23: Model-3 Parametre Tahmini 104 Tablo-24: Model-3 Parametre Marjinal Etki Tablosu 105 viii

10 KISALTMALAR ABD : TBB : TCMB: BCH : ATM : POS : BSMV GSYH BDDK FGA : BBN : DTH : AMM : SEKK : TEKK : Amerika Birleik Devletleri Türkiye Bankalar Birlii Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas Borçlu Cari Hesap Automatic Teller Machine Point Of Sale :Banka Sigorta Muamele Vergisi :Gayri Safi Yurt çi Hasla :Bankaclk Denetleme ve Düzenleme Kurumu Faiz Getirili Aktif Baa ba Noktas Döviz Tevdihat Hesab Arlkl Marjinal Maliyeti Standart En Küçük Kareler Tartl En Küçük Kareler ix

11 EKLLER LSTES ekil 1: Yllarna likin Kredi ve Bankomat Kart Says 17 ekil 2: Yllarna likin Kredi Kart ve Banka Kart 18 Toplam Baznda lem Miktar ekil 3: Yllarn likin Cari Fiyatlar ile 31 GSY ile Mevduat Bankalar Aktif Büyüklüü ekil 4: Yllarn likin Mevduat Bankalar 32 Aktif Büyüklüü, Mevduat Bankalar Kredi Büyüklüü ve Kredilerin Aktif Toplam çindeki Pay ekil 5: Yllarna likin Mevduat Bankalarnca 33 Kullandrlan Krediler, Tüketici Kredileri ve Tüketici Kredilerinin Toplam Krediler çindeki Pay ekil 6: Yllarna likin Mevduat Bankalarnca 34 Kullandrlan Konut-Tat ve htiyaç Kredilerinin Tüketici Kredileri çindeki Pay ekil 7: Yllarna likin Tüketici Kredileri Takip Oran 37 ekil 8: Yllarna likin Konut, Tat ve htiyaç 38 Kredilerinin Tüketici Kredileri Toplam Takip Riskinden Aldklar Paylar ekil 9: Yllarna likin Konut, Tat ve htiyaç 39 Kredileri Takip Oran ekil 10: Yllar Aras Mevduat Bankalar 46 Pasif Büyüklüü çinde Mevduat ve Özkaynak Arl x

12 GR 1865 ile 1869 yllar arasnda Amerika Hazine Sekreteri olarak çalan ve bir dönem Amerikan Para Otoritesi bakanl da yapm olan Hugh McCulloch tarafndan kaleme alnan u tavsiyeler, günümüz bankaclar için geçerliliini korumaya devam etmektedir. a) Makul bir garantiyle güvenceye alnm krediler dnda kredi vermeyin. b) Spekülasyonu cesaretlendirici ve tevik edici hiçbir ey yapmayn. c) mkanlarnz yasal ve basiretli ilemler için kullann. d) Verdiiniz kredilerin vadesini müterinizin iinin imkan verdii en ksa vadeye göre ayarlayn ve kaynaa ihtiyacnz olup olmadna bakmakszn tüm borçlarn vadesinde ödenmesi için srarl olun. e) Bir krediyi srf ödendii zaman daha avantajl bir yatrma yönlendirmeyeceinizi düündüünüz için yenilemeyin. Kredilerinizi baka türlü salkl bir ekilde kontrol edemez ve geri dönüünü salayamazsnz. f) Kredilerinizi belirli kiiler ya da kurumlarda younlatrmak yerine datn. Bir kiiye veya bir firmaya verilen büyük krediler, bazen uygun ve zorunlu olmakla birlikte, çounlukla riskii olurlar. Büyük kredi müterileri bankann kontrolünü ellerine geçirebilirler. Müteri ve banka arasndaki böyle bir ilikinin sonucunda kimin zor duruma düeceinin tahmin edilmesi ise zor deildir. g) Kredilerin, banka özkaynaklarnn üzerinde olan her bir dolar bankann borcudur ve banka yöneticileri mevduat sahiplerine, dier alacakllarna ve hissedarlarna kar verdikleri kredileri sk skya kontrol etmekle yükümlüdürler. h) Müterilerinizin zenginletikçe bankann da zenginleeceini göz 1

13 önünde bulundurarak müterilerinize hogörülü davrann. Ancak hiçbir zaman onlarn kendi politikalarn size dikte ettirmesine izin vermeyin. i) Eer kredi vermenin uygun olmadn düünüyorsanz, bankann bu üphelerinizden faydalanmasna imkan tanyn ve krediyi vermeyin. j) Bir müterinin dürüstlüünden üphelenmeniz için nedenleriniz varsa, hesabn kapatn. Bir dolandrcyla, onun sizi aldatmasn önleyebileceinizi düünseniz bile, asla i yapmayn. Bu gibi durumlarda risk her zaman için kazançtan daha yüksektir. k) Bankann sermayesi hayali deil gerçek olmaldr. Bankann sahibi, borç alanlar deil borç vermek için paras olanlar olmaldr. Denetçiler ulusal bankalar tarafndan dolam (circulation) yoluyla veya dier suni yöntemlerle nominal sermaye yaratlmasn önlemek için çaba gösterirler. Bunu yaparken denetçiler iyi yönetilen bankalardan yardm göreceklerini düünürler. l) Namuslu, dürüst ve yasal bir ekilde bankaclk yapn. Büyük kazanç imkanlarnn sizi batan çkarmasna izin vermeyin. Kanunlar çerçevesinde kullanabileceiniz tüm imkanlar kullann. Gösteri merakls borç verenler genellikle ya arlatan ya da dolandrcdrlar. Günümüzden 146 yl önce söylenmi olmasna ramen büyük ölçüde geçerliliini koruyan yukardaki ifadelerin dayand temel unsur risk kavramnn bankaclar için tad anlamdr. Bankac için risk; verdiini geri alamamasdr. Bu çalmada, tüketici kredisi kullanan müterilerin kredi borçlarn geri ödeme performanslarndan hareketle bireysel kredi fiyatlamasnda yaratlabilecek farkllama aratrlmaktadr. Bu amaçla öncelikle tüketici kredisi kullanan müterilerin kredi geri ödeme performanslar ile baz demografik ve finansal deikenler arasndaki iliki irdelenmitir. Bu ilikiden elde edilen verilere bal olarak müterilerin kulland ve/veya kullanaca bireysel kredilerin fiyatlamasnda 2

14 yaratlabilecek farkllamalara ilikin öneriler sunulmutur. Bu amaçla kullanlan veriler Türk bankaclk sektörünün en köklü ve büyük bankalarndan biri tarafndan kullandrlan taksitli bireysel kredi envanterinden elde edilmitir. Veri analizi için logit regresyon kullanlmtr. statistiksel analiz sonuçlar bize baz demografik ve finansal deikenlerin müterilerin kredi borcu ödeme performanslar üzerinde etkili olduunu göstermitir. Buna göre, kredi kullandran finansal kurumlar, söz konusu verileri dikkate almak suretiyle müterilerin kredi borcu geri ödeme performanslar hakknda tahminde bulunabilecektir. Söz konusu tahmin sonuçlarna bal olarak finansal enstrümanlarda farkllamaya gitmek ve en düük risk/kar dengesine ulamak mümkündür. Aratrmann Önemi/Amac Özellikle son yllarda hem kredi kullanclar hem de kredi kurumlar açsndan kredi riski yönetimi giderek önem kazanmtr. Özellikle hukuksal ve finansal kurumlar tam olarak ilemeyen gelimekte olan ülkeler için sermaye birikiminde yaanan skntlar dolaysyla mevcut kaynaklarn optimal kullanm önem arz etmektedir. Bu yüzden bankalar ve finansal kurumlar kredi riskine yönelik politikalar gelitirmektedir. Kredi riski, en basit anlamyla, bir bankann kredili müterisinin anlama koullarna uygun biçimde yükümlülüklerini karlayamama olasldr. Kredi risk yönetiminin amac uygun parametreler kapsamnda bankann karlaabilecei riskleri yöneterek bankann risk ayarl getirisini maksimize etmektir. Bu çalma temelde bireysel kredi kullanclarnn davran kalplarna ilikin istatistikî verilerin toplanmas, toplanan verilerin ilenmesi ve bireysel kredi müterilerinin temerrüde düme olaslklarndan (Credit Default Risk) hareketle kredi riski yönetimi kapsamnda alternatif öneriler gelitirmeye odaklanmtr. Bu öneriler bankalarn alternatif kredi politikalar gelitirmelerine ve konut kredisi, otomobil kredisi ile taksitli ihtiyaç kredilerine ilikin kredi skor modelleri oluturmalarna yardmc olacaktr. Bu amaçla öncelikle tüketicilerin kredi geri ödeme performanslar ile baz demografik (cinsiyet, ilgili bankann maal müterisi olup olmad, düzenli ödeme talimat olup olmad) ve finansal (kredi türü, kredi 3

15 tutar, kalan ana para bakiyesi, kredi vadesi, kalan taksit says, faiz oran, aylk gelir) deikenler arasndaki iliki ortaya konulmaya çallmaktadr. Bu çalma üç nedenden dolay önem arz etmektedir. Birincisi bireysel kredi fiyatlamasnda farkllamaya gitmeyi önermek suretiyle tüketicilerin daha adil faiz oranlar (maliyet) ile kaynak kullanmasn tevik etmektir krizinin ardndan bankaclk sektörünün fonksiyonlarnda meydana gelen deiim sonras müteri odakl hizmet anlay, müteri memnuniyetini ön plana çkarmaktadr. Dolaysyla ödeme alkanlklar düzgün olan, geri ödeme performans dier kredi kullanclarna göre istikrar arz eden müterilerin daha az maliyetle kredi kullanmas müteri memnuniyetini arttracaktr. Çalmann önem arz ettii ikinci unsur ise kaynak kullanm maliyetinde farkllk yaratacak temel deiken olarak kredi kullanclarnn geri ödeme performanslarn temel almasdr. Geri ödeme performansndan anlalan unsur, bireysel kredi kullancsnn her bir taksidini vadesinde (son ödeme gününde) ödemesi ve dolaysyla temerrüde dümemesidir. Her ne kadar vadesinde geri dönmeyen taksit tutarna gecikme faizi yürütülmekte olsa bile, söz konusu aksamalar bankalarn yüksek maliyetli kaynaklarn optimal datmasn engelleyen önemli bir unsurdur. Üçüncüsü, konu ile ilgili literatüre geçmi bu büyüklükte veri taban ile gerçekletirilmi Türk Bankaclk Sektörüne ilikin istatistiki bir çalma olmamasdr. Aratrmann Yöntemi Çalmamzn kavramsal modeli, üç farkl model üzerinde kurgulanmtr. Bu modeller aada belirtilmitir. Model-1: Ödeme Performans = Cinsiyet + 2 Kredi Tutar + 3 Kalan Ana Para Bakiyesi + 4 Kredi Vadesi + 5 Kalan Taksit Says + 6 Faiz Oran + 7 Ödemesiz Dönem + 8 Gelir Model-2: Ödeme Performans = 1 Konut + 2 Araç + 3 htiyaç 4

16 Model-3: Ödeme Performans = 1 Gelir Dilimi Gelir Dilimi Gelir Dilimi Gelir Dilimi Gelir Dilimi 5 Aada belirtilen hipotezler bamsz deikenler ile geri ödeme performans arasnda beklediimiz ilikiyi belirtecek ekilde kurgulanmtr. Hipotez 1: Kadn ve erkekler arasnda belirgin farkllklar olmasa da bayanlarn kredi geri ödemelerinde daha ihtiyatl davrandklar ve geri ödeme performanslarnn daha yüksek olduu düünülmektedir. Hipotez 2: Kullanlan kredi anapara tutar büyüdükçe hem kredi vadesinin hem de aylk ödemelerin artt dikkate alndnda yüksek tutarl kredilerin düük tutarl kredilere göre geri ödeme performanslarnn daha düük olduu düünülmektedir. Hipotez 3: Yeninden yaplandrlan kredilerden, kalan anapara bakiyesi yüksek olanlarn, düük olan kredilere göre geri ödeme performanslarnn daha iyi olduu düünülmektedir. Hipotez 4: Kredi vadesi yüksek olan kredilerin bireylerin yaam tarzlarnda, mesleklerinde, medeni durumlarnda vb. konularda meydana gelebilecek deiiklikler dolaysyla geri ödeme performanslarnn daha düük olduu düünülmektedir. Hipotez 5: Yeninden yaplandrlan kredilerden, kalan taksit says düük olanlarn, yüksek olan kredilere göre geri ödeme performanslarnn daha iyi olduu düünülmektedir. Hipotez 6: Yüksek faiz oranl bireysel kredilerin, aylk taksit miktarnn artmasndan ötürü, geri ödeme performansnn düük olduu düünülmektedir. 5

17 Hipotez 7: Ödemesiz döneme sahip kredilerin, tüketicilerin taksit atlatmalarndan ötürü ödeme güçlerinde azda olsa olumlu etkiye sahip olaca ve geri ödeme performanslarnn daha yüksek olduu düünülmektedir. Hipotez 8: Gelir düzeyi yüksek olan tüketicilerin geri ödeme performanslarnn daha yüksek olduu düünülmektedir. Hipotez 9: Genelde ahsi taahhüt ile kullandrlan (maddi teminat tesis edilmeyen) ihtiyaç kredilerinin, konut ve araç kredilerine göre temerrüde düme eilimleri daha yüksektir. Konut kredilerinin teminatn oluturan gayrimenkullerin arlkla aile konutu olmas ve Türk toplumunda gayrimenkulün aile mirasnda önemli yer tutmasndan ötürü konut kredilerinin daha dikkatli takip edildii düünülmektedir. Hipotez 10: Gelir diliminde meydana gelen kademeli art, bireysel kredilerin aksama eilimini azaltmaktadr. Taksitli bireysel kredi kullanan müterilerin geri ödeme performanslar ile yukarda belirtilen deikenler arasndaki fonksiyonel ilikiyi tespit etmeye çaltmz bu çalmada, adet farkl bireysel kredi verisi kullanlmtr. Türk bankaclk sektörünün aktif büyüklüüne göre ilk be bankasndan biri olan finansal kurumun ad ve kredi kullanan müterilerin her türlü bilgileri tarafmzca gizli tutulmaktadr. Kullanlan veriler ilgili bankann stanbul, Ankara, zmir, Mersin, Mara, Mardin, Aydn, Adana, Edremit, Edirne, Zonguldak, Afyon ve Amasya illerinde bulunan 20 farkl ubesinden temin edilmitir. Aratrmann Plan Çalmann ilk bölümünde bireysel bankacln geliimi, bireysel krediler, bireysel kredilere ilikin hukuki düzenlemeler, bireysel kredi türlerinin ayrntl analizi ve bireysel kredilerin Türk bankaclk sistemi içindeki yeri ele alnmtr. Çalmann ikinci bölümünde kredi maliyeti, kredi fiyatlamas ve fiyat farkllatrmas incelenmitir. Son bölümünde ise baz finansal ve demografik veriler 6

18 ile bireysel kredilerin aksamas arasndaki iliki Logit modeller yardmyla ayrntl veri taban kullanlmak suretiyle aratrlmtr. Sonuç bölümünde ise bulgular detayl bir ekilde deerlendirilmitir. 7

19 BRNC BÖLÜM BREYSEL BANKACILIIN GELM VE BREYSEL KREDLER Bankaclk sektörü bata Türkiye gibi gelimekte olan ülkeler olmak üzere tüm ekonomiler için hayati öneme sahiptir. Reel ekonomi ile finansal piyasalar arasnda araclk görevi üstenen bankaclk sektöründe önemli yer tutan bireysel kredilerin incelendii birinci bölümde bireysel bankacln dünyada ve Türkiye de geliimi incelenmi olup bireysel kredilerin genel hatlar ile deerlendirilmesi yaplm ve bireysel kredilerin Türk bankaclk sektörü içerisindeki yeri ele alnmtr BREYSEL BANKACILIIN GELM Bireysel Bankaclk ve Tarihsel Geliimi Bireylerin geçmite olmad kadar bankaclk faaliyetleri ile iç içe olmaya balamalar ve deien ihtiyaçlar, bankaclk anlaynn deimesine ve tüm dünyada olduu gibi Türkiye nin de gündemine bireysel bankaclk kavramnn oturmasna neden olmutur. Bireysel bankacln bu denli gelimesinin ardnda yatan en önemli unsur ise bireysel pazarlarn güvenli ve karl bir alan olduunun anlalmasdr. Mali piyasalarn gelimesi, bankaclk anlaynn deimesi, ekonomide bireyin etkinliinin artmas ve sanayi devrinden bu yana kurumsal pazarlarda doyma noktasna ulalmas, bankaclk sektörünün bireysel bankaclk alannda müteri saysn arttrmak için kyasya bir rekabete girmesine neden olmutur lerden sonra yürürlüe giren finansal serbestleme hareketi, Türk bankaclk sektörünün de önemli oranda deimesine ve gelimesine neden olmutur. Kapal ekonomi döneminde temel görevi para saklama fonksiyonu olan bankalarn günümüzde tüketici kredileri, mevduat ürünleri, yatrm hesaplar, 8

20 internet bankacl, fatura tahsilatlar, cep bankacl, WAP bankacl gibi bir çok ilev üstlendii görülmektedir. Bu ürünlerin müterilerin hizmetine sunulmas için bankalar aratrma gelitirme bütçelerine yatrm yapm ve bu çerçevede yenilikçi ürünlerini pazara çkarmaya balamlardr. Bu kapsamda yeni ürünlerin gerekliliinin farkna varan bankalar karllklarn ve müteri sadakatlerini arttrc uygulamalara yönelmiler ve ürün gelitirme faaliyetlerine hz vermilerdir Bireysel Bankacln Tanm Bireysel bankaclk; bireylerin vadeli veya vadesiz mevduat hesaplar, çek ilemleri, tüketici kredileri ve kredi kartlar, para transferi ilemleri, yatrm ilemleri, müteriler adna menkul kymet satm gibi ilemlerin yapld bankaclk türüdür (Parasz, 2000:14). Tasarruf aç ile ünlü ülkemizde bireylerin kt olan tasarruflarn bankalara çekmek, farkl ve farkllatrlm ürünler dizayn etmek ve bu ürünleri tüketicilere pazarlamak olarak tanmladmz bireysel bankaclk faaliyetleri, banka ve banka d finansal kurumlarn özellikle orta gelirli tüketicileri cezp etmek için kullandklar ürün gruplarnn birleimidir. Pek çok bankann piyasada faaliyet göstermesi yannda hedef pazarn yani orta gelirli bireysel müterilerin saysnn ve alm gücünün giderek daha da daralmas, bireysel bankaclk faaliyetlerinin farkllatrlmas gerekliliine neden olmaktadr. Bu farkllamann en önemli unsuru fiyat boyutunda yaanmaktadr. Bireylere yönelik finansal hizmet sunumunda göz önüne alnmas gereken baz önemli unsurlar vardr. Bireylerin bu hizmetlerin tümüne en uygun artlarla ulaabilmeleri, kendilerinin ihtiyaçlarn karlayacak en uygun hizmeti seçmeleri, bu hizmetler hakknda hzl, kolay, doru ve kapsaml bilgiye sahip olmalar ve bu hizmetten herkesin eit bir ekilde faydalanmasdr (Türkiye Bankalar Birlii, 1995:5). 9

21 Dünyada Bireysel Bankacln Geliimi Tarihte ilk bankaclk hizmetlerinin eski Sümer ve Babil e kadar uzand sanlmaktadr. Sümerlerde M.Ö ylnda kurulan Maket bilinen ilk banka kuruluudur (Acar, 2006:6). Maketler in, harman zaman ödenmek üzere hammadde ve teçhizat alm için çiftçilere parasal kredi açtklar düünülmektedir (Parasz, 2000:5). Maket lerin bir hesaptan dier hesaba transferlerinin, tediye ve teslim emirlerinin, mal belgeleri talimatlarnn varl ilgili kurumlarn ödünç verme ve mevduat kabulünde önemli rol aldklarn düündürmektedir. Hammurabi Kanunlar nda da maketlerin ödünç ilerini nasl yönetecei, borcun vadesinde nasl tahsil olunaca, kredi verme, mevduat toplama ve komisyon ile ilgili hükümler yazlmtr (Takan, 2001:3). Hammurabi Kanunlar bankacla temel tekil ettii gibi faizsiz bankaclk kökenleri de ilk olarak burada atlmtr. Eski Msr, Eski Yunan ve Roma da da banka ilemleri ile uraan kurumlarn olduu bilinmektedir. Yunanllar bankacl Babil ve Fenike den örenmilerdir. Parthenon ve Apollon tapnaklar, Yunan sitelerinin en zengin kredi kurumlar arasnda saylmaktaydr. Yunan bankalar sitelere para bularak kamu kredisinin gelitirilmesine öncülük etmilerdir (Ergin, 1972:18). Ortaçada parann deiim arac olarak kullanlmaya balamas ile para alp borç veren, bir ülke yada ehir parasna çeviren bankerler ortaya çkmtr. Banka terimi de bu insanlarn ticaret yaparken kullandklar masalara verilen talyanca banco isminden türetilmitir (Solule, Antell, 1996:14). Ortaça da ehirlerin domas ile birlikte ekonomik ilikiler gelimeye, haçl seferleri nedeniyle ordularn gereksinimlerini karlamak için büyük para nakilleri yaplmaya balanmtr. Bu nedenden dolay ticaretin kolaylkla yürütülmesi için para ilemlerinde araclk ilemini yürütecek kurumlara ihtiyaç duyulmutur. Bütün bu olaylar banka sisteminin geliimini hzlandrrken slam ve Hristiyan dinlerinin faizi yasak etmesi bankacln geliiminde önemli bir engel olarak ortaya çkm ve bu iki dinin koyduu faiz yasaklamasyla Museviler bankaclk sistemine egemen olmulardr. 10

22 Modern anlamda bankaclk etkinliini gösteren ilk banka 1609 ylnda kurulan Amsterdamsche Bank tr (Takan, 2001:4). Yeniça ile birlikte Avrupa da düünce ve ekonomi alannda balayan önemli deiiklikler nedeniyle faizin meruluunun kabul edilmesi bankacln geliimini engelleyen en önemli sebeplerden birini ortadan kaldrmtr (lkin, 1984:138). 19. yy da ticaretin geliimi ve Sanayi Devrimi, banka sistemini büyük bir hzla gelitirmi ve bankalar önemli mali kurumlardan biri haline getirmitir. Bankaclk sektöründeki büyüme bu dönemde Merkez Bankacl n da ortaya çkarm ve Avrupa da birçok Merkez Bankas kurulmutur. Bankaclk sistemi balangçta daha çok kurum ve kurululara hizmet vermekteyken, 20. yy da bireysel bankaclk uygulamalarnn hz kazand görülmektedir. Modern anlamda kredi kart ilk kez 1914 ylnda ABD de hizmete girmitir (Ylmaz, 2000:4). Ticari bankalarn tüketici kredisi uygulamas ise yine ilk kez ABD de 1928 ylnda National City Bank Of New York un bireysel kredi vermesiyle hayata geçmitir. kinci Dünya Sava sonrasnda balayan ve gelien tüketim toplumu anlayyla birlikte birey kavramnn farkna varlmas, bunlarn taksitli kredi ihtiyaçlarnn karlanmas gerekliliini ortaya çkarmtr. Bu gereklilik bankaclk sektöründeki rekabeti artrarak bankaclk sistematii içerisinde Bireysel Bankaclk kavramnn oluumuna kaynaklk etmitir. Sava sonras giderek gelien ve tüketim ihtiyac hzla artan orta gelirli kesimi elde etme çabas ile banka ve banka d finansal kurumlarn yaratm olduklar youn rekabet süreci, bireylerin bilinçlenmesi, finansman imkanlarnn iyilemesi, finansal enstrümanlarn gelitirilmesi ile birleince bireysel bankacln hz yakalad görülmütür. Ekonomilerin gelimesi, tüketim alkanlklarnn deimesi ve finansman imkanlarndaki art, 1950 li yllarda radyo, televizyon, buzdolab gibi dayankl tüketim mallar satnn artmasna neden olmutur. Bu bakmdan önceleri dayankl tüketim mallarn tüketicilere taksitli olarak satan firmalarn fon ihtiyacn karlayan bankalar, 1960 l yllarda kaynaklarn firmalardan tüketicilere 11

23 yönlendirmilerdir. Zaman içerisinde sosyal ve ekonomik koullarda meydana gelen gelimeler, bankaclk alannda da deiimler yaanmasna zemin hazrlam; otomobil, makine, konut ve mobilya almak için kullanlan tüketici kredilerinde önemli artlar olmutur. Bu sayede bireylerin taksitli mal almlar, bireysel krediler ile finanse edilmeye balanm ve bireysel bankaclk finansal kurumlar için cazibe merkezi haline gelmitir li ve 1990 l yllarda sektörde teknoloji youn gelimeler yaanm ve bankalarn teknolojiye yatrmlar artan miktarlarda devam etmitir. Bu dönemde sadece ABD de ticari banka says i bulmutur (Acar, 2006:9) Türkiye de Bireysel Bankacln Geliimi Türkiye de bireysel bankacln geliiminin özel bankalarn kurulmas ile paralellik gösterdii bilinmektedir. Dünya savan izleyen yllarda ülkemizde ticari faaliyetlerin hzla artmas, yeni bankalara olan ihtiyac giderek arttrmtr. Bunun sonucunda 1944 ylnda Yap Kredi Bankas, 1948 ylnda ise Akbank kurulmutur ( li yllardan sonra özel giriimin desteklenmesi, özel bankalarn ve dolaysyla bireysel bankacln gelimesini hzlandrmtr. Ancak 1980 öncesi döneme kadar finansal serbestlemeye gidilmemi olmas ve tasarruf açnn sermaye birikimini zayf brakmas nedeniyle Türkiye de bankacln gelimedii görülmütür. 24 Ocak 1980 kararlar ile ekonomide serbestleme dönemi balam olup bu süreç bankaclk alannda da önemli sonuçlar dourmutur. Öncelikle serbestleme sonras yabanc bankalarn Türkiye de ki faaliyetlerine izin verilmi, uzun yllardr yurt dnda bireysel bankaclk ürünlerini satmakta olan bankalarn faaliyetleri, yurt içindeki rekabeti güçlendirmitir li yllarda mevduata pozitif faiz verilmesi nedeniyle mevduat maliyetleri artm, bu maliyet artlarnn önüne geçmek için bankalar etkin çalma prensipleri gelitirmilerdir. Bankalarn ksa vadeli fon fazlalklarn eritmek amacyla 1986 ylnda TCMB öncülüünde Interbank Piyasasnn kurulmasyla bankalarn fon kaynak maliyetleri azalm ve 12

24 bu süreç kredi maliyetlerine olumlu yansmtr. Bireysel bankaclk alannda yaanan en önemli gelime tüketici kredisi kullandrmlarnda 1980 sonras dönemde yaanan arttr ylnda online bankacla geçen Yap ve Kredi Bankas ilerleyen zamanlarda ilk kez tüketici kredisi vermeye balam; daha sonra, kamu ve özel sektör bankalarnn çou tüketici kredisi ilemlerini yapar hale gelmilerdir. Bankalar gelien ekonomi ile birlikte bireysel bankaclk alannda ki hizmetlerini paketleyip, müterilerine entegre çözümler sunmaya balamlardr ( Türkiye tarihinin en önemli krizlerinden olan krizi sonras alnan radikal kararlar bankaclk sektörünü de ciddi biçimce etkilemitir. Bu dönemden sonra yaanan dezenflastyonist süreç, bankalarn kaynak yapsn etkilemi, mevduat faizlerindeki düü yannda vade yapsnn uzamas bireysel kredi sürecine olumlu katk salamtr Bireysel Bankaclk Ürünleri Banka ve banka d finansal kurumlarn müterilerine sunduklar, müteri ihtiyaçlar ve pazarn dinamiklerine göre sürekli deiim gösteren, teknolojiye yaplan yatrmlar sayesinde gelien ve farkllaan, müteri beklentileri dorultusunda tasarlanm finansal hizmet paketleri olarak adlandrabileceimiz bireysel bankaclk ürünleri temelde dört ana grup altnda snflandrlmaktadr. Bunlar bireysel krediler, kredi kart ve debit kartlardan oluan banka kartlar, mevduat ürünleri ve alternatif datm kanallardr Bireysel Krediler Bireysel krediler bireysel bankaclk ürünleri içerisinde çok önemli bir yer tutmaktadr. Bireysel krediler, bankalar ve tüketici finansman irketlerince hane halkna kullandrlan tüketici kredileri ve banka kartlar ile yaplan harcamalarn toplam (Tekirda, 2009:3) olarak kabul edilmektedir. 13

25 4077 sayl Tüketicilerin Korunmas Hakknda Kanun un 10. Maddesinde bireysel krediler (tüketici kredileri); tüketicilerin bir mal veya hizmet edinmek amacyla kredi verenden nakit olarak aldklar kredi olarak tanmlanmtr. lgili yasada tüketici kavram; bir mal veya hizmeti ticari ve mesleki olmayan amaçlar ile edinen, kullanan veya yararlanan gerçek ya da tüzel kiiler olarak tanmlamtr. Tüketici kredilerinin tanm uyarnca, bu tür kredilerin gerçek kiiler yannda tüzel kiilere de kullandrlabilecei, ticari veya mesleki olmayan amaçlar çerçevesinde bir tüzel kiinin de (bir ticaret irketinin) tüketici olarak kabul edilebilecei sonucuna ulalabilmekle beraber baz kaynaklarda konunun hukuki olarak tartmal olduu ve firmalarn nitelikleri gerei bireysel kredi kullanamayacaklar ifade edilmitir (Özel, 1999:29). Ancak hem çalmamzda kullanlan veriler kapsamnda hem de konunun anlam bütünlüü açsndan bireysel krediler, gerçek kiilerin ticari ve mesleki olmayan, ahsi ihtiyaçlarnn tatmini amacyla kullanlan krediler olarak ele alnmtr. Ekonomik gelimeler ve bankaclk sektöründe yaanan youn rekabet, yeni ürünlerin çkmasna ve tüketici kredilerinin kapsamnn genilemesine neden olmaktadr. Yeni ürünlerin dizayn edilmesi, ödeme ekillerinin gelimesi, tüketim alkanlklarnn deimesine ramen genel olarak tüketici kredileri, bankalarca dorudan nakit eklinde ya da mal veya hizmet satn almna yönelik finansman ihtiyacnn karlanmas eklinde kullandrlmaktadr. Bireysel krediler; konut, tat ve tüketim mallarnn (dayankl tüketim mallar, hzl tüketim ürünleri vb.) satn alnmasna yönelik olabilecei gibi mesleki amaç, eitim, tatil, giyim vb. amaçlarla da kullandrlabilmektedir. Tüketici kredileri, tüketim tercihlerinin zaman içerisinde deimesi nedeniyle yeni tüketim harcamalarna imkan salamaktadr. Bireysel kredi türlerinin ayrntlar çalmamzn ilerleyen bölümlerinde ayrntl bir ekilde açklanmakla beraber bireysel kredilerin dier ticari krediler ile olan farklklar aada sralanmtr. 14

26 Bireysel kredilerde; bir gerçek kii ticari ve mesleki amaçlar dnda fon talebinde bulunurken, ticari ve sanayi kredilerinde fon talebinde bulunanlar iletmelerdir. Bireysel krediler; tüketime yönelik bir ihtiyac karlama amac ile kullanlrken, ticari kredilerde nihai amaç karn azamiletirilmeye çallmasdr. Bireysel kredilerde tüketicileri korumaya yönelik bir yasal çerçeve varken, dier kredilerde ticari hayatn düzenlenmesine ilikin düzenlemeler vardr. Türk Ticaret Kanunu ile her tacire, ticari faaliyetlerine ilikin her türlü eyleminde basiretli i adam gibi hareket etme zorunluluu getirilirken, tüketiciye yönelik böyle bir art söz konusu deildir. Bireysel krediler genellikle aylk taksitler halinde ödenirken; dier krediler çounlukla, BCH 1 eklinde kullandrlmakta ve ödemeler de bu çerçevede yaplmaktadr. Bireysel kredilerin teminatlar ile dier kredilerin teminatlar farkllk gösterebilmektedir. Tüketici kredilerinde teminatlar kiinin gelecekteki geliri ve satn ald maln kendisiyken, ticari kredilerde teminat ticari iletme rehini, teminat mektubu, ticari senetlerin skontosu gibi kendine has teminatlardr. Ancak uygulamada zaman zaman ahsi taahhüdün ticari krediler açsndan çok önemli bir teminat türü olduu görülmektedir. Bireysel kredilerin vade ve faiz yaps ticari kredilere göre farkllk göstermektedir. Bireysel krediler ticari kredilere göre daha uzun vadeli ve daha düük faizli kullandrlabilmektedir. 1 BCH krediler; iki kimsenin para, mal, hizmet ve dier hususlardan dolay birbirlerindeki alacaklarn ayr ayr istemekten karlkl olarak vazgeçip bunlar zimmet ve matlup ekline çevirerek hesabn kesilmesinden çkacak bakiyeyi istemelerine dayanan bir kredi sistemidir. 15

27 Banka ve Kredi Kartlar Gelien teknolojiyle birlikte, artan tüketici ihtiyaçlarn karlamaya yönelik yeni ödeme araçlarna gereksinim duyulmas, kartl ödeme sistemlerinin gelimesine neden olmutur. Bireysel bankaclk ürünlerinin banda gelen kredi kartnn çeitli tanmlar bulunmaktadr. Kredinin Latince karl credere kelimesi, bir kimseye emniyet ve itimat etmek anlamna gelmektedir. Kredi kart çkaran kurulu da hamile, kart ancak gerekli incelemeleri yapp, onun ödemelerini zamannda yerine getireceine kanaat getirdikten sonra verdii için emniyet kart ya da güven kart terimleri yerine kredi kart terimi kullanlmaktadr (Teoman, 1989:6). Kredi kart; kart çkaran kurulularn müterilerine belirli limitler dâhilinde açtklar kredilerle, nakit kullanmakszn mal ve hizmet alabilmeleri, nakit kredi çekebilmeleri için verdikleri ödeme aracdr (Uluda, 2001:139). Bankalararas Kart Merkezi ne ait resmi internet sitesinde kredi kart; bankalarn ve kart çkarmaya yetkili dier kurulularn müterilerine belirli limitler dâhilinde açtklar kredilerle, nakit kullanmakszn mal ve hizmet alm, nakit kredi çekme imkân salamak için verdikleri ödeme arac olarak tanmlanmtr sayl Banka Kartlar ve Kredi Kartlar Kanunu nun üçüncü maddesinin e bendinde ise kredi kart; nakit kullanm gerekmeksizin mal ve hizmet alm veya nakit çekme olana salayan basl kart veya fiziki varl bulunmayan kart numarasn ifade eder eklinde tanmlanmtr. ATM kart ile ayn anlamda kullanlan banka kart ise Bankalararas Kart Merkezi ne ait resmi internet sitesinde; dorudan kart hamilinin mevduat hesabna bal olan, bu hesaba ifre aracl ile ulalarak ATM ve POS terminallerinden mal ve hizmet almaya, para çekmeye ve sunulan dier bankaclk hizmetlerinden faydalanmaya yarayan kart olarak tanmlanmtr. 16

28 Kredi kartlar ve banka kartlar ödeme arac olma fonksiyonu sayesinde kart hamillerinin nakit ihtiyacn azaltrken, ekonominin kayt altna alnmasn salamakta ve ticarett hacminin artmasna katk salamaktadr. Kart hamilleri nakit avans çekebilirken ayn zamanda pein ya da taksitli alveri yapabilme imkanna kavumaktadr. Kredi kart ve banka kart kullanm her geçen gün ülkemizde artmakta olup, konu ile ilgili baz istatistikî bilgiler aada ekillendirilmitir. ekil 1: Yllarna likin Kredi ve Bankomat Kart Says Kaynak: Kredi Kayt Bürosu 17

29 ekil 2: Yllarna likin Baznda lem Miktar Kredi Kart ve Banka Kart Toplam Kaynak: Kredi Kayt Bürosu ekil 1 den de açkça görülebilecei üzere 2002 ylnda 50 milyon olan toplam kart says 2009 yl sonuna gelindiinde iki kattan fazlaa art kaydederek 101 milyon adete yükselmitir. Yukardaki grafik incelendiinde kredi kartlarnn toplam kart says içinde ki orannn 2002 ylnda % 31 iken 2009 ylnda gelindiinde % 41 e yükseldii görülmektedir. Bu istatistik, bankaclk sektörünün bireysel bankaclk ürünleri içerisinde kredi kartnaa verdii önemi göstermekle beraber tüketicilerin tercihlerini de yanstmas açsndan önemlidir. ekil 2 de; 2001 krizinin hemen ardndan yükselmeyee balayan toplam ilem miktarnn 2002 ylnda 56,9 milyar TL iken 2009 yl sonunda 387,9 milyar TL olarak gerçekletii ve ylndan 2009 ylna gelindiinde be kattan fazla yükseldii görülmektedir. te bu nedenledir ki, banka kart ve kredi kartlar bankaclkk sistemi açsndan son derece önemli bireysel bankaclk ürünleridir Mevduat 5411 sayl Bankaclk Kanunu na göre mevduat, yazl ya da sözlü olarak veya herhangi bir ekilde halka duyurulmak suretiyle ivazsz veya bir ivaz 18

30 karl, istendiinde veya bir vadede geri ödenmek üzere kabul edilen para olarak tanmlanmaktadr. Dier bir anlatmla mevduat, bankalarn halktan faiz ödeyerek topladklar kaynaklardr. Bankalar kendileri için kaynak tekil eden mevduatla, fon fazlas olanlardan topladklar fonlar araclk fonksiyonu üstlenmek suretiyle fon aç olanlara kanalize etmektedirler. Mevduat; tasarruf mevduat, ticari mevduat, bankalar mevduat, resmi mevduat ve dier mevduat ürünleri olmak üzere be balk altnda incelenebilmektedir. Her mevduat türü kendi içinde vadeli, ihbarl ve vadesiz olmak üzere ayrlmaktadr. Ayrca mevduatlar farkl döviz cinslerine göre TL mevduat ve döviz tevdiat hesab (DTH) olarak da snflanabilmektedir (Acar, 2006:22). Konumuz açsndan öncelikli öneme sahip tasarruf mevduat kavramnn ise Bankaclk Kanunu na göre ifadesi mevduat bankalar nezdinde açtrlan, gerçek kiilere ait ve münhasran çek keide edilmesi dnda ticari ilemlere konu olmayan mevduat hesaplar eklinde tanmlanmtr. Mevduatn bankalar için önemi, özkaynaklar ve dier finansal borçlar dnda bankalarn asl fonksiyonlarn gerçekletirebilmeleri açsndan çok önemli fon kaynaklar olmasdr. Bankalar halktan fon toplayamasalard kendi öz kaynaklar veya dier piyasa ve bankalardan temin ettikleri kaynaklar ile yeterince derin bankaclk hizmetleri sunamazlar ve karl olamazlard. Bu nedenle bireysel bankacln gelimesinde ve hizmet çeitliliinin arttrlmasnda mevduatn önemli yer tuttuu bir gerçektir Alternatif Datm Kanallar Sektörde yaanan rekabet; müteri memnuniyetini ön plana alan pazarlama anlay, bankaclk hizmet alanlarnn ve bireysel bankaclk ürünlerinin gelimesini salarken, bankalarn müterilerine bilinen ube alar ile deil alternatif yollarla ulamalarna neden olmutur. Alternatif datm kanallar olarak adlandrlan ATM, internet ubeleri, telefon ubesi, pos terminal noktalar vb. araçlar sayesinde hem bankalar maliyetlerini düürme frsatna 19

31 erimekte hem de müteriler daha hzl ve ucuz hizmet satn alabilmektedirler. Dünya bankaclk tarihinde kullanlan ilk ATM 1939 ylnda Luther George Simjian tarafndan icat edilmi olsa da modern anlamda baaryla ileyen ilk ATM, Don Wetzel tarafndan 1968 ylnda gelitirilmitir. Bu ATM ilk defa New York Chemical Bank tarafndan 1969 ylnda kullanlmtr. Türkiye de ise ilk ATM 1980 ler de hizmete sokulmutur. lk ATM sistemi ise 1987 ylnda NCR firmas tarafndan kullanma açlmtr (Kaya, 2004:15). Genel uygulamaya bakldnda banka ve kredi kartlarnn icad ile ATM lerin geliiminin paralellik gösterdii görülmektedir. Bankalar Aras Kart Merkezi nin tarifiyle ATM ler kart hamillerinin banka ve kredi kartlar araclyla mevduat ve kredi kart hesaplarna ifre aracl ile ulamalarn ve sunulan bankaclk hizmetlerini kullanmalarn salayan elektronik cihazlardr. Teknolojik gelimelerle birlikte, gelimi ATM ler günümüzde para çekmenin yan sra hesaba para yatrma, hesaplar arasnda transfer yapma, fon alp satma, tahvil alp satma, hisse senedi ilemleri yapma, müterilerine hesap durumlar hakknda bilgi verme, düzenli ödemeleri yapma, çek defteri verme, seyahat çekleri çkarma ve kredi bavurularn kabul etme gibi ilevleri de yerine getirmektedirler. nternet ve telefon ubeleri banka müterilerinin ilemlerini bankaya gelmeden telefon ve internet üzerinden yapabilmelerini salamak amacyla kurulmutur. Telefon bankaclnda ki sistem, müteriye verilen ve sadece kendisinin bildii bir ifre ile kendi hesap bilgilerine ulamas ve telefon tularn kullanarak kendisini yönlendiren sesli uyarlar ile talep ettii ilemi yerine getirmesidir. Bu uygulama hem bankalara hem de müterilere büyük kolaylklar getirmitir. Bu nedenle hemen hemen tüm bankalarn birer telefon bankacl kanal vardr. 20

32 nternet bankacl ise internet ortamnda görüntülü olarak yaplabilen ube d bankaclk ilemlerinden bir dieridir. Bu bankaclk türü internetteki gelimeler ile birlikte 1990 lardan itibaren bankalarn ve kamuoyunun dikkatini çekmeye balamtr (Çelik, 2001:4). nternet ortamna balanan kullanc, bankann kendisine verdii ve sadece kendisine özel tanmlanm bir veya birkaç ifre ile ilgili bankann kendi hesaplarna ait sitesine balanr ve nakden para yatrmak ve çekmek dnda tüm ilemleri yerine getirebilir. Bir kart vastas ile çalan terminaller araclyla müterilerin kendi banka hesaplarndan satcnn banka hesabna para aktarlmas fikri temelinde çalan elektronik fon transfer (POS) sistemleri, iyerlerinin kredi/banka kart kabul ederken kulland elektronik cihazdr. Bu cihazlar, kartn arka yüzündeki manyetik erit bilgilerini elektronik olarak okur ve elektronik olarak yetki alp ilemi tamamlar. Bu sistemde özel bir elektronik alet içine yerletirilen kredi kart veya banka kart ile alcyla satcnn hesaplar arasnda direkt transfer yaplr. Alternatif datm kanallar; ube çalanlarnn i yükünü hafifletmesi, ubelere yaplan insan kayna ve dier yatrm harcamalarnda tasarruf salamas, müterileri ubeye gitme zahmetinden kurtarmas, ube olmayan yerlerde de bankaclk hizmetinin verilmesini salamas ve ulalabilen müteri an geniletmesi açsndan önem arz etmektedir BREYSEL KREDLER Kredi Tanm ve Hukuki Düzenlemeler Bankaclk ilemlerinin çeitlenmesi, kredi türlerinin artmas ve müteri ihtiyaçlarnn farkllamasna paralel olarak kredi tanmnn da kapsam genilemitir. Bu sebeple hem müterilerin hem de bankalarn yan sra hukuk sisteminde de kredi tanm ve yüklenilen anlam farkllk göstermeye balamaktadr. 21

33 Kredi Tanm Kredi kelimesinin sözlük anlam güven, saygnlk ve itibar dr. Latincede inanma anlamna gelen credere kökünden gelmektedir (Usta, 1985:1). Ödünç alnan veya verilen para, borç ödemede güvenilir olma ve mal anlamlarn da içeren kredi kelimesinin, literatürde çeitli tanmlar yer almaktadr. Kredi; bir süre sonra ödenmek vaadiyle mal, hizmet veya satn alma gücü salayabilme yetenei (Akta, 2000:10), ticaret, hizmet ve sanayi iletmelerinin mal ve hizmet sunum faaliyetlerini desteklemek amacyla, bankalarca verilen ve bilançolarn aktifine alacak olarak yansyan ilemlerin yürütülmesi (Berk, 1999:6) gibi anlamlar tamakla beraber bankalar açsndan ise; bir miktar parann veya banka itibarnn belirli bir süre için ve mutlaka geri alnmak kouluyla bir bedel karlnda ödünç olarak verilmesi veya ödünç verilmi bir varln geri ödenmesine kefil olunmas (Akta, 2000:10) eklinde tanmlanabilmektedir. Kredi, en genel tanmlama ile herhangi bir kimseye ödünç para verilmesi veya nakit olarak alnacak bir mala ya da verilecek bir hizmete kefalet edilmesi/garanti verilmesi veya bedelinin daha sonra alnmas kaydyla bir maln satlmas ya da hizmetin verilme iidir Hukuki Düzenlemeler Bankalarn mali yaplarnn ve bankaclk sisteminin gözetim ve denetiminin güçlendirilmesi, kredi kullanclarnn ve bankalarn hareket snrlarnn belirlenmesi açsndan radikal deiim Bankaclk Kanunu ile gerçekletirilmitir ylnda bankaclk sistemini güçlendirmek amacyla Avrupa Birlii direktifleri ile dier genel kabul görmü uluslararas uygulamalar da dikkate alnarak hazrlan bu kanun tarihinde Resmi Gazete de yaynlanarak yürürlüe girmitir. 22

34 Türkiye de kurulu mevduat bankalar, katlm bankalar, kalknma ve yatrm bankalar, yurt dnda kurulu bu nitelikteki kurulularn Türkiye'deki ubelerinin tüm faaliyetlerinin düzenlendii bu kanunda krediler öyle tanmlanmtr: Bankalarca verilen nakdî krediler ile teminat mektuplar, kontrgarantiler, kefaletler, aval, ciro, kabul gibi gayrinakdî krediler ve bu nitelii haiz taahhütler, satn alnan tahvil ve benzeri sermaye piyasas araçlar, tevdiatta bulunmak suretiyle ya da herhangi bir ekil ve surette verilen ödünçler, varlklarn vadeli satndan doan alacaklar, vadesi geçmi nakdî krediler, tahakkuk etmekle birlikte tahsil edilmemi faizler, gayrinakdî kredilerin nakde tahvil olan bedelleri, ters repo ilemlerinden alacaklar, vadeli ilem ve opsiyon sözlemeleri ile benzeri dier sözlemeler nedeniyle üstlenilen riskler, ortaklk paylar ve BDDK tarafndan kredi olarak kabul edilen tüm ilemler kredi saylr. Bankaclk kanununda da açkça belirtildii üzere bankalarca verilen nakdi krediler ilgili kanun kapsamnda olup, bankalarn bireysel krediler ile ilgili tüm ilemlerinde Bankaclk Kanununa uygun hareket etmeleri önem arz etmektedir. Bireysel krediler konusunda dier önemli hukuki düzenleme ksaca karlklar kararnamesi olarak adlandrlan Bankalarca Kredilerin ve Dier Alacaklarn Niteliklerinin Belirlenmesi ve Bunlar çin Ayrlacak Karlklara likin Usul Ve Esaslar Hakknda Yönetmelik kapsamnda ele alnmtr tarihinde Resmi Gazete de yaynlanarak yürürlüe giren ilgili yönetmelikte amaç; bankalarn kredileri ve dier alacaklarnn niteliklerine göre snflandrlmas ve bunlar için ayrlacak karlklara ilikin usul ve esaslarn belirlenmesidir. Bu yönetmelik kapsamnda bankalarca kullandrlan krediler be farkl grup kapsamnda deerlendirilmitir. Bu snflandrmada söz konusu kredilerin ve dier alacaklarn tahsil kabiliyeti ve borçlularn kredi deerlilii dikkate alnmtr. Karlklar kararnamesinde tarihinde yaplan deiiklik ile 23

35 kredi ve dier alacaklarn snflandrlmasnda tüketiciler lehine baz deiiklikler yaplm ve aksamada olan kredilerin yeniden yaplandrlarak canl tutulmas salanmtr. Tabi bu düzeltmeler bankalarn aksayan kredileri asli hesaplarda izlemesine ve dolaysyla daha az karlk ayrmasna da temel olmu ve bankalar için de avantajl bir durum oluturmutur Bireysel Kredi Türleri 4077 sayl Tüketicilerin Korunmas Hakknda Kanun da tüketici kredileri; tüketicilerin bir mal veya hizmet edinmek amacyla kredi verenden nakit olarak aldklar kredi olarak tanmlanmtr. Bankaclk sektöründe bu tanmlamaya genel olarak uyulmakla birlikte bireysel krediler, gerçek kiilerin ticari amaç dnda mal ve hizmet almlarnn finansmanna yönelik olarak, genellikle bir defada kullandrlan ve eit taksitlerle geri ödenen krediler olarak anlmaktadr. Çalmamzn devamnda bireysel krediler; taksitli ihtiyaç kredileri, konut kredileri, araç kredileri ve dier kredi türleri alt balklarnda ele alnmtr Taksitli htiyaç Kredileri Taksitli ihtiyaç kredileri bireylerin mal ve hizmet almlarnn finansman amacyla kullandklar kredi türleridir. Çalmamzda taksitli ihtiyaç kredileri araclyla alnan mallar; konut ve araç dnda kalan tüketim mallar olarak ele alnmtr. Dolaysyla taksitli ihtiyaç kredileri buzdolab, çamar makinesi, mobilya, ev aletleri gibi tüketim mallar veya eitim, tatil, salk, düün gibi hizmetlere yönelik almlar kapsamaktadr. Taksitli ihtiyaç kredileri ile bireyler, gelecekte elde edecekleri gelirlere istinaden bireysel ihtiyaçlarn karlayabilmektedirler. Bunun için kredi kullanclar elde ettikleri gelirleri bankalara ibraz etmek durumunda kalmaktadrlar. Gelir kapsamna; bireylerin kadrolu olarak çaltklar firma ve kurumlardan elde ettikleri ücret/maalar, kendilerine ait gayrimenkullerden elde 24

36 ettikleri ve kira kontrat ile beyan ettikleri kira gelirleri, yurt dnda yaam ve bu ülkelerde emekli olmu vatandalarmzn banka hesaplarna yatan maalar, gerçek kii firmalarn (sadece bireysel ihtiyaçlarnn finansman kapsamnda) iletme hesap özeti veya kurumlar vergisi beyanname ekinde belirttikleri karlar gibi sürekli elde edilen gelirler dahil edilmektedir. Gelir tespitinde bankalar açsndan önemli olan gelirin sürekliliidir. Beyan ettii geliri sürekli olmayan kiilere (örnein sezonsal içiler, sözlemeli öretmenler) kredi kullandrmnda bankalar genelde isteksiz davranmaktadrlar. Bu gibi durumlarda bankalar ek teminat tesisi suretiyle sektörde yaanan youn rekabete ayak uydurmak zorunda kalmaktadrlar. Ek teminattan kast; kefalet, araç veya gayrimenkul ipotei tesisidir. Bu teminatlarn salamlna göre bankalar sürekli geliri olmayan kiilere de taksitli ihtiyaç kredisi kullandrabilmektedir. Bireyler taksitli ihtiyaç kredileri ile gelecek döneme ait satn alm güçlerini bankalara taahhüt etmek suretiyle pein mal almlarndan faydalanabilmektedirler. Söz konusu kredilerden 18 yan doldurmu, fiil ehliyetine sahip, düzenli gelir beyannda bulunabilen kiiler rahatça faydalanabilmektedir Konut Kredileri Ülkemizde konut kredileri tarih ve sayl Resmi Gazete de yaymlanarak yürürlüe giren 5582 sayl Konut Finansman Sistemine likin Çeitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun kapsamnda kullandrlmaktadr. lgili kanunda konut finansman; konut edinmeleri amacyla tüketicilere kredi kullandrlmas, konutlarn finansal kiralama yoluyla tüketicilere kiralanmas, sahip olduklar konutlarn teminat altnda tüketicilere kredi kullandrlmas olarak; konut kredileri ise bu kapsamdaki kredilerin yeniden finansman amacyla kullandrlan krediler olarak tanmlanmtr. 25

37 lgili kanunda, konutlarn finansal kiralama yoluyla tüketicilere kiralanmas ilemi konut finansman kapsamnda saylmakla beraber uygulamada söz konusu ileme istinaden konut kredisi kullandrlmas son derece düüktür. Bireylerin gayrimenkul satn almlarnn finansmannda kullandrlan konut kredileri arl oluturmakla beraber, kendilerine ait gayrimenkulü bankaya teminat tesis etmek kaydyla kullandrlan taksitli ihtiyaç kredileri de konut finansman kapsamnda deerlendirilmektedir. Sektörde ipotek karl taksitli ihtiyaç kredileri olarak anlan kredi türü 5582 sayl kanunda konut finansman kapsamnda deerlendirilmi ve BSMV den muaf tutulmutur. Buna karn kredinin teminatn oluturan konutun, borçlu dnda 3. ahslara ait olmas durumunda ise; kredinin konut finansman kapsamnda deerlendirilemeyeceini hüküm altna almtr. Konut kredileri bireysel krediler içinde son derece büyük bir öneme sahiptir. Uzun vadeli ve düük faizli olan ayrca vergi istisnalar da içeren konut kredilerinde sektörde oldukça sk bir rekabet yaanmaktadr. Bu rekabet zaman zaman faiz oranlarnda indirimler olarak zaman zaman ise kredi kullandrmnda tüketicilere yanstlan masraflar ve komisyonlarda indirimler olarak karmza çkmaktadr. Türkiye ekonomisi açsndan son derece stratejik bir sektör olan inaat sektörü açsndan da önemli olan konut finansman; sektörde rekabetin artmas, ortalama vadelerin uzamas, masraf ve komisyonlarn düürülmesi, esnek ödeme imkanlarnn türetilmesi sayesinde Türkiye ekonomisine de katk salamaya devam etmektedir Tat Kredileri Tat kredileri otomobil satn almak isteyen müterilere gerekli olan finansmann salanmas amacyla kullandrlan kredilerdir. Bu kredi türünde tüketiciler kullanlm otomobiller yannda bayiler kanalyla satlan sfr 26