ILGAZ DAĞLARI ORMANLARINDAKĠ FIRTINA DEVRĠKLERĠ VE ENTOMOLOJĠK SONUÇLARI STORM TURNDOWNS AND ENTOMOLOGICAL RESULTS IN ILGAZ MOUNTAINS FORESTS

Transkript

1 ILGAZ DAĞLARI ORMANLARINDAKĠ FIRTINA DEVRĠKLERĠ VE ENTOMOLOJĠK SONUÇLARI STORM TURNDOWNS AND ENTOMOLOGICAL RESULTS IN ILGAZ MOUNTAINS FORESTS Sabri ÜNAL 1, Ahmet SIVACIOĞLU 1, Sezgin AYAN 1, Nuri ÖNER 2 1 Kastamonu Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Kastamonu 2 Ankara Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Çankırı saunal@gazi.edu.tr, sahmet@gazi.edu.tr, sezginay@gazi.edu.tr, noner44@hotmail.com ÖZET Son yıllarda bozulan çevresel dengeler nedeniyle, bir çok işlevleri barındıran korunan orman alanlarının önemleri daha da artmış bulunmaktadır. Aynı zamanda diğer orman alanları üzerinde olumsuz etkileri artan abiyotik ve biyotik faktörlerin etkisi korunan alanlar üzerinde de artmıştır. Bu çalışmada Ilgaz Dağı Milli Parkında yılları arasında görülen fırtına ve kar devrikleri silvikültürel ve entomolojik açıdan incelenmiştir. Bu periyotta Milli Park alanında ha alanda m 3 sarıçam ve m 3 göknar olmak üzere toplam m 3 ağaç fırtına ve kar etkisiyle zarar görmüştür. Zarar çoğunlukla 3. çap sınıfında derin kök sistemi geliştiremeyen göknar ağaçlarında yoğunlaşmaktadır. Geçmişte daha yüksek oranda karışıma katılan sarıçam oranının Milli Park ilanına kadar geçen süreçteki uygulamalar sonucunda azalması meşcere stabilitesi yönünden sorundur. Ancak Milli park alanındaki devrikleri sadece meşcere kuruluşu ile ilişkilendirmek mümkün değildir. Bu devrikler üzerinde kuruluş yanında, geçmişteki silvikültürel uygulamalar, meteorolojik olaylar, entomolojik sorunlar (böcek, mantar zararları v.b), yetişme ortamı ve topografya etkili olmaktadır. Stabilitesi bozulmuş araştırma materyali olan Ilgaz Dağı Milli Parkı gibi korunan alanlarda süreklilik açısından doğal dengenin bozulduğu alanlarda silvikültürel uygulamalara izin verilmelidir. Bu tür alanlarda salt korumaya dayalı uygulamalar, süreklilik açısından sorun oluşturmaktadır. Sadece koruma ağırlıklı uygulamalar sonucunda yıldan yıla abiyotik ve biyotik faktörlerin zararı artmaktadır. Milli Park alanında m rakımlar arasında orman zararlıları yönüyle potansiyel zararlıların zarar eşiği üzerine çıkma ihtimali söz konusu olabilir. Bu alanlarda silvikültürel yönden mevcut olan devrik ve gövdeden kırık fertlerin alandan çıkarılması düşünülebilir. Tepeden kırılan fertlerin ise hayatiyeti devam ettirebilecek düzeyde asimilasyon organlarına sahip olması durumunda alanda bırakılması uygun olacaktır m yükselti üzerindeki alanlarda devrik ve kırık ağaçlar yerinde bırakılarak böcek zararına karşı önlemler alınmalıdır. Milli Park alanındaki değişimler gelecekte isabetli kararlar için mutlaka Teknik Gözlem Defterine kaydedilmelidir. Korunan alanlarda uygulanabilecek silvikültürel uygulamalar konusunda detaylı araştırmaların yapılması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Ilgaz Dağı, Milli Park, Fırtına, Zararlı Böcekler 1

2 ABSTRACT Due to the breaking in natural balance in the recent years, the importance of the conservation areas in which include many functions are increasing. At the same time the negative effects of the abiyotik and biotic effects are increasing on these areas as the other forests. In this study, the storm and snow damage in Ilgaz Mountain National Park at period is investigated with respect to silvicultural and entomological aspect. In this period, m 3 of storm and snow damage consist of m 3 of scots pine and m 3 of fir happened on the hectare of the National Park. The damage intensifies on the 3 rd diameter class of fir trees which could not form deep root system. The decreasing of the scots pine rate when compare with the past because of the applications before the National Park, affects the stand stability. But, it is impossible to bind the damage to only stand structure. On the wind and snow damage; silvicultural applications, geology, meteorological events, entomologic problems (insects, fungus) site and topography are effective factors with stand structure. Silvicultural applications should be applied to the conservation areas where natural balance are destroyed, for sustainability as Ilgaz Mountain Natural Park investigated in this study. In this kind of areas only conservative applications may cause problems. In the conclusion of conservative application, the abiotic and biotic damage increase year by year. On the m altitudes in the Natural Park, the climbing of hazardous factors up to hazard level is possible. On this areas, the damaged trees can be removed from the Natural Park. The stag head trees should be released in the stands if they had sufficiently assimilation organs for life. Above the 1750 m altitude, the damaged trees should be released in the stands by taking measures. The changes in the Natural Park have to be recorded to Technical Observation Notebook for appropriate decisions in the future. Detailed researches should be done about silvicultural applications in the Parks. Keywords: Ilgaz Mountain, National Park, Storm, Hazardous Insects 1.GĠRĠġ Mevcut doğal koģulların etkisi ile ormanlardan en fazla miktarda asli ve tali ürünlerin üretilmesi, aynı zamanda ormanların fonksiyonlarından en yüksek düzeyde ve sürekli yararlanma anlamına gelen süreklilik ilkesinin sağlanabilmesi için öncelikle orman varlığının sürekli olması gerekmektedir (1). Son yıllarda bir takım abiyotik ve biyotik faktörler orman sürekliliği üzerine olumsuz etki yapmaktadır. Bunlar rüzgar, kar, fırtına gibi abiyotik faktörler ve insan, böcek v.b biyotik faktörlerdir (2). Bu tür zararlar son yıllarda iģletme ormanlarının yanında, korunan alanlarda da artmıģ durumdadır yılında milli parklarla ilgili olarak Avrupa Komisyonu tarafından, kabul edilen Milli Park tanımına göre, bu milli park alanlarında; bütün hayvan ve bitki türlerinin, bunların genetik çeģitliliği ile yaģam alanlarını sürekli güvence altına alan temsil edici parçalar olması, tipik peyzaj değerlerinin korunması, eģsiz, bu yüzden nadir ve tehlike altında olan orman ekosistemlerinin korunması amaçlanmaktadır (3). Milli parkların bu önemli fonksiyonlarına rağmen, bu alanlar son yıllarda özellikle abiyotik etmenlerden olumsuz etkilenmiģtir. 2

3 Günümüzde Milli Parklarda Master Plan düzenlemeleri yönünden bir takım sorunlar söz konusudur. Korunan alanların çok azında geliģme planları yapılabilmiģ, bunlarında ancak bazıları uygulamaya aktarılabilmiģtir. Bu nedenle korunan alanlarımızda nasıl davranılacağı?, sorunların nasıl çözülebileceği?, alanın sürekliliğinin nasıl sağlanacağı? konularında belirsizlikler mevcuttur. Bu alanlarda amaçlanmıģ silvikültürel önlemler, potansiyel doğal yapıya geri dönüģü hızlandırabilmeli ve riskleri en aza indirebilmelidir. Ġlan edildikleri tarihe kadar iģletme ormanı olarak değerlendirilen korunan alanlarda, bakım çalıģmalarına bile izin vermeyen bir milli park anlayıģı ormanın kısa zamanda çökmesine yol açabilecektir (4). Nitekim, Artvin Hatilla Vadisi Milli parkında 1999 yılında görülen kurumaların, en önemli nedenleri, alanda zamanında yapılması gereken silvikültürel müdahalelerin, Milli Park statüsü nedeniyle yapılamaması, devriklerin alandan zamanında çıkarılmaması olarak belirtilmektedir (5). Hatilla Vadisi Milli Parkında özellikle 1999 yılından itibaren saf Doğu Ladini meģcereleri üzerinde Ips typographus yoğun olarak zarara yol açmıģ ve yaklaģık 1500 ha lık alanda oldukça etkili olmuģtur. Böcek zararına uğrayan ağaçların yaklaģık yarısı (60000 m 3 ) yıllarında Artvin Orman Bölge Müdürlüğü tarafından alandan çıkarılmıģtır. Bu parktaki böcek zararının çevre ormanlara oranla çok daha fazla etkili olmasının nedenleri olarak, milli park alanında düzenli bir orman iģletmeciliğinin yapılmaması, karıģık meģcere oluģturulmaması ve ormanın kendini yenileyememesi, daha önce Ips sexdentatus ve Dendroctonus micans böceği etkisi ile ağaçların zayıf düģmüģ olması ve 1999 yılında rüzgar zararı sonucu aģırı Ģekilde devriklerin oluģması ve bunların Milli Park alanı dıģına çıkarılmaması sayılmaktadır. Aynı alanda yapılan incelemelerde kabuk böceklerinin saf ve silvikültürel müdahale görmemiģ ladin meģcereleri üzerinde etkili olduğu ve zayıf düģmüģ ağaçlar ile alandaki devriklerin böcek zararını çevre ormanlara göre çok daha fazla arttırdığı belirlenmiģtir (6). Hatilla vadisi Milli parkına 1990 yılında ulaģan Dendroctonus micans (Kugelann.) ın ladin ağaçlarına değiģik oranlarda zarar verdiği, ağaçların kurumasına, zayıf düģmesine ve diğer kabuk böceklerinin üremesine uygun hale getirdiği bildirmektedirler (7) Milli Parklardaki egemen orman ekosistemi; fırtına, kar, böcek, yangın ve kuraklık gibi çeģitli doğal stres etkenleriyle birlikte yaģamaktadır. Bunlar ormanların vitalitesini sürekli olarak test etmekte, stabilite yükselmesine katkıda bulunmaktadır. Bu fenomeni DARWĠN en güçlünün yaģaması olarak adlandırmaktadır (8). Fırtına, ormanlarda özellikle ibreli ağaçlar ile yayvan köklü ağaç türlerinin en tehlikeli tahrip faktörlerinden birini oluģturmaktadır (9). Fırtına ve kar tahribatının Türkiye ormanlarındaki meydana getirdiği zararlar konusunda yerli literatürde oldukça az kayıtlara rastlanmıģtır. Bu araģtırmalardan bazılarında Batı Karadeniz bölgesindeki göknarların zararlı böcekleri ve mücadele metotları araģtırılıp, fırtına ve kar zararlarının böceklerle olan iliģkileri incelenirken (10), diğerlerinde fırtına zararlarının Türkiye ormanları için olan önemi ve buna karģı alınması gerekli tedbirler üzerinde durulmuģtur (11). Türkiye ormanlarında fırtına zararları detaylı olarak incelenmiģtir (9).Bu çalıģmada ülkemizde yılları arasında meydana gelen en büyük fırtına zararlarının Bolu (Zonguldak Orman Bölge Müdürlüğü ile birlikte) ve Kastamonu (Sinop la birlikte) Orman Bölge Müdürlüklerinde olduğu belirtilmektedir. Bu 4 bölge Müdürlüğünde meydana gelen zararın, Batı Karadeniz Bölgesine has bir olay olduğu sonucuna 3

4 varılabilmektedir. Düzce nin Aydınpınar yöresinde ġubat 2001 tarihinde meydana gelen Ģiddetli rüzgarın, onlarca kavak plantasyonunda; kırılma, kökten sökülme, yan yatma vb. değiģik zararlara neden olduğu bildirilmektedir(12). Söz konusu çalıģmada rüzgarın bilimsel olarak tanımı, sınıflandırılması yapılarak rüzgar zararlarının tespiti ve nedenleri üzerinde durulmuģtur. Türkiye deki Milli Park alanlarında daha önce yerli ve yabancı araģtırmacılar tarafından çeģitli böcekler tespit edilmiģtir. Ilgaz dağlarında Rhagium inquisitor L., Rhagium bifasciatum F., Monochamus sp. (Col., Cerambycidae), Pissodes piceae ( Col., Curculionidae), Ips sexdentatus (Boerner), Pityokteines curvidens (Germ.), ve Ips vorontzowi Jacobs. (Col., Scolytidae) böcek türleri tespit edilmiģtir( 13). Ayrıca, Ilgaz dağlarında Serropalpus barbatus Schall.(Col., Melandryidae), Rhagium inquisitor L., R. bifasciatum F., Hylotrupes bajulus L., Leptura rubra L., ( Col., Cerambycidae), Pissodes piceae (Ilig.) (Col., Curculionidae), Cryphalus piceae Ratz., Pityokteines curvidens (Germ.), Ips sexdentatus, Xyloterus lineatus Ol. (Col., Scolytidae) ve Sirex gigas (Hym., Siricidae) zararlıları da belirlenmiģtir (10). Kastamonu Ilgaz Dağları göknar (Abies bornmülleriana Matt.) ormanlarındaki silvikültürel müdahalelerin böcek ve fırtına zararları üzerindeki etkilerini inceleyerek bölgedeki göknar ormanlarında fırtına, böcek zararları ve alınabilecek önlemleri tartıģmıģlardır (14,15). Bu çalıģmada, dikili kuru ve rüzgar devriği göknar ağaçlarında Pityokteines curvidens (Germ.), Cryphalus piceae Ratz., Pissodes piceae (Illig.), Xyloterus lineatus (Oliv.), Rhagium bifasciatum F., Leptura rubra L.böceklerinin ergin ve larvaları tespit edilmiģtir (15). Milli parkın güney bölümündeki Ilgaz Yenice orman ekosistemi ile Derbent ve Doruk'da elde edilen bulgulara göre; Uludağ göknarının hakim tür olduğu m yükseltilerde, genellikle kuzey ve kuzeybatı bakılardaki meģcerelerde, 7 kabukböceği türü [(Cryphalus piceae (Ratz.), Ips acuminatus (Gyll.), Orthotomicus erosus (Woll), Pityogenes quadridens (Hartig), Ips (Pityokteines) curvidens (Germ.), Trypodendron lineatus (Oliver) (Scolytidae) ve Pissodes piceae (Ilig.) (Curculionidae)] nün bulunduğu saptanmıģ olup, bunlar içerisinde en yaygın ve zararlı türlerin ise önem sırasına göre C. piceae, I. curvidens, ve Pissodes piceae olduğu belirlenmiģtir (16,17). 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Materyal Bu çalıģmada; Ilgaz Dağı Milli Parkı ormanlarındaki sarıçam ve göknar ormanlarında 2000, 2001, 2002 ve 2003 yılları içerisinde dikkati çekecek ölçüde meydana gelen fırtına zararları incelenmiģtir. ÇalıĢmada Ilgaz Dağı Milli Parkı nın Kastamonu Bölümü (kuzey bakı) 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 16 ve 17 no lu bölmelerdeki devrik ve kırıklar materyaldir. AraĢtırma alanı m yükseltiler arasındadır. Ilgaz dağlarındaki arazi, genellikle serpantinler, Ģistler ve volkanik kayaçlardan oluģmuģtur. Anadolu nun en uzun ve en hareketli kırık hattı olan Kuzey Anadolu Hattı Ilgaz Dağı nın güney eteklerinden geçmektedir. Jeomorfolojik bir yapıya sahip olan bu alanda karaçam, sarıçam ve göknar gibi ağaç türlerinden oluģan orman kuruluģları bulunmaktadır. Ilgaz Dağı Milli Park ormanları saf göknar ve göknar ağırlıklı karıģık meģcerelerden oluģmaktadır. Dere kenarları ve Ilgaz Dağ ı eteklerinde, baģlıca 4

5 talvegler, ayrıca metreler arası önemli yaprak döken formasyonlar tarafından örtülmüģ olup, burada Carpinus betulus veya Fagus orientalis egemendir. Diğer türler; Q. petraea ssp. syspirensis, Acer hyrcanum, Populus tremula ve Cerasus avium dan oluģmaktadır. Ilgaz Dağı Milli Parkı, Kastamonu ve Çankırı bölümü olmak üzere iki bölüme ayrılmaktadır. Kastamonu bölümünde 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 16 ve 17 no lu bölmeler, Çankırı bölümünde ise 11, 12, 13, 14, 15 ve 18 no lu bölmeler bulunmaktadır. Kastamonu bölümü 748 ha, Ilgaz bölümü ha olmak üzere Milli Park toplam ha dır. 2.2 Yöntem ÇalıĢmada milli park alanında daha önce yapılan teknik raporlar, Milli Parkın bağlı olduğu Bostan Orman ĠĢletme ġefliği Amenajman Planı, 35 nolu cetveller, olağanüstü hasılat etası raporları ve burada zarar sonrası kesimlere ait üretim dosyaları incelenmiģtir. Arazi çalıģmalarının yanı sıra yerli ve yabancı literatür gözden geçirilerek, bölgede meydana gelen fırtına zararlarına karģı alınabilecek orman koruma ve silvikültür tedbirlerinin neler olabileceği irdelenmeye çalıģılmıģtır. 3.BULGULAR VE TARTIġMA AraĢtırma alanı için düzenlenen olağanüstü hasılat raporlarına göre; periyodunda araģtırma alanını oluģturan 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 16 ve 17 no lu bölmelerde ha alanda m 3 sarıçam ve m 3 göknar olmak üzere toplam m 3 ağacın fırtına ve kar etkisiyle zarar görmüģtür. Milli park alanında en fazla zarar göknar ağaçlarında olmuģtur. Zarar gören göknar ağaçlarının köklerinin zayıflığı dikkat çekmektedir. Kapalı meģcere içindeki göknar ağaçlarının uzun boylu ve dar tepeli olduğu, buna bağlı olarak da zayıf köklere sahip oldukları tespit edilmiģtir. Yapılan incelemelerde toprak yapısından dolayı yayvan kök sistemine sahip göknarlarda devrilmeler, kazık köke sahip karaçam ve sarıçamda ise kırılmalar yaygındır. Zarar gören göknar ağaçları, genellikle 3.çap sınıfında (göğüs çapı cm) yer almaktadır. Genç ağaçlar fırtına tehlikesine daha dayanıklılık göstermektedir. Ilgaz Dağları eteğindeki orman iģletmelerinde ve özellikle de Milli Park sınırları içerisindeki göknar ormanlarında, mescere kuruluģu (tür karıģımı, Ģekli ve oranı) göknar lehine olacak Ģekilde bir sürece girmiģtir. GeçmiĢte daha yüksek oranda karıģıma katılan sarıçam oranı Milli Park ilanına kadar geçen süreçteki uygulamalar sonucunda azalmıģtır. Milli Park içerisindeki göknar ormanları genel olarak yaģlı ormanlar olup, ince çap sınıfındaki fert sayısı optimalin altındadır. Söz konusu ormanlarda her bölmede ve her çap sınıfında göknara göre daha az sayıda sarıçam bulunmaktadır. Mevcut sarıçamlar da genel olarak kalın çap sınıflarındadır. Ayrıca, göknar sarıçam karıģık meģcerelerinde geçmiģteki sarıçam aleyhindeki müdahaleler (kaçak kesim) mescere karıģım oranına/ģekline etki yapmakta hatta yer yer saf göknara dönüģüm olmaktadır. Bu tür meģcerelerde sarıçamın göknarla karģılaģtırıldığında söz konusu olan gençleģme güçlükleri de bu ağaç türünün karıģım oranının azalmasının baģka bir nedenidir. 5

6 Özellikle belli rakımdan sonra (1500 m) hem güney hem de kuzey bakılarda tepe kırılmaları; ağaç türü ve yaģı, mescere tipi ve yapısı etki etmeksizin oluģmaktadır. Kırılmaların boylu-silindirik gövdeli ağaçlarda genellikle gövdeden ve kısa boylu ağaçlarda ise tepenin 2 3 metre altından olduğu gözlenmiģtir. Alçak rakımlarda; kalın ve boylu göknar ağaçları büyük oranda olmak üzere, hem sarıçamlarda hem de göknarlarda devrilmeler söz konusudur. Ilgaz dağları Milli parkında asli ağaç türlerini oluģturan sarıçam ve göknar toprak koģullarının uygun olması durumunda derine giden kök sistemine sahiptir. AnataĢın yüzeysel, toprak derinliğinin yeterli olmadığı alanlardaki devrik yoğunlaģması buralarda derin kök sisteminin geliģememesi sebebiyledir. Toprağın taģlı, kayalık veya sığ olduğu ve dolayısıyla meģcerelerin iyi bir geliģme göstermediği yerlerde sekonder böceklerin fazla geliģmeleri ve primer zararlı duruma geçmelerine neden olabilecek koģullar oluģmaktadır. YetiĢme ortamına uygun olmayan yerlerde iğne yapraklı ağaçlardan saf meģcerelerin oluģturulması toprak kalitesini sürekli olarak etkilemektedir. Ġğne yaprak örtüsü yavaģ ayrıģmakta, ham humus çoğalarak humin asitler oluģmaktadır. Bu ise zamanla orman toprağının taban ve kaynak sularının asitleģmesine neden olmaktadır. AsitleĢme olayına paralel olarak besin maddelerinde (özellikle Potasyum, Magnezyum ve Kalsiyum) fakirleģme ortaya çıkmaktadır. Böyle yerlerdeki meģcereler, fırtına, kar kırmaları, mantar ve özellikle kabuk böcekleri gibi böcek zararlarına karģı hassas hale gelmektedir (18). AraĢtırma alanının toprak özellikleri kötü drenaj koģulları ile birleģerek aģırı yağıģlarda ve kar erimelerinden sonra su ile buluģtuğunda alterasyona uğrayarak kil ve kil boyutu bir yapıya dönüģmektedir. Bu durum da sıvılaģmalara ve kaymalara neden olmaktadır. Kastamonu Ankara karayolu boyunca bazı bölgelerde alt ve üst Ģevlerde toprak akıntısının aktif olduğu ve özellikle bu bölgelere yakın ağaçlarda her yıl devriklerin olduğu gözlenmektedir. Milli parkta asli ağaç türleri olan sarıçam ve göknarın derin toprak istemeleri ve sığ topraklı yerlerde bu ağaçların sağlam tutunamaması nedeniyle devrilmelerine yol açmaktadır. Ayrıca, arazi gözlemlerimizde sığ, gevģek ve taban suyu yüksek olan yerlerde devrilme ve kırılmaların daha fazla olduğu tespit edilmiģtir. Milli park alanında devrikler genellikle karların erimeye baģladığı ve toprağın su ile doygun olduğu kıģ sonundan ilkbahara geçiģ mevsiminde meydana gelmektedir. Özellikle yağıģlı ve ıslak mevsimlerde devrik ve kırılmalar daha çok olmaktadır. Bölgede yapılan gözlemlere göre yağan yağmurla doyuma ulaģan toprak, akıcı yapıya dönüģmektedir. Islanan dal ve ibrelerin üzerine daha sonra yağan kar ise ani sıcaklık değiģimiyle yüzeylerde birikerek, ağaçların kar baskısı altında kırılmasına ve hafif rüzgar etkisi ile devrilmesine neden olmaktadır. Milli Parkta son yıllarda yapılmıģ olan olağanüstü üretim sonucunda da ormanlarda, arazi rölyefi, ana kaya-toprak tipi, rakım ve iklim faktörlerinin (kar, rüzgar vb.) etkisiyle abiyotik etkenlere karģı daha hassas bir yapı oluģmuģtur. Milli parkta meydana gelen devriklerin fırtına ile ve daha sonrasında zararlı böceklerin kitle üremesi yapması ile iliģkisinin ortaya konulabilmesi için söz konusu yıllardaki bazı meteorolojik faktörlerin verileri 800 metre rakımdaki Kastamonu Meteoroloji Müdürlüğünden alınarak incelenmiģtir. 6

7 Çizelge 1. Kastamonu iline ait yıllık ortalama bazı meteorolojik parametreler Aylık ort. en kuvvetli Aylık ort. Aylık ort. nispi En kuvvetli Yıllar rüzgar hızı (m/sn) Sıcaklık ( 0 C) nem (%) rüzgar yönü SSW , SSW SSW SW SSW Ortalama SSW Çizelge 1 in incelenmesinden devriklerin meydana geldiği yıllardaki en kuvvetli rüzgar hızı ortalamasının 17.6 m/sn olduğu yani bu yıllarda Ilgaz Dağı Milli Parkı ormanlarında fırtına gerçekleģtiği anlaģılmaktadır. Bilindiği gibi meteorolojide iki bölgedeki değiģik hava basıncının neden olduğu saniyedeki hızı 15 metreye kadar olan hava akımları rüzgar, metre arasında olanlar ise fırtına olarak tanımlanmaktadır (2,12) Aylık ortalama sıcaklık ve nispi nem değerleri de bu yıllarda böcekler için uygun olduğundan devriklerde kitle halinde böcek üremesi meydana geldiği tahmin edilmektedir. Ilgaz dağlarında devirme tehlikesi gösteren rüzgar ve fırtınalar Çizelge 1 de de görüleceği üzere daha çok batı (W), güney (S) ve güneybatı (SW) dan esmektedir. Bölgedeki gözlemlerimizde devrik ağaçların genellikle doğu ve kuzeydoğuya doğru yattıkları tespit edilmiģtir. Devrik ağaçların yatıģ yönü, rüzgarın esiģ yönünü göstereceğinden milli park alanında hakim rüzgar ve fırtına yönünün SSW olduğunu söylemek mümkündür. Bu durum Türkiye nin ana hava akımlarının Avrupa da olduğu gibi batıdan doğuya doğru bir seyir gösterdiğini teyit etmektedir (11). Milli park alanında devrik ve kırılmaların fazla meydana geldiği bölmelerdeki noktalar GPS yardımıyla gizli memleket haritası üzerinde tespit edilerek batıdan doğuya doğru çizilmek suretiyle Ilgaz dağı Milli Parkı nda fırtına yönü belirlenmiģtir. Fakat devriklerin bir kısmının değiģik yönlere doğru yatık olması orman içinde çeģitli nedenlerle oluģan boģluklarda gerçekleģen türbülans nedeniyle devrik ve kırıkların meydana geldiği izlenimi oluģturmaktadır. Milli parkın nolu bölmelerinde 1991 yılında hortum meydana geldiği bildirildiğine göre bu alanlarda boģluk oluģtuğu ve sonrasında bu alanlarda türbülans oluģtuğu tahmin edilmektedir. Bir ağacın veya meģcerenin fırtınadan devrilmesinde fırtınanın gücü tek baģına etkili değildir. Fırtına, kar ve rüzgar devrilmelerinden sonra ormanda uzun süre kabuklu kalan gövdeler, böceklerin ve özellikle sekonder karakterli kabuk böceklerinin (Scolytidae) üremesine zemin hazırlamaktadır. Böcek mantar hastalıkları ve diğer zararlara uğramıģ ağaçlar, fırtınadan daha fazla etkilenirler. KesilmiĢ veya çeģitli nedenlerle ormanda kalmıģ çam kütüklerinde Armilleria mellea fungusunun symptomları olan kabuk altında kar gibi beyaz miseller ve kütüğü ahtapot gibi sarmıģ rhizomorphlara rastlanılmaktadır. Ağaçların rüzgardan devrilmesini kolaylaģtıran sebeplerden birisi de derine giden köklerin bu ve benzeri funguslar tarafından veya fizyolojik olarak çürütülmüģ olmasıdır. Ilgaz dağları ormanlarında sarıçam ve göknar ağaçlarının köklerinde Armilleria mellea ve Trametes radiciperda fungusları tahribat yaparak zayıflık meydana getirmektedir. Trametes radiciperda fungusu, kırmızı çürüklük oluģturmakta, ağaçlar zayıflayan bu kısımlardan kırılmaktadır. Göknar ağaçlarında Viscum 7

8 album (ökse otu) ve Melampsorella caryophyllacearum (Shröter.) (Cadı süpürgesi ile Göknar kanseri) oluģumları tespit edilmiģtir. Ökse otlu ve kanser yaralı ağaçların kanser çatlaklarına yağan yağmur ve kar suları bu kısımları çürüterek ağaçların fırtına, rüzgar veya kar yağıģları sırasında buralardan kırılmalarına neden olmaktadır. Kanser zararı doğrudan veya dolaylı olmak üzere iki yönlüdür. Doğrudan zarar; artım kaybı ve odunun kullanma değerinin düģmesi, dolaylı zararı ise fırtına ve buz kırması tehlikesini yükseltmesi, ayrıca açılan bu tip yaralardan sekonder odun zararlıları ve özellikle Polyphorus hartigi, Pholiota adiposa gibi odun tahripçisi mantarların girebilmesine olanak sağlamasıdır. Böylece odunda oluģan çürüklük sonucu gövdelerin teknik kalitesi düģmekte ancak yakacak odun olarak değerlendirilebilmektedir (19) yılları arasında Milli park alanında yapılan araģtırmalar sonucu devrik çamlarda Ips sexdentatus (Börner), Ips acuminatus, Sirex spp. ve göknarlarda ise, dikili kuru ağaçlarda Cryhalus piceae (Ratz.), devrilmiģ göknarlarda ise henüz yeni geldiği saptanan Pityokteines curvidens (Germ.) erginleri, pupaları ve larvaları tespit edilmiģtir. KurumuĢ gövdelerde Sirex spp. ve Serropalpus barbatus (Schall.) a ait uçma delikleri saptanmıģtır. Kastamonu Orman Bölge Müdürlüğü Kastamonu iģletme Müdürlüğü Bostan isletme Ģefliği hudutları dahilinde Ilgaz Dağı Milli Park sahasında yıllarında yapılan inceleme ve kontrol sonucuna göre gerek devrik ve gerekse dikili göknar ağaçlarında 3 kabuk böceği türü (Cryphalus piceae Pityokteines curvidens ve Ips acuminatus. tespit edilmiģtir. Bunların arasında göknar ağaçlarında en yaygın ve zararlı türün, C piceae olduğu anlaģılmıģtır. Ayrıca, göknar kanseri (Melampsorella caryopyllacearum Schroter), Adi Ökseotu (Viscum album L.subsp. abietis (Wiesb.) Abromeit.) gibi ağaçları zayıf düģüren ve kabuk böceklerine karģı duyarlı hale gelmesine neden olan etmenlerin de bulunduğu tespit edilmiģtir. Bilindiği üzere Göknar (Abies spp.) ağaçları, nemli ve gölgeli koģullarda yetiģmekte olup, birlikte bulunduğu sarıçam ve karaçam türlerinin çeģitli nedenlerle ortamdan uzaklaģması durumunda tek tabakalı ve saf meģcere yapısı oluģturabilmektedir. Monokültür orman alanında C. piceae icin uygun ekolojik koģullar oluģturduğundan, zararlının salgın durumuna geçmesi imkan dahiline girebilmektedir. Ayrıca rüzgar ve kar gibi doğal olaylar sonucu ağaçların kırılması, hastalık ve diğer nedenlerle zayıf düģmeleri de zararlılar için ormanda uygun ekosistemin ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. 5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER Milli Park alanı içerisindeki ormanların, silvikültürel ve orman zararlıları yönüyle rakım ve eğime göre iki farklı kategoride değerlendirilmesinin doğru olacağı kanaatine varılmıģtır. Bu nedenle alanda oluģan devriklerin çıkarılıp, çıkarılmayacağına karar verilmesinde bu kategorilerin dikkate alınarak müdahalelerin yapılması gerekmektedir. Milli parkın kuzey bakılı m (alt sınır 1400 m) olan kısmında eğim daha üst rakımlara göre düģük olduğundan 1. kategoride, 1750 m nin üzeri ve özellikle de eğimin %50 60 ve üstünde olduğu alanlar ise Yüksek Dağ Silvikültürüne obje alan olarak 2. kategoride değerlendirilmiģtir (20). Söz konusu 1.kategorideki alanlar orman zararlıları yönüyle potansiyel zararlıların zarar eģiği üzerine çıkma ihtimalinin olabileceği yerlerdir. Bu alanlarda mevcut olan devrik ve gövdeden kırık fertlerin alandan çıkarılması 8

9 düģünülebilir. Tepeden kırılan fertlerin ise hayatiyeti devam ettirebilecek düzeyde asimilasyon organlarına sahip olması durumunda alanda bırakılması uygun olacaktır. Ġkinci kategorideki alanlar; iklim, topografya, eğim ve bakı etkisiyle kayan kar zararı, yeterli tohum tutamayıģ, tohumun çimlenme yüzdesindeki düģüklükten kaynaklanabilecek bir takım doğal gençleģme güçlükleri taģımaktadır. Bu alanlarda, tepeden kırılan fertler hayatiyetini devam ettirebilecek düzeyde asimilasyon organlarına sahip olması durumunda alanda bırakılabilir.gövdeden kırık fertlerin toprak üstü kısımlarının kabukları soyulmak kaydıyla ve kırılma noktasından meyilli ve düz bir satıh oluģturacak Ģekilde kesilerek alanda bırakılması uygun olacaktır.devrik ağaçlar da aynı Ģekilde kabukları soyulmak suretiyle, eğime dik olacak tarzda yerleģtirilmesi uygun olacaktır.ayrıca bu uygulamalar, milli park sınırları içerisindeki yaban hayatı ve ekosistem çeģitliliğinin sürdürülebilirliğine olumlu katkıda bulunacaktır. Ilgaz Dağı Milli Parkı alanındaki ormanların genellikle yaģlı ağaçlardan oluģtuğu için ormanın geleceğinin tehlike olduğu söylenebilir. Fırtınadan yayvan köklü göknar ağaçlarının kazık köklü çam ağaçlarından daha çok zarar gördüğü saptanmıģtır. Devrilen ağaçların genellikle yayvan kök sistemine sahip göknar ağaçları, kırılanların ise göknar, sarıçam ve karaçam olduğu gözlenmiģtir. Bölgedeki göknar sarıçam karıģık meģcerelerinde geçmiģte sarıçam aleyhinde müdahalelerin yapılması (kaçak kesim) mescere karıģım oranına-ģekline etki yapmakta hatta yer yer saflaģmaktadır. Bunun sonucu olarak da devrik ve kırıklar artmaktadır. Ilgaz Dağı milli park ormanları ekosistem bütünselliği ile ele alındığında; arazi yapısı, iklim parametreleri ve uzun süreli insan müdahaleleri sonucunda stabilitesi bozulmuģ ve gün geçtikçe hızlı bir ivmeyle doğal dengede sapma olduğu kanaati ağırlık kazanmaktadır. Fırtına zararları, genellikle toprağı yumuģatan bir yağıģ mevsiminden sonra bunu takip eden kar yağıģı ile artmaktadır. Milli Park alanı içerisindeki dikili kuru fertlerin (ölü ağaç) alanda bırakılması; toprak geliģimi, su ekonomisi, mikro klima, yaban hayatının korunması, madde dolaģımı ve enerji akıģı bakımından biyotop oluģturacağı için uygun görülebilir. Ancak alan sürekli gözlem altında tutulmalı, herhangi bir zararlının çoğalması durumunda yukarıda sayılan zararlılara karģı tuzak ağaçları hazırlanmalı ve toplanan zararlılar imha edilmelidir. Dağ ekosistemi içinde kalan bölümde, karayolunun alt ve üst Ģevinde olası toprak akıntısına meydan vermeyecek Ģekilde sanat yapılarının yapılması, buralarda toprak koruma tedbirlerinin öncelikli olarak Kara Yolları idaresince alınması mutlaka sağlanmalıdır. Milli Park alanında oluģan hassas durum nedeniyle, devrik ve kırıklar için yapılan değerlendirmelerin daha isabetli olması ve gelecekte yine bu tür konularda daha isabetli kararlar alınabilmesi için mutlaka Teknik Gözlem Defteri tutulmalıdır. Ayrıca zarar faktörleri ve zarar Ģekilleri dikili ağaç zabıtlarında belirtilmelidir. Yüksek rakımlı sahalara hiçbir Ģekilde müdahale edilmemeli, daha alçak rakımlarda ise üretim izni alındıktan sonra dikili kuru ve tepesi kırık ağaçların kalması, hayatiyetini devam ettirmeyen yerdeki ağaçların kaldırılması uygun olabilir. 9

10 Çok önemli fonksiyonları yerine getiren Mili Park alanlarının sürekliliği açısından, dengenin bozulduğu alanlarda Silvikültürel müdahalelere izin verilmesi gerekmektedir. Ancak bu uygulamaların olanaklı olduğunca az önlem, ancak gerekli olduğunca çok önlem (3) hususu dikkate alınarak yapılması gerekmektedir. Silvikültürel uygulamaların milli park sürekliliğine hizmet etmesi esas amaç olmalı, odun üretimi gayeleriyle bu alanlarda müdahaleye izin verilmemesi gerekmektedir. 6. KAYNAKLAR 1. ERASLAN,Ġ.;ġAD.C Orman Amenajmanı, Ġ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, No:3742/123, Ġstanbul. 2. ÇANAKÇIOĞLU, H.,1993. Orman Koruma, Ġ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, No:3624/411, 633 s., Ġstanbul. 3. ÇOLAK,A.2001 Ormanda Doğa Koruma, Milli Parklar ve Av-Yaban Hayatı Genel Müdürlüğü, Ankara. 4. AVCI, M Konya ve Isparta da bazı korunan alanlarda yaģanan koruma sorunları Korunan doğal alanlar sempozyumu, 8-10 Eylül 2005,SDÜ,Isparta 5. TÜFEKÇĠOĞLU, A., KALAY, H.Z., KÜÇÜK, M., KAHRAMAN,A., ÖZBAYRAM,A.K Artvin-Hatilla milli parkında böcek zararları sonucu görülen kurumalar ve bunu etkileyen Ekolojik Nedenler. I. Çevre ve Ormancılık ġurası. Antalya. 6. TĠLKĠ,F., GÜNER,S.,TÜFEKÇĠOĞLU,A Artvin-Hatilla vadisi milli parkında böcek zararı (Ips typographus L.) ve milli parklarda silvikültürel çalıģmalar. Korunan doğal alanlar sempozyumu, 8-10 Eylül 2005,SDÜ,Isparta 7. ÖZCAN,G.E.; ALKANAKINCI,H.;EROĞLU,M Hatilla vadisi milli parkında kabuk böceklerinin zarar düzeylerine bağlı mücadele yöntem ve stratejileri Korunan doğal alanlar sempozyumu, 8-10 Eylül 2005,SDÜ,Isparta 8. STRAUBĠNGER,F. 1997: Vom schlagweisen Alterklassenwald zum naturgemäßen Wirtschaftswald. Ein Porträt des Hatzfeld-Wildenburg schen Waldbesitzes (In: BODE, W Hrsg : Naturnahe Waldwirtschaft. Prozeßschutz oder biologische Nachhalttigkeit? Deukalion Verlag. Holm.) 9. ACATAY,G.GÜLEN,Ġ.,1971.Türkiye Ormanlarında Fırtına Zararları, Ġ.Ü Orman Fakültesi Dergisi, SeriA, Cilt: XXI, Sayı:2, DEFNE, M. Ö.; Batı Karadeniz Bölgesindeki Göknarların Zararlı Böcekleri ve Mücadele Metodları, T.C. Tarım Vekaleti, Orman Umum Müdürlüğü Yayınlarından, Seri No: 12, Sıra No: 105, Ġstanbul 11. ERDEM,R Fırtına zararlarının Türkiye ormanları için olan önemi ve buna karģı alınması gerekli tedbirler. Ġ.Ü Orman Fakültesi Dergisi cilt1 sayı:2 Ġstanbul 12. YAVUZġEFĠK,Y.;ÇETĠN,B.2002.Düzce Ġlinde Rüzgarın Zararlı Etkileri. II. Ulusal Karadeniz Kongresi, Bildiriler kitabı, II.cilt,15-18 Mayıs 2002, Artvin 13. SCHĠMĠTHSCHEK,E Forstentomologische und forstschutzliche beobachtungen in der Türkei, forstschutzliche und Forstentomologische beobachtungen in den gebieten won:ayancık-gökırmak-gökçeağaç- 10

11 Kastamonu-Küre-Azdavay-Ilgaz dağı-çankırı-ankara Y.Z.E. çalıģmalarından, heft74,nr,1 Ankara 14. AYAN, S., SIVACIOĞLU, A., Silvicultural Evaluations of Storm Damage of Fir (Abies bormülleriana Mattf.) Stands in Ilgaz Mountains Turkey (Abstract), Symposium Ecological and Economic Benefits Of Mountain Forests, Proceedings, p.38-39, September 2002, Innsbruck- Austria 15. TOPER, A., SIVACIOĞLU, A.,2002. Kastamonu Ilgaz Dağları Göknar (Abies bornmülleriana Mattf.) Ormanlarındaki Silvikültürel Müdahalelerin Böcek ve Fırtına Zararı Üzerindeki Etkileri, II. Ulusal Karadeniz Ormancılık Kongresi,Cilt. II, s , Mayıs 2002, Artvin. 16. ġġmġek,z;öner,n Ilgaz (Derbent ve Doruk) da Uludağ göknarı(abies nordmanniana subsp. bornmulleriana Mattf) MeĢcerelerinin Silvikültürel Özellikleri Ġle Saptanan Kabuk böcekleri ve Mücadele Yöntemleri. SDÜ Orman Fakültesi Dergisi Seri: A, Sayı:2 Isparta 17. SĠMġEK,Z.;ÖNER,N.2002 Ilgaz-Yenice Orman ekosisteminde bulunan kabuk böceklerinin salgın yapmasında meģcere yapısı ve iklim koģullarının etkisi II. Ulusal Karadeniz Kongresi,Bildiriler kitabı, II.cilt,15-18 Mayıs 2002,Artvin 18. LĠNCKH, G., SPRĠCH, H., FLAĠG, H, MOHR, H. 1997: Nachhaltige Landund Forstwirstchaft. Voraussetzungen, Möglichkeiten, Maßnahmen. Berlin, Springer V. 19. USLU,N.,ÜNAL,S VE KÜÇÜK,Ö.2001.Ilgaz Dağı Ormanlarında Göknar Kanseri.G.Ü.Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt 9, No 2,Kastamonu. 20. ÇOLAK, A. ve PITTERLE, A.1999.Yüksek Dağ Silvikültürü, OGEM-VAK Yayınları, Cilt No:1, Ankara, 370s. 11