T.C MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) TESİSAT TEKNOLOJİSİ VE İKLİMLENDİRME

Transkript

1 T.C MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) TESİSAT TEKNOLOJİSİ VE İKLİMLENDİRME GAZIN BİNAYA ALINMASI ANKARA 2006

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ BİNA BAĞLANTI HATTI BORULARI MONTAJI Gaz Borularının Döşenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar Gaz Borularının Erişebilirliği Sızdırmazlık Boruların Mekanik Darbelere Karşı Korunması Boruların Yapı Elemanlarına Tespiti Gaz Borularının Yangına Karşı Korunması Boruların Korozyona Karşı Korunması Statik Elektrik Yüklerine ve Elektrik Kaçaklarına Karşı Önlem Gaz Borularının Geçirilmemesi Gereken Bina Bölümleri Gaz Borularının Diğer Bina Tesisatlarına Göre Konumu Binanın Oturmasına Karşı Ve Diletasyon Derzlerinden Geçişlerde Alınacak Önlemler Gaz Boru Dağıtımının Düzenlenmesi Yetki ve Sorumluluklar Gaz Dağıtım Şirketinin Yetki Ve Sorumlulukları Proje Yapımcısının Yetki ve Sorumlulukları Gaz Tesisatçısının Sorumlulukları Gaz Abonesinin Sorumlulukları Servis Kutusu ve Regülâtörler Servis Kutusu ve Regülâtör Tipleri S 200 Tip Servis Kutusu S 300 Tip Servis Kutusu CES 200 Tip Servis Kutusu Regülatörler Bina Bağlantı Hattının Döşenmesi Açıktan Döşeme Kanal ( Tranşe ) İçine Döşeme...15 UYGULAMA FAALİYETİ...18 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...20 UYGULAMA FAALİYETİ...21 ÖĞRENME FAALİYETİ EK YERİ İZOLASYONU Kaynak Bölgesinin Temizlenmesi Sıcak PE Sargı Soğuk PE Sargı Kaynak Yeri İzole Bandı...25 UYGULAMA FAALİYETİ...27 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...28 UYGULAMA FAALİYETİ...29 ÖĞRENME FAALİYETİ KATODİK KORUMA...31 i

4 3.1 Galvanik Anot ve Çeşitleri Katodik Koruma Yapılırken Dikkat Edilecek Hususlar Montaj Çeşitleri Dolgu Yapma Kablo Çeşitleri Ölçüm Tekniği...35 UYGULAMA FAALİYETİ...37 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...38 UYGULAMA FAALİYETİ...39 ÖĞRENME FAALİYETİ TOPRAKLAMA HATTI MONTAJI Topraklama Elemanları Altyapı İş Güvenliği...46 UYGULAMA FAALİYETİ...47 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...48 UYGULAMA FAALİYETİ...49 MODÜL DEĞERLENDİRME...51 CEVAP ANAHTARLARI...53 KAYNAKÇA...54 ii

5 AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI AÇIKLAMALAR 582YIM257 Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme Isıtma ve Doğalgaz İç Tesisatı Gazın Binaya Alınması Öğrenciye bina bağlantı hattı ve katodik koruma ile ilgili bilgilerin verildiği bir öğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL YETERLİK Kat kaloriferi tesisatı ve merkezi ısıtma modüllerini almış olmak Doğalgazı Binaya Almak Genel Amaç: Öğrenci, gerekli ortam sağlandığında, standartlara ve tekniğe uygun olarak doğalgaz tesisatını bina / kazan dairesine yapmaya hazır hale gelebileceksiniz. MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Amaçlar: Gerekli donanımı kullanarak tekniğe uygun bina bağlantı hattı döşeyebileceksiniz. Gerekli donanımı kullanarak tekniğe uygun ek yerine yalıtım yapabileceksiniz. Gerekli donanımı kullanarak tekniğine uygun galvanik anotlu katodik koruma yapabileceksiniz. Gerekli donanımı kullanarak tekniğine uygun topraklama yapabileceksiniz Ortam: Sınıf, atölye, laboratuar, internet ortamı, işletme, kütüphane vb öğrencinin kendi kendine veya grupla çalışabileceği tüm ortamlar Donanım : Atölye: Oksi-gaz kaynak postası takım ve avadanlıkları, elektrik ark kaynak makinesi takım ve avadanlıkları, kurbağacık, iki ağızlı anahtar takımı, boru anahtarı, metre, mengene, keten, pürmüz-şaloma, primer boya, sıcak sargı, galvanik anot, mastik dolgu, voltmetre-avometre, yüksek gerilim eldiveni, balyoz, iii

6 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME örgülü bakır kablo, doğalgaz macunu, sarı kum, ikaz bandı, kürek Sınıf: Televizyon VCD, DVD, tepegöz, projeksiyon, bilgisayar ve donanımları, kütüphane, öğretim metaryalleri vb. Modülün içerisinde yer alan her bir öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Bu değerlendirme sonunda kendi başarınızı ölçebilecek ve eksiklerinizi görebileceksiniz. Anlamadığınız konuları tekrar ederek bilgilerinizi tazeleyiniz. Modülün sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri ve tavırlarınızı ölçmek amacıyla öğretmeniniz tarafından hazırlanacak olan ölçme aracıyla değerlendirileceksiniz. iv

7 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Doğalgaz, şüphesiz bügünkü koşullarda özellikle büyük kentlerin hava kirliliğini önlemek bakımından en uygun yakıt türüdür. Endüstrinin enerji gereksinimi de doğalgazla karşılanabilmektedir. Ayrıca, gübre üretiminde olduğu gibi bazı endüstrilerde hammadde olarak kullanılmaktadır. Ülkemizde son yıllarda gerek elektrik enerjisi üretiminde gerekse sanayi ve konutlarda doğalgaz kullanımı yaygınlaşmış, buna bağlı olarak doğalgaz sektörü hızla gelişmiştir. Doğalgazın konutlarda kullanımının yaygınlaşması ile birlikte doğalgaz sektöründe birçok firma faaliyete geçmiş ve birçok kişi çalışmaya başlamıştır. Ülkemizin fiziki yapısı (Deprem bölgesi, alt yapı zorlukları vb.) özelliklerinden dolayı iç tesisatların bütün olumsuzluklar göz önüne alınarak sıkı kontrol edilmesi ve yetişmiş elemanlarla yapılması gerekmektedir. Doğalgaz sektöründe dikkat edilecek en önemli unsur emniyet kurallarıdır. Tekniğine uygun yapılan tesisatlar ile kullanıma sunulduğunda en güvenli yakıttır. İmalat sırasında malzeme, işçilik ve teknik şartname dışı uygulama hatalarının hem maliyetleri artırdığı hem de zaman kaybına yol açtığı bilinmektedir. Bu gibi sorunlarla karşılaşmamak için kurallara maksimum dikkat gösterilerek yapılan her işin bir sonraki iş için referans olacağı düşünülmelidir. Mesleğin başarıyla yürütülebilmesi için kalite kontrol ve iş güvenliği bilgileri giderek daha fazla önem kazanmaktadır. 1

8 2

9 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Gerekli donanımı kullanarak tekniğine uygun bina bağlantı hattı döşeyebileceksiniz. ARAŞTIRMA Daha önce döşenmiş tesisatları inceleyiniz. İncelemiş olduğunuz tesisatların eksiklerini not ederek arkadaşlarınızla tartışınız. Toplamış olduğunuz bilgileri rapor halinde sununuz. 1. BİNA BAĞLANTI HATTI BORULARI MONTAJI 1.1.Gaz Borularının Döşenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar Gaz Borularının Erişebilirliği İç tesisat boruları, kesinlikle taşıyıcı yapı elemanı olarak kullanılmamalıdır. Bunlar, diğer boruların üzerinde biriken yoğuşma, sızıntı ve terleme sularından etkilenmemesi için diğer boruların en üstünde uygun bir kata yerleştirilmelidir. Gaz boruları, tesisat kanal ve bacaları içinden geçirildiğinde bu kanal ve bacalar tabii olarak havalanabilecek biçim ve boyutta olmalıdır. Havalandırılmayan bölmelerden geçirilen iç tesisat boruları, koruyucu borular içinde döşenmelidir. Koruyucu boru ile iç tesisat borusu arasındaki boşlukta yoğuşma suyu oluşma tehlikesi varsa, bu boşluk elverişli bir madde ile doldurulmalı veya koruyucu borunun iki ucu su ve gaza karşı sıkı olarak kapatılmalıdır Sızdırmazlık Doğalgaz boruları tüm bağlantılarda kesin sızdırmaz olmalıdır. Tesisat işletmeye alınmadan önce mukavemet ve sızdırmazlık testleri mutlaka yapılmalıdır. 3

10 Boruların Mekanik Darbelere Karşı Korunması Doğal gaz boruları herhangi bir darbeye maruz kalmayacak şekilde montaj yapılmalıdır Boruların Yapı Elemanlarına Tespiti Doğal gaz boruları duvara plastik ve çelik dübelli kelepçelerle tespit edilmelidir. İç tesisat duvara paralel olmalı, düşey borular özel kelepçelerle sıkılmalı, yatay borularda kelepçe veya askılarla taşınmalıdır. Askı ve kelepçeler yangına dayanıklı olmalıdır. Kelepçeler mümkün olduğu kadar cihazlara ve dirseklere yakın yerleştirilmelidir Gaz Borularının Yangına Karşı Korunması Doğal gaz boruları yanıcı maddelere yakın monte edilmemelidir. Zaruri olarak monte edilmesi gerekiyorsa boru ile yanıcı madde arası kolay tutuşmayan ve yanmayan bir malzeme ile ayrılmalıdır. Gaz borularını taşıyan kelepçelerin yangına karşı güvenli olmaları, taşıyıcı kısımlarında yanıcı malzeme bulunmaması gerekir Boruların Korozyona Karşı Korunması Metallerin korozyonu, çevrelerindeki korozif bir madde ile olan reaksiyonların toplamı olarak tanımlanır. Cisimde ve özelliklerinde değişikliklere neden olan korozyon adını verdiğimiz elektro-kimyasal reaksiyonların meydana gelmesi için, genellikle elektrolit ortam olarak suyun varlığı gereklidir. Çelik borulardaki korozyonda su (toprakta bulunan, yoğuşan, sızan, havadaki rutubetten vs) ve oksijen, demir oksiti (pas) oluşturur. Böyle bir etkiye maruz kalan boru tesisatı dış yüzeyleri, ancak nemin ve suyun uzak tutulması ve uygun diğer önlemlerle korunabilir. Korozyona karşı doğal gaz boruları yağlı boya ile boyanmalıdır. Bunun için borular pastan, alev alacak maddelerden, yağ, sıvı, kir ve tüm nemlilik yapacak öge ve ortamdan arındırılarak boyamaya hazır hale getirilir. Sonra koruyucu astar boya ve üzerine yağlı boya yapılmalıdır. Toprak altında kalan çelik borular hazır PE (polietilen) kaplı veya sıcak sargılı PE ile kaplanmış olmalı ve mutlaka katodik koruma yapılmalıdır. Toprak altında yapılan kaynaklı birleştirme sonrası ek yerlerinin sıcak PE ile sargısı tekrar sarılmalıdır. Buna ek olarak toprak altında kalan çelik borular katodik koruma işlemiyle korozyona karşı tam korunmuş olmalıdır. 4

11 Statik Elektrik Yüklerine ve Elektrik Kaçaklarına Karşı Önlem Statik elektriklenmelere ve elektrikle çalışan kombi, manyetolu çakmaklı ocaklar, sıva altında kabloya temas eden kelepçe vs den kaynaklanan elektrik kaçaklarına karşı doğal gaz tesisatı korunmalı ve gerekli tedbirler alınmalıdır. Doğalgaz tesisatı elektrik hatları, buatlar, elektrik sayaçları vb. elektrikli ekipmanlar ve sıcak su borularından en az 15cm açıkta döşenmelidir. Doğal gaz boruları, elektrik tesisatı için koruma ve topraklama amacıyla veya paratoner sistem elemanı olarak kullanılamaz. Bina bağlantı hattında bulunan izolasyon flanşının kolon hattında kalan kısmına (üst tarafına) mutlaka bakır çubuklarla veya levhalarla topraklama yapılmalıdır Gaz Borularının Geçirilmemesi Gereken Bina Bölümleri Doğal gaz boruları gaz dağıtım işletmesi tarafından her zaman kolayca görülebilecek, kontrol edilebilecek ve gerektiğinde kolayca müdahale edilebilecek yerlerden geçirilmelidir. Doğal gaz tesisatı uygulamalarında sıva altı tesisat uygun görülmemektedir. Doğal gaz borularının geçirilmemesi gereken bina bölümleri şunlardır: Kapıcı dairesi Bina ortak mahalli olmayan yerler, Sığınak Yakıt deposu bulunan yerler Bina aydınlıkları Asansör boşlukları Havalandırma Çatı arası Duman ve çöp bacaları Davlumbazın içinden Asma tavan içinden İçine girilmesi olanaksız yerlerden Yangın merdiveni içinden ve bitişiğinden geçirilmemelidir Gaz Borularının Diğer Bina Tesisatlarına Göre Konumu Doğal gaz boruları ile telefon, elektrik hatları ve sıcak, kızgın akışkan boruları arasında en az 15 cm lik bir mesafe olmalıdır. 380 V ve üzerindeki elektrik hatları için bu mesafe en az 300cm olmalıdır. Doğal gaz boruları ne başka bir boru tesisatına 5

12 mesnetlenmeli, ne de kendisi başka bir tesisatın taşıyıcısı olmamalıdır. Doğal gaz boruları paralel tesisatlarda başka borulardan sızabilecek ve damlayabilecek su ve yoğuşmayakarşı en üste yerleştirilmelidir. Şekil 1. 1:Gaz borusunun diğer borulara göre konumu Binanın Oturmasına Karşı Ve Diletasyon Derzlerinden Geçişlerde Alınacak Önlemler Çeşitli nedenlerle binalar zamanla oturur. Bunu önlemek mümkün değildir. Zeminin özellikleri nedeniyle binanın dilatasyonla ayrılmış iki kısmı arasında veya bitişik iki ayrı bina arasında farklı oturma olabileceğinden, buralardaki duvar geçişleri ve iç tesisat borularının bu olaydan etkilenmemesi için iç tesisatlarda esnek bağlantı elemanı TS e uygun olmalıdır. Duvar ve döşeme geçişlerinde ise koruyucu kılıf borusu kullanılmalıdır. Koruyucu borunun iç çapı, gaz borusunun dış çapından en az 20 mm daha büyük olmalıdır. Koruyucu boru bina dış duvarı içine sıkı ve tam sızdırmaz bir biçimde yerleştirilmeli ve duvarın her iki yüzünden dışarıya doğru en az 20mm taşmalıdır. Koruyucu boru içinde kalan gaz borusunda ek yeri bulunmamalıdır. Şekil 1.2: Gaz borusunun duvar geçiş örneği 6

13 Gaz Boru Dağıtımının Düzenlenmesi Boru hattının geçirilmemesi gereken yerler göz önünde bulundurulur. Boru hattının döşeneceği ve gececeği yerler işaretlenir. Dönecek hattın profili çıkartılır, Boru hattının uzunluğu belirlenir Yetki ve Sorumluluklar Gaz Dağıtım Şirketinin Yetki Ve Sorumlulukları Doğal gaz şebekesinin döşenip, bina için servis kutusu monte edilmesi ve servis kutusuna kadar gazın getirilmesi, Gelen projelerin kontrol ve onayı, Abonelik sözleşmesinin hazırlanması, Gerek gördüğü takdirde, montajın herhangi bir zamanında çalışmaların denetlenmesi, Saptanacak gaz verme gününde, tesisatın, onaylı projeye uygunluğunun kontrolu, Tesisatın sızdırmazlık testinin yapılması, (Kontroller sırasında herhangi bir hata görüldüğünde gaz dağıtım şirketi gaz verme işlemini erteleyebilir veya reddebilir.) Tesisata ve sayaca gaz verilmesi Proje Yapımcısının Yetki ve Sorumlulukları Proje yapımcısı iç tesisat projelerinin çiziminden, cihazların çalıştırılıp aboneye teslim edilmesine kadar tüm çalışmalardan sorumlu olan fenni ve mali mesul kişidir. Proje yapımcıları gaz dağıtım şirketine sundukları noter tasdikli taahhütname uyarınca, her doğal gaz tesisatından yasalar önünde Gaz Dağıtım şirketine ve aboneye karşı sorumludurlar. Proje yapımcısı, yapacağı tesisatları Gaz Dağıtım şirketine onaylattığı projeye uygun olarak yapmak zorundadır. Cihazlar da dâhil olmak üzere, doğalgaz tesisat ve dönüşümlerde kullanılacak tüm malzemeler, var ise TSE, yok ise uluslararası kabul görmüş diğer eş standarlara uygun olacaktır. Proje yapımcısı gaz verme sırasında hazır bulunmalı ve uygunluk belgesini imzalamalıdır. Tesisatçılar da yaptıkları tesisatlardan, yasalar çerçevesinde proje yapımcısına karşı sorumludur. Tesisatçı işin teslimi ve son kontrol testinde mutlaka hazır bulunmalı ve gerekli evrakları imzalamalıdır. 7

14 Gaz Tesisatçısının Sorumlulukları Tesisatçı, proje yapımcısının vermiş olduğu projeye göre tesisatı döşer. Tesiatçı, projede gösterilenin dışında hiçbir işlem yapamaz. Tesisatçı, tesisatın sızdırmazlığından sorumludur. Tesisata gaz verilirken tesisatçı orada hazır bulunmalıdır Gaz Abonesinin Sorumlulukları Abone, öncelikle gaz dağıtım şirketine müracaat ederek sözleşmesini yapmak zorundadır. Sözleşmesini yaptıktan sonra proje yapımcısına müracaat ederek tesisat projesini hazırlatır ve tesisatını döşer. Abone, gaz kullanmaya başladıktan sonra herhangi bir şekilde gaz dağıtım şirketinden izin almadan tesisat üzerinde değişiklik yapamaz. Abone, herhangi bir şekilde gaz tesisatına müdahalede bulunamaz. Abone, gaz kullanım teknik şartnamelerine uymak zorundadır Servis Kutusu ve Regülâtörler Çelik ve/veya polietilen ana dağıtım şebekesindeki mevcut basıncın ihtiyaç duyulan basınca düşürülmesi için kurulan tesislere Gaz Teslim Noktası denir. Gaz teslim noktası, servis kutusu ya da basınç düşürme ve ölçüm istasyonu şeklinde de olabilir. Dağıtım hattı borusu ile servis kutusu arasındaki boru bağlantısı PE boru ile yapılır. Bu hattın yapımından gaz dağıtım şirketi sorumludur. Yetkili tesisatçı bu boru ile ilgili hiçbir işlem yapamaz. Bu borunun içindeki gazın basıncı 1 4 bar arasındadır. Servis kutusunun içinde bulunan bina regülatörü veya regülatör bataryasında gazın basıncı 1-4 bar dan kullanım basıncına göre 21 mbar veya 300 mbar a düşürülür. Yetkili tesisatçının görev ve sorumluluğu servis kutusunun çıkışından başlayıp en son cihaz bağlantısına kadar olan boru ağıdır Servis Kutusu ve Regülâtör Tipleri BASINÇ 21 mbar 300 mbar Servis CES S CES 200 S 200 S 300 S 300 Kutusu B B 50 B B 50 B 50 B B BCH BCH BCH BCH Regülatör 25 (Tek) 25 (Tek) (Batarya) Debi (m3/h) BCH Tablo 1.1. Servis kutusu ve regülatör tipleri B 12 8

15 S 200 Tip Servis Kutusu S 200 tip kutular, dar tip kutulardır. Bina yada bahçe duvarına yaslanırlar. İçlerine B25, tekli B50 yada BCH 30 olmak üzere 1 adet regülatör yerleştirilebilir. Regülatörler 1-4 bar olan gaz basıncını kullanım basıncı olan 21 mbar veya 300 mbar a düşürür S 300 Tip Servis Kutusu Resim 1.1: S 200 Tip servis kutusu S 300 tip kutular geniş kutulardır. İçlerine ikili, üçlü ve dörtlü regülatör bataryaları yerleştirilebilir. S 200 kutularda yapılabilen yandan delme işlemi bu kutularda yapılamaz. Toprak altında kalan çelik borular PE kaplama (hazır PE veya sıcak PE sargı) ve katodik koruma ile korozyona karşı, gerek duyulan noktalarda da mekanik darbe ve zorlanmalara karşı çelik kılıf kullanılarak koruma altına alınmalıdır. Resim 1.2: S 300 Tip servis kutusu 9

16 CES 200 Tip Servis Kutusu CES 200 tip kutular gömülü tip kutulardır. İçlerine ancak B 25, tekli B 50 ya da BCH30 olmak üzere 1 adet regülatör yerleştirilebilir. Resim 1.3: CES 200 Tip servis kutusu Duvar tipi servis kutusunun bina bağlantı hattı ile bağlantısı esnek çelik spiral hortumla yapılmalıdır. Esnek bağlantı yapılırken regülatör çıkış borusu ile bina bağlantı hattı borusu aynı eksende olmalıdır. Şekil 1. 3: Servis kutusu 10

17 Regülatörler Servis kutularında bulunan regülatörler 1-4 bar olan gazın basıncını kullanım basıncı olan 21 mbar veya 300 mbar a düşürmektedir. Resim 1.4: Regülatör Ankara da düşük basınç şebeke sisteminin uygulandığı tesisatlarda servis regülatörü yoktur. Sayaç önlerinde governor regülatörler kullanılmaktadır. Sayaca kadar olan bina bağlantı ve kolon hattında gazın basıncı 75 mbar dır. Sayaç önlerindeki governor regülatörlerle gaz basıncı kullanım basıncı olan 21 mbar a düşürülmektedir. Resim 1.5: Ankara daki regülatörlü sayaç örneği 1.4. Bina Bağlantı Hattının Döşenmesi Binalarda doğal gaz tesisatı; gaz şirketine ait dağıtım borusundan, doğal gaz tüketim cihazlarına kadar olan tesisatın tamamıdır. Gaz şirketi tarafından cadde ve sokaklarda yeraltına döşenen gaz boru hatlarının tamamına ise dağıtım şebekesi denilmektedir. Dağıtım şebekesiyle bina giriş vanası arasında kalan tesisat da bina bağlantı hattı nı oluşturur. Dağıtım hattı borusu ile servis kutusu arasındaki boru bağlantısı PE boru ile yapılır. Bu hattın yapımından gaz dağıtım şirketi sorumludur. Yetkili tesisatçı bu boru ile ilgili hiçbir işlem yapamaz. Bu borunun içindeki gaz basıncı 1 4 bar dır. Servis kutusunun içinde 11

18 bulunan bina regülatörü veya regülatör bataryasından gazın basıncı 1 4 bar dan 300 veya 21 mbar a düşürülür. Resim 1.6: Dağıtım şebekesi Aşağıdaki şekillerden 1.4 ve 1.5 de binaların konumuna göre bağlantı hattının servis kutu ile bağlantısı ve Şekil 1.6 da Ankara da uygulanan, servis kutusu olmadan bina bağlantı hattının döşenmesi resimleri görülmektedir. Şekil 1.4: Yer tipi servis kutusundan bina bağlantı hattı 12

19 Servis Kutusu Kelepçe Esnek Bağlantı Elemanı Çelik Kılıf İzolasyon Flanşı Boru Polietilen Boru Şekil 1.5: Duvar tipi servis kutusundan bina bağlantı hattı BİNA BAĞLANTI HATTI Şekil 1.6: Ankara da uygulanan bina bağlantı hattı 1- Şebeke Borusu PE 5- Uygun Malzemeden PVC Kılıf 2- Servis T si PE 6- Fiber Kılıf 3- Manşon PE 7- ÇE Servis Hattı Borusu 4- PE Servis Hattı Borusu 8- Servis Vanası (TS 9809) 13

20 1.4.1 Açıktan Döşeme Toprak üstü boru hatları tesise ait yapılara kelepçeler vasıtası ile mesnetlenmeli veya taşıyıcı konsol sistemleri kullanılmalıdır. Borunun destek, konsol ve kelepçelerle temas yüzeylerini koruyacak tedbirler alınmalıdır. Boru hatları kolon, kiriş vb. yapı taşıyıcı elemanlarını delmek sureti ile tesis edilmemeli, güzergâhı boyunca herhangi bir yapı elemanına temas etmemelidir. Çelik boru hatları yapılarda döşeme veya sıva altında kalmamalıdır. Yapı içlerinde korozif ortam (yüksek rutubet, asidik ortam vb.) olması durumunda boru hattı ve fittingler korozyona karşı önce antipas, sonra koruyucu yağlı boyalarla (mümkünse sarı renkli) boyanmak sureti ile tam korunmuş olmalıdır (TS 5140). Yer üstü boru hatlarının, diğer yer üstü borularıyla paralel gitmesi durumunda minimum doğal gaz boru dış çapı kadar bir mesafeden geçmesi gerekmektedir. Gaz borusu, tahrip edici (agresif) akışkan ve dış yüzeyi terleme yapan boruların üstünden geçmelidir. Yer üstü boruları ve basınç düşürme ve ölçüm istasyonları kabinleri için topraklama yapılmalıdır. Doğal gaz borusunun binalara dış duvarlardan girmesi durumunda boru çelik veya et kalınlığı fazla olan PE, PVC muhafaza içerisine alınmalı ve aradaki boşluk mastik dolgu ile doldurulmalıdır. BORU ÇAPI DİKEY TAŞIYICILAR TAŞIYICI ARALIKLARI YATAY TAŞIYICILAR DN 15 1/2" 3,0 m 2,5 m DN 20 3/4" 3,0 m 2,5 m DN 25 1" 3,0 m 3,0 m DN /4" 3,0 m 3,0 m DN /2" 3,5 m 3,5 m DN 50 2" 3,5 m 4,0 m DN /2" 3,5 m 4,0 m DN 80 3" 4,5 m 5,5 m DN 100 4" 4,5 m 6,0 m DN 125 5" 5,5 m 6,0 m DN 150 6" 5,5 m 7,0 m DN 200 8" 5,5 m 8,5 m DN " 6,0 m 9,0 m Tablo 1.2: Taşıyıcı konsol aralıkları 14

21 Mevsimsel ısı değişiklikleri ve ortama bağlı olarak oluşabilecek ısıl genleşmelere karşı boruda oluşabilecek uzama ve büzülmeleri karşılamak amacı ile gerekli hallerde genleşme bağlantısı yapılmalıdır (Kompansatör, TS 10880) Kanal ( Tranşe ) İçine Döşeme Boru tranşe içine indirilmeden önce 10 cm. sarı dağ kumu serilmelidir. Boru yatırıldıktan sonra boru üst yüzeyinden sıkıstırılmış 20 cm. ye kadar tekrar sarı kum doldurulmalı ve üzerine ikaz bandı (20 veya 40cm. genişliğinde sarı renkli zemin üzerinde kırmızı ile 187 Doğal gaz Acil ibaresi bulunan plastik bant) çekilmelidir. İkaz bandı üzerine 25 cm stabilize malzeme (toprak) doldurulmalıdır. Tranşede boru üst yüzeyi minimum derinliği 60 cm. olmalıdır. Borunun aşırı yüke maruz kaldığı (yol geçişi vb.) durumlarda tranşe derinliği arttırılmalı ve boru üst seviyesinin tranşe üst seviyesine olan mesafesi 80 cm olmalıdır. Zorunlu nedenlerle boru üst kodunun 80 cm. den az olduğu yerlerde çelik kılıf içine alınması uygundur. Kılıf borusunun iç çapı doğal gaz borusunun dış çapından en az 6 cm büyük olmalıdır. Gaz borusunun kılıf borusu içinde kalan kısmı da hazır PE sargılı veya sıcak PE sargılı olmalıdır. Şekil 1.7: Çelik borulara ait tranşe geçişi Kılıf borusunun ve doğal gaz borusunun birbirine temasını önlemek için araya kauçuk, plastik gibi ayırıcılar konmalıdır. İlaveten kılıf ve ana boru arasına su ve yabancı madde girişini önlemek için uç kısımları kauçuk nevi bir malzeme ile kapatılmalıdır. Kılıf borusu da hazır PE kaplı veya sıcak PE sargılı çelik boru olmalıdır. 15

22 Binalara paralel giden toprak altı gaz boruları ile binalar arasında en az 1 m mesafe olmalıdır. Doğal gaz borusunun yeraltından binaya girmesi halinde boru, çelik veya et kalınlığı fazla olan PE, PVC muhafaza içerisine alınmalıdır. Boru ve kılıf eksenlenerek yerleştirilmeli ve iki boru arasındaki boşluk mastik dolgu ile doldurulmalıdır Polietilen Boruların Tranşeye Yerleştirilmesi Tranşe açıldıktan sonra tabana sıkıştırılmış kalınlığı 10 cm olan sarı kum serilmelidir. Kangal veya parça halindeki PE boruların tranşeye yerleştirilmesi esnasında boru serme makaraları kullanılmalıdır. Kangal halindeki borular sarım dolayısıyla gerilme altında olduklarından açılırken çevredekilere zarar vermemesi için gerekli tedbirler alınmalıdır. Kangal üzerindeki şeritler teker teker ve öncelikle orta kısımlarından başlanılarak açılmalıdır. Kangal açılmadan önce boru makarası, hareket etmeyecek bir şekilde sabitlenmelidir. Ayrıca boru serme esnasında çizilmeleri önlemek için, kum torbaları ile boru altını beslemek gerekmektedir. PE borular ile binalar arasında en az 1m mesafe bulunmalıdır. Binalara yer altından giriş yapıldığı durumlarda temele en az 1m kala PE borudan çelik boruya geçiş yapılmalıdır. Borunun döşenmesi gaz şirketi nezaretinde yapılmalıdır. PE hat döşenmesi durumunda istasyon çıkışında ve bina girişlerinde kullanılması zorunlu olan çelik hatlar için katodik koruma ve PE kaplama uygulanmalıdır Tranşenin Açılması Tranşeler Tablo-2 de verilen ölçülerde dikey olarak kazılacaktır. Tranşe yan duvarlarında borunun döşenmesi esnasında boruya hasar verebilecek kesici veya delici hiçbir madde (kesici taş, kaya, inşaat atığı, demirler) bulunmamalıdır. Tranşeler mümkün olduğunca düz açılamalı, tranşenin yön değiştirmesi gereken durumlarda dönüş yarı çapı boru dış çapının minimum 30 katı olmalıdır. Bu değerin sağlanamadığı durumlarda dirsek kullanılmalıdır. Kazıdan çıkan malzeme tranşe kenarından en az 50 cm uzağa yığılmalıdır Tranşe Boyutları PE boruların döşeneceği tranşeler Tablo 1.2 de verilen ölçülere uygun olmalıdır. BORU ÇAPI (mm) TRANŞE GENİŞLİĞİ (cm) TRANŞE DERİNLİĞİ (cm) Tablo 1.3: PE Borular için tranşe boyutları (yukarıdaki resim 250 mm lik ego hattını gösterirken,tranşe bilgileri en fazla 125 mm olup diğer dağıtım kuruluşlarının bilgileridir.) 16

23 Geri Dolgu İşlemi Şekil 1.8: Polietilen borularına ait tranşe detayı Boru serilen tranşe bölümlerinde, borunun dış etkenlere maruz kalmaması için kontrolden sonra beklenmeden derhal geri dolgu işlemine geçilmelidir. Boru üst kotundan itibaren 30 cm kalınlığında sarı kum konulmalı ve üzerine tranşe genişliğince sarı renkte plastik ikaz bandı yerleştirilmelidir. İkaz bandı üzerine 10 cm sarı kum, 30 cm stabilize malzeme ve üst yüzey dolgusu içinde 10 cm kalınlığında kaplama dökülmelidir. Kaplama malzemesi olarak beton veya mekanik stabilize malzeme kullanılmalıdır. Dolguda, mekanik stabilize malzeme ve beton kalınlıkları sabit olup, kalınlığı değişen malzeme ikaz bandı üzerine konulan sarı kum olmalıdır. Sıkıştırma işlemi her 20 cm de bir titreşimli sıkıştırma aleti (kompaktör) vasıtası ile yapılmalıdır. Boru serildikten sonra, kaynak işlemi yapılana kadar yabancı maddelerin boru içerisine girmesini önlemek için boru ağzı kapalı tutulmalıdır. PE boru güzergâhının asfalt veya beton olmayan bölümlerden geçmesi halinde, geri dolgunun ikaz bandından sonraki üst kısmı toprak dolgu yapılabilir. Toprak dolgu içerisinde bulunan taş, kaya gibi maddelerin çapı 5 cm den büyük olmamalıdır. 17

24 UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ İşlem Basamakları Bina bağlantı hattı doğalgaz borularını döşeyiniz. Kaynaklı birleştirme yapınız. Ek bağlantı noktalarının izolasyonunu yapınız. Ana kesme vanası montajı yapınız. İlgili gaz şirketinin kontrolü sonucunda olumlu olması durumunda bina bağlantı hattı ile servis kutusu bağlantısını yapınız. Öneriler Gerekli boy ve çaptaki boruyu depodan çıkarınız. Boru döşeyeceğiniz yeri tespit ediniz. Servis kutusunu hazırlayınız Boru kanal içerisinden geceçekse kanalı açınız. Hangi kaynak metodunu ullanacaksanız gerekli takımları takımhaneden alınız. Borulara kaynak ağzı açınız (eğe ve spiral taşını kullanabilirsiniz). Hangi tür izolasyon yapacağınızı öğretmeninizden öğreniniz. İzolasyon için gerekli malzemeyi takımhaneden alınız. Bk. Öğrenme Faaliyeti-2. Vananın yerini tespit ediniz. (yerden yüsekliği en fazla 2 m olmalı). Montaj için gerekli takımları takımhaneden alınız. Sızdırmazlığa özen göstermelisiniz. Bağlantıyı yaparken esnek spiral çelik boru kullanınız. İzolasyon flanşını kaynatınız. Kaynak için gerekli malzemeyi takımhaneden alınız. Kaynak yaparken dikişin düzgün olmasına özen gösteriniz. 18

25 Boru altına 10 cm kum koyunuz. Gerekli miktarda kumu öğretmeninizden isteyerek tedarik ediniz. Boru altında boşluk kalmayacak şekilde yastıklama yapınız. Çakıl ve molozların kumun içinde olmamasına dikkat ediniz. Çelik boruyu döşeyiniz. Çelik boruyu yastıklaması yapılmış kumun üzerine, altında boşluk kalmayacak şekilde döşeyiniz. Çelik borulara kaynaklı birleştirme yapınız. Kaynak işleminden önce borulara kaynak ağzı açınız. Flanşlı birleştirme yapınız. Flanşların arasına sızdırmazlığı sağlamak için conta koymayı ihmal etmeyiniz. İzole flanş katodik koruma yapılan metal boru farklı bir metal yapıdan tecrit amacı ile yapılır. Elektriksel yalıtkan, yüksek dirençli bir flanş ve izole cıvata takımı yardımı ile elektriksel olarak izole amaçlı olarak kullanılır. Boru üstüne 20 cm sarı kum yastıklaması yapınız. Boru üstüne yastıklanan kumun içersinde çakıl ve molozların olmamasına özen gösteriniz. Yastıklamanın üzerine ikaz bandı döşeyiniz. İkaz bandını koymayı unutmayınız. Herhangi bir kazı çalışmasında eğer ikaz bandı yoksa boruya gelebilecek bir darbe borunun patlamasına neden olabilir. 19

26 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME A- OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri öğrendiğinizi aşağıdaki soruları cevaplayarak görebilirsiniz. 1. İç tesisat boruları, kesinlikle. yapı elemanı olarak kullanılmamalıdır. 2. Doğal gaz boruları tüm dişli ve kaynaklı bağlantılarda kesin.. olmalıdır. 3. Kelepçeler mümkün olduğu kadar ve yakın yerleştirilmelidir. 4. Doğal gaz boruları elektrik ekipmanları ve sıcak su borularından en az. açıkta döşenmelidir. 5. Koruyucu borunun çapı, gaz borusunun çapından en az. daha büyük olmalıdır. 6. Tesisatçı proje yapımcısının vermiş olduğu. göre tesisatı döşer. 7. Abone gaz kullanım teknik.. uymak zorundadır. 8. Gaz dağıtım şirketi tarafından montajı yapılan servis kutularında iki tür. kullanılmaktadır. 9. Tranşede boru üst yüzeyinin minimum derinliği.. olmalıdır. 10. Toprak dolgu içerisinde bulunan taş, kaya gibi maddelerin çapı.. büyük olmamalıdır. 20

27 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ B- OBJEKTİF TESTLER (UYGULAMA SORUSU) Aşağıda verilen çelik boru tranşe geçişini yapınız. Şekil 1.9: Çelik borulara ait tranşe geçişi Araç ve gereçler 1-Uygun çapta doğal gaz borusu PE kaplı 2-Kürek, kazma 3-Sarı kum 4-İkaz bandı 21

28 PERFORMANS DEĞERLENDİRME Açıklama: Sevgili Öğrenci, bitirdiğiniz faaliyet sonunda aşağıdaki performans testini doldurunuz. Hayır olarak işaretlediğiniz konuları öğretmeniniz ile tekrar çalışınız. KONTROL LİSTESİ DEĞERLENDIRME KRITERLERI Evet Hayır 1-İş önlüğünüzü giydiniz mi? 2-Çalışma için gerekli güvenlik önlemlerini aldınız mı? 3-Çalışma için gerekli takımları takımhaneden aldınız mı? 4-Ölçülere uygun olarak tranşe (kanal) açtınız mı? 5-Uygun çapta PE kaplı doğalgaz borusunu depodan aldınız mı? 6-Doğal gaz borusu altına uygun ölçüde kum yastıklaması yaptınız mı? 7-PE kaplı çelik doğalgaz borusunu uygun yerleştirdiniz mi? 8-Boru üstüne uygun ölçüde ikaz bandını yerleştirdiniz mi? 9- İkaz bandı üstüne uygun ölçüye kadar toprak koydunuz mu? 10-Çalışırken çalışma kurallarına uydunuz mu? 11-İşinizi bitirdiğinizi öğretmeninize haber verdiniz mi? 12-İşinizi bitirdikten sonra takımları toplayıp takımhaneye teslim ettiniz mi? 13-Çalışma alanını temizlediniz mi? DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Eksikliklerinizi faaliyete tekrar dönerek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayınız. Kendinizi başarılı buluyorsanız diğer faaliyete geçiniz. 22

29 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Gerekli donanım kullanılarak tekniğine uygun olarak çelik borularda ek yerlerinin korozyona karşı yalıtımını yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Doğal gaz alanında yalıtım malzemesi satan iş yerlerini dolaşarak bilgi toplayınız. Piyasada çalışan ustaların yanına giderek yapılan korozyona karşı yalıtımı inceleyiniz. Topladığınız bilgileri arkadaşlarınızla tartışınız. Rapor halinde sununuz. 2. EK YERİ İZOLASYONU 2.1. Kaynak Bölgesinin Temizlenmesi Kesme uygulamalarından hangisi uygulanırsa uygulansın, boru ağzında çapaklar meydana gelir. Bu çapaklar, boru çapını daraltır, istenen debide akışkanın akmasını engeller. Aynı zamanda, ileride akışkan yolunun tıkanmasına neden olabileceğinden, kaynak öncesi bu çapakların temizlenmesi gerekir. Boru ağızlarında kesme çapaklarının yanı sıra, yüzey kirleri de kaynaklı birleştirmeye engel olur. Boru yüzeyinde bulunan yağ, kir ve zamanla oluşan korozyon bu yabancı maddelerin en önemlileridir. Çeşitli takımlarla kaynak ağzı ve yüzeyleri temizlenerek kaynağa hazır duruma getirilir. Şekil 2.1: Spiral taşı ile temizleme Temizleme yöntemleri şunlardır: Zımpara kağıdıyla temizleme, Boru raybası ile temizleme, Eğeyle temizleme, Zımpara taşlarıyla temizleme. 23

30 Zımpara kağıdıyla temizleme Eğe ile temizleme Disk zımpara ile temizleme Boru kesim ağzının raybalanması 2.2. Sıcak PE Sargı Şekil 2.2: Kaynak yeri temizleme yöntemleri Sıcak PE sargı bandı elle sarılan, şaloma alevi ile büzülen ve yapışan bantlardır. Bu bantlar, korozyona karşı kullanılır. Kullanım yerleri: Düz borular, izoleli boruların ek yerleri, dirsekler, fittings ve düzensiz parçalardır. Boruların, bağlantı elemanlarının, dirseklerin ve diğer çelik boru elemanlarının korozyona karşı korunması için elle uygulanabilir, ısı ile büzülür sıcak sargı bandıdır. Bu sıcak sargı bandının uygulanması için özel beceri, ekipman, primer veya uç kapama parçası gerekmez. Elastik yapısı sayesinde düzgün olmayan boru elemanları; örneğin dirsek, bükme ve küçük çaplı borular üzerinde uygulama kolayca yapılır. Böylece suya karşı çok iyi bir dayanım ve kimyasal maddelere karşı yüksek direnç sağlanır. Sıcak sargı bandı darbelere, aşınma ve ultraviyole ışınlarına karşı dayanıma sahip olup, katodik çözünme ve diğer elektrik kırılmalara karşı mükemmel direnç gösterir. Boru yüzeyini yabancı madde ve nem kalmayacak şekilde fırça ile temizleyin, ısıtın ve boru kaplamasının mm üzerinden başlayacak şekilde bandı spiral olarak sarınız. % 50 bindirme yapacak şekilde sarmak için hafifçe gererek üst üste bindirin. Bu arada bandın altındaki koruyucu naylonu sıyırmaya devam edin. Bandın nihai ucunu ısıtın ve ve sıkıca bastırarak yapıştırın. Şaluma kullanarak sarılı bandın ucundan itibaren tüm bandı dairesel hareketlerle hafifçe ısıtın. Bant yumuşak iken bir el silindiri veya eldiven ile kırışıklıları düzeltin ve sıkışan havayı çıkarın. 24

31 Resim 2.1: Sıcak PE sargı bantları 2.3. Soğuk PE Sargı Yeraltına döşenen çelik boruların korozyona karşı korunması için tam olarak izole edilmelidir. İzolasyon % 50 bindirmeli soğuk sargı ile yapılmalıdır. Sargıda pot veya delik bulunmamalıdır. Yeraltı gaz tesisatlarında çelik boru kullanılması durumunda çelik boru TS 5139 a göre polietilen ile veya TS 4356 ya göre bitüm esaslı astar boya ile boyanmalı ve soğuk sargılı kaplama yapılmalıdır. Sıcak yada soğuk kaplama toprak seviyesinden çıktığı yerden en az 60 cm yukarıya kadar devam etmelidir. Yerüstü boruları ise astar boya üzerine sarı renkli (krom sarısı) yağlı boya ile boyanmalıdır (TS 5140). Teknik olarak ihtiyaç duyulan yerlere TS 5141 e göre katodik koruma yapılmalıdır Kaynak Yeri İzole Bandı Resim 2.2: Soğuk sargı bantlarıa Yeraltı çelik borularının sahada yapılan kaynak yerlerinde korozyon dayanımı sağlamak amacıyla kullanılan sıcak uygulama bandıdır. Kaynak yeri sargı için sıcak sargı ve soğuk sargı kullanılabilir. Kaynak yeri sıcak PE sargı bandı 30 m boyda rulo halinde olup, genişlik kaynak yeri ölçüsüne uygun olarak satılmaktadır. Bu sargı bandının uygulanmasından sonra ayrıca kapak bandı olarak adlandırılan diğer bir bant ile birleşim yerine kapama parçası monte edilir. Bu kapak bandı, çok yüksek bir kesme dayanımında bir yapışkana sahiptir. Kapak bandı 10cm genişlik ve 15metre boyda rulolar halinde satılmaktadır. 25

32 Uygulamada herhangi bir özel kabiliyet ve ekipman gerekmez. Sadece bir propan şaloması ile birkaç dakika içinde monte edilir. Kaplanacak olan çıplak boru yüzeyi ön ısıtmaya tabii tutulur. Bant boru üzerinden 1 tur atarak üst kısımda yaklaşık 10 cm civarında üst üste bindirilir. Kapak bandı temiz bir yerde yapışkan kısmı ısıtılarak eritilir. Bu kapak bandı kaynak yeri sıcak sargı bandının üst üste binen kısmı üzerine oturtulur. Ardından bant orta kısmından itibaren ısıtılmaya başlanır. Ortadan çevresel olarak ısıtılırken şaloma alevi bandın sol ve sağ kısımlarına doğru ilerletilir. İyi bir yapışma sağladıktan sonra bant sıcakken içeride hapsolan hava kabarcıkları varsa eldivenli bir elle veya merdane benzeri bir aletle çıkarılır. Kaynak yeri sıcak sargı bandı rulo halinde satıldığı için boru çapına göre uygun uzunlukta sahada kesilir ve uygulanır. Böylece aynı rulo her çeşit boru çapı için kullanılır. Aynı şekilde kapak bandı da rulo halinde satılmakta olduğundan sargı bandı genişliğine göre sahada kesilir ve stok ekonomisi sağlanır. Beher boru çapı için tavsiye edilen bant boyu ve diğer özellikler için üretici şirketlerden bilgi ve teknik destek alabilirsiniz. Resim 2.3: Kaynak yeri bantları 26

33 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İŞLEM BASAMAKLARI Kaynak yapılan yeri temizleyiniz. Sıcak sargı için temizlenen bölgenin kaynak yapılan kısmını 50 C diğer kısımlarını 30 C ısıtınız. ÖNERILER Güvenlik kurallarına uyunuz ve temiz çalışınız. Uygun şekilde kaynak yerini temizleyiniz. Sargı yapılacak yerlerin sıcaklıklarının tam olmasını sağlayınız. Sıcak polietilen sargıyı % 50 bindirme (dar sargı kullanıldığında) yapınız. Sargıyı potsuz ve düzgün yapınız. Soğuk sargı için temizlenen bölgeyi primer boya ile boyayınız. Yüzeyi düzgün boyayınız. Soğuk sargıyı % 50 bindirme yapınız. *Sıcak veya soğuk sargıdan biri yapılır. Bindirmeyi tam yapınız ve açık yer bırakmayınız. 27

34 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME A- OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) 1. Boru kesildikten sonra, borunun içi hangi temizleme yöntemiyle temizlenir? A) Eğe ile B) Zımpara kağıdı ile C) Boru raybası ile D) Zımpara taşı ile 2. Sıcak sargı bandı aşağıdakilerden hangisinde kullanılmaz? A) Düz plastik borular B) Düz çelik borular C) Çelik dirsekler D) Çelik bağlantı parçaları 3. Yer altına döşenen çelik borulara soğuk sargı bandı % kaç bindirmeli yapılmalıdır? A) % 20 B) % 50 C) % 90 D) % Sıcak yada soğuk kaplama toprak seviyesine çıktığı yerden en az kaç cm yukarıya doğru devam etmelidir? A) 10cm B) 25cm C) 50cm D) 60cm 28

35 UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ B- OBJEKTİF TESTLER (UYGULAMA SORUSU) Aşağıda şeması verilen doğal gaz boru tesisatının sıcak ve soğuk sargıyla korozyona karşı yalıtımını yapınız. İzolasyon flanşı Ana kesme vanası Kaynaklı lama Toprak Dolgu 0,75-1,5 m. Magnezyum Anod (TS 9234 e uygun olmalı!) MALZEME LİSTESİ Doğal gaz borusu Sıcak sargı bandı Soğuk sargı bandı 29

36 PERFORMANS DEĞERLENDİRME Açıklama: Sevgili Öğrenci; bitirdiğiniz faaliyet sonunda aşağıdaki performans testini doldurunuz. Hayır olarak işaretlediğiniz konuları öğretmeniniz ile tekrar çalışınız KONTROL LİSTESİ DEĞERLENDIRME KRITERLERI Evet Hayır İş güvenliği kurallarına uydunuz mu? Uygun araç ve gereç seçtiniz mi? Sıcak sargı için boruyu yeterince ısıttınız mı? Sıcak sargıyı düzgün yaptınız mı? Soğuk sargıyı % 50 bindirmeli uyguladınız mı? Sargıyı düzgün ve potsuz yaptınız mı? Takımlarınızı ve çevrenizi temiz tuttunuz mu? DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Eksikliklerinizi faaliyete dönerek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayınız. Kendinizi başarılı buluyorsanız diğer faaliyete geçiniz. 30

37 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 AMAÇ Gerekli donanımı kullanarak bina bağlantı hattına da tekniğine uygun olarak galvanik anotlu katodik koruma yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Piyasada satılan galvanik anot çeşitleri hakkında bilgi toplayınız. Topladığınız bilgileri arkadaşlarınızla tartışınız. Topladığınız bilgileri rapor halinde sununuz. 3.1 Galvanik Anot ve Çeşitleri 3. KATODİK KORUMA Elektrot potansiyeli çelikten daha az olan magnezyum, çinko veya bunların alaşımlarından yapılmış yeterli sayıda anotla oluşturulan pil vasıtasıyla, hattın katot haline getirilip korozyondan korunması işlemidir. Galvanik anodlu katodik koruma sistemlerinde tesisin ömrü boyunca kullanacağı akım başlangıçta toplu olarak yeraltına konulmaktadır. Galvanik anotlu koruma sistemlerinde akımın belirli bir sürede kesiksiz olarak hatta verilebilmesi için anodların çok iyi seçilmesi ve bağlantıların çok iyi izole edilmesi gereklidir. Galvanik anotlar elektrik direncini azaltmak ve polarizasyonlarını önlemek amacıyla özel olarak anot yatağı dolgu malzemesi kullanılarak sistemden çekilen akım kapasitesi fazlalaştırılmıştır. Anodlar özgül elektrik direncinin bir zeminde eşit aralıklarla, değişik olduğu zeminlerde ise özgül elektrik direncinin düşük olduğu bölgelere yerleştirilmelidir. Bu bölgelerde hem boru hattının akım ihtiyacı fazladır, hem de anotlar daha verimli çalışır. 31

38 Resim 3.1: Anot çeşitleri Katodik Koruma Yapılırken Dikkat Edilecek Hususlar Galvanik anot boru hattından mümkünse en az 3 m uzağa ve 0,75 1,5m derinliğe gömülmelidir. Anot üstü mutlaka boru tabanından aşağıda olmalıdır. Anodun su geçirmez muhafazası çıkarıldıktan sonra anodun üstüne su dökülmelidir. Anot kablosu bakırdan yapılmış en az 6 mm² kesitinde NYY tipi yalıtılmış kablo olmalıdır. Katodik koruma sistemi tamamlandığında voltajı en az mvolt olmalıdır. Birden fazla anot kullanılacağı zaman anotlar birbirine paralel bağlandıktan sonra ölçüm kutusuna bir kablo ile bağlanmalıdır. 32

39 3.2. Montaj Çeşitleri Şekil 3.1: Galvanik anodlu katodik koruma sistemi Boruya yeter miktarda galvanik anot bağlayarak borunun katot haline getirilmesiyle yapılır. Galvanik anotlar boruya en az elektriki direnç oluşturacak kaynak sistemiyle bağlanmalıdır. Anotlar boruya barut kaynağıyla bağlanmalı hiçbir zaman oksijen kaynağıyla bağlanmamalıdır. Anot-boru bağlantısındaki kablolar ölçü kutusu vasıtasıyla birbirine bağlanmalıdır. Şekil 3.2: Galvanik anotlu bir katodik koruma sistemi 33

40 3.3. Dolgu Yapma Galvanik anotların çıplak kullanılması durumunda, anot yatağı malzemesinin 1/3 ü anot çukuruna konulmalı daha sonra anot ortalanarak çevresine anot dolgu malzemesi doldurulmalı ve sıkılaştırılmalıdır. Anot dolgu malzemesi olarak maksimum tane çapı 10 mm ve 100 No lu elekten geçen kısım (toz) % 5 den az olacak şekilde granülometriye sahip, anot yatağında direnci düşürmek amaçlı olarak elektrik özgül direnci (rezistivitesi) 50 Ohm.cm den büyük olmayan kok kömürü tozu kullanılır. Resim 3.2:Kok tozu Resim 3.3: Dikey anot yatağına kok tozu doldurulması Resim 3.4:Yatay anot yatağına kok tozu doldurulması 34

41 3.4. Kablo Çeşitleri Anotlar için kullanılan yeraltı kabloları TS 212 ye uygun NYY tipi olmalıdır. Kuru, nemli, ıslak vb. yerlerde, depo, atölyelerde ve toprak altında kullanılır. Şekil 3.3: Kablo kesitleri 3.5. Ölçüm Tekniği Toprak altında kalan çelik boru hatları TS 5141 e göre katodik koruma yapılmalıdır. Galvanik anotlarla yapılacak katodik koruma sistemlerinde galvanik anot olarak magnezyum anotlar kullanılacak ve doğal gaz tesisatı ile arasındaki mesafe mümkünse min. 3 m olacaktır. Magnezyum anotlar TS 5141 e uygun olacaktır. Aşağıdaki şekilde anodun voltmetre ile ölçüm tekniği görülmektedir. Şekil 3.4: Katodik uygulamanın voltmetre ile ölçümü Kullanılacağı Zeminin Özgül Elektrik Direnci : 4000 ohm.cm (max) olmalıdır. Magnezyum anotların elektrokimyasal özellikleriyse ; Elektrot Potansiyeli ( Cu/CuSO4 referans elektrot ) : mvolt (Deniz suyu içinde) Teorik Akım Kapasitesi: 3.94 Amper.saat/kg Anot Verimi : % 50 Çeliğe Karşı Devre Potansiyeli: 650 mvolt 35

42 Uygulanan katodik koruma sistemi yukarıdaki şekilde olduğu gibi ölçülerek test edilir. Referans elektrodun toprağa batırıldığı noktaya su dökülmesi hassas ölçüm için önemlidir. Anotların yeterliliği ölçüm sonucunda üretici firma kataloğundan kontrol edilir. Voltmetre en az -850 mv gösteriyorsa, yapılan işlem doğrudur. Katodik koruma sistemlerinde kurulum, bakım ve işletme sırasında değerlerin kontrolü için kullanılması gerekli dijital multimetreler, digital toprak özgül direnç ölçüm cihazları ve PH metreler mevcuttur. Digital Multi Metre PH-metre Toprak Özgül Direnç Ölçüm Megeri Ampermetre Resim 3.5: Ölçü aletleri Resim 3.6: Toprağın özgül direncinin ölçülmesi 36

43 UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları Uygun ölçüde galvanik anot seçiniz. Seçilen anodu montaja hazır hale getiriniz. Öneriler Anotları boru çapına göre seçiniz. Üretici firma kataloglarını kullanınız. Gerekli takımlarınızı alarak anodu montaja hazır hale getiriniz. Bakır kablo ile montaj pabucunu barut kaynağı ile birleştiriniz. Kaynak alanının temiz olmasına dikkat ediniz. PE kaplı çelik boruyu uygun ölçüde keserek izolasyonu soyunuz. Bakır kabloyu boruya bağlamak için izolasyona fazla zarar vermemek şartıyla uygun ölçüde izolasyonu kesiniz Kaynak alanını temizleyiniz. Kaynak alanı yağ ve tozdan arınmış olmalıdır. Ark kaynağı ile hazırlanan yere montaj pabucunu kaynatınız. Kaynak yaparken sadece puntalama tekniğini kullanınız. Kaynak alanını temizleyiniz. Kaynak alanının paslı olmamasına dikkat ediniz. Mastik dolgu kullanarak dolguyu yapmak ve uygun bir sıcak kaplama ile kaplayınız. Kaynak yerinin izolasyonunu yapınız. 37

44 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1. Galvanik anot boru hattından en az kaç metre uzağa gömülmelidir? A) 1 m B) 1,2 m C) 3 m D) 5 m 2. Anot kablosunun kesiti kaç mm² olmalıdır? A) 2,5 B) 6 C) 8 D) 4 3. Anotlar boruya hangi kaynakla bağlanmalıdır? A) Barut kaynağı B) Oksijen kaynağı C) Yumuşak lehim D) Ark kaynağı 4. Anot seviyesi gaz borusunun neresinde olmalıdır? A) Üstünde B) Ortada C) Sağda D) Altında 5. Yandaki şekilde 5 numaralı malzeme aşağıdakilerden hangisidir? A) Taş dolgu B)Toprak C) Anod D) Galvanik anod dolgusu 6. Yandaki şekilde 2 numaralı malzeme aşağıdakilerden hangisidir? A) Toprak B) Yalıtılmış kablo C) Çelik bağlama teli D) Taş dolgu 38

45 UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ Aşağıda verilen boru tesisatına galvanik anodla katodik koruma yapınız. Servis Kutusu Doğal gaz borusu MALZEME LİSTESİ 1. Galvanik anod 2. Doğal gaz borusu 3. Kaynak takımları 4. Takım çantası 5. İzolasyon malzemesi 39

46 PERFORMANS DEĞERLENDİRME Açıklama: Sevgili Öğrenci; bitirdiğiniz faaliyet sonunda aşağıdaki performans testini doldurunuz. Hayır olarak işaretlediğiniz konuları öğretmeniniz ile tekrar çalışınız KONTROL LİSTESİ DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Hayır Evet 1-İş elbisenizi giydiniz mi? 2-Yapacağınız iş ile ilgili gerekli takımları aldınız mı? 3-Uygun galvanik anod seçtiniz mi? 4-Kaynaklarınızı tekniğine uygun yaptınız mı? 5-Kaynak yapmadan önce kaynak yerini temizlediniz mi? 6-Kaynak yeri izolasyonunu yaptınız mı? 7-Hazırlanan anodu uygun biçimde zemine yerleştirdiniz mi? 8- Dolguyu uygun standarda göre yaptınız mı? 9-İşinizi bitirdikten sonra kullandığınız takımları topladınız mı? 10-Çalışma alanını temizlediniz mi? DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Eksikliklerinizi faaliyete dönerek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayınız. Kendinizi başarılı buluyorsanız diğer faaliyete geçiniz. 40

47 ÖĞRENME FAALİYETİ 4 ÖĞRENME FAALİYETİ 4 AMAÇ Gerekli donanımı kullanarak doğalgaz tesisatına tekniğine uygun topraklama yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Piyasadaki topraklama uygulamalarının nasıl yapıldığını gözlemleyerek bilgi toplayınız. Topladığınız bilgileri rapor halinde sununuz 4. TOPRAKLAMA HATTI MONTAJI 4.1. Topraklama Elemanları Gaz tesisat boruları, yüksek gerilimle çalışan işletmelerde koruma topraklama amacıyla veya paratoner sistem elemanı olarak kullanılamaz. Gaz boru hatları, bina içi tesisat boruları, ısıtma boru şebekesi veya bina içi ısıtma boruları ne koruma, ne topraklama amacı ile ne de iletken olarak kullanılabilir. Tam tersine bu tesisattaki potansiyel elektrik Şekil 4.1 de görüldüğü gibi topraklanarak alınmalıdır. Gaz tesisatında görülen izolasyon elemanı, ev elektrik tesisatında meydana gelebilecek elektrik geriliminin dışarıdaki gaz hattına taşınmasını önlemek için kullanılır. Topraklama en az 16 mm çapında ve 1,5 m uzunlukta som bakır çubuk elektrotlarla veya 0.5 m² ve 2 mm kalınlığında bakır levha veya 0.5 m² ve 3 mm kalınlığında galvanizli levha ile yapılmalıdır. Bakır elektrotlar veya levhalar toprak içinde düşey olarak bütünüyle yerleştirilmeli ve en az 16 mm² çok telli (örgülü) bakır kablo ve iletken pabuç kullanılarak lehim veya kaynak ile doğal gaz tesisatına irtibatlandırılmalıdır. 41

48 İzolasyon mufu Dıs cephe duvarı Topraklama 5 cm Servis Kutusu 3-5 cm Polietilen sıcak sargı Bakır çubuk Katodik Koruma Magnezyum anot Şekil 4.1: Gaz tesisatı topraklamasının yapılması Resim 4.1: Topraklama için bakır levha Gaz tesisatlarındaki topraklamanın dışında ayrıca her kazan için özel topraklama tesisatı yapılmalıdır. Topraklama tesisatı: 0.5 m², 2 mm kalınlığında bakır levha ile 0.5 m², 3 mm kalınlığında galvanizli levha ile (sıcak daldırma) Som bakır çubuk elektrotları ile yapılabilir. (En az 16 mm çapında ve 1.5 m uzunlukta) 42

49 Resim 4.2: Bakır topraklama çubukları Her üç halde de en az 16 mm² çok telli (örgülü) bakır iletken ve pabuç kullanılarak lehim veya kaynak ile gaz tesisatına tutturulur. Levha türünde olanlar 1 m toprak altına gömülerek toprak üzerinde kalan iletken boru muhafazası ile kazan dairesi ana elektrik panosuna irtibatlandırılır. Bakır elektrotlar ise topraktan 20 cm derinliğe yerleştirilerek yine aynı sistemde kazan dairesindeki ana panoya bağlanmak sureti ile ana topraklama yapılmalıdır Ana tablo ile kumanda tablosu ve cihazların topraklamasında kullanılacak topraklama iletkeni ise projede hesaplanmış faz iletken kesitinde veya bir üst kesitte olmalıdır. Bakır elektrotların özellikleri 16 mm çapında dolu, som bakır çubuktan en az 1.5 m. Boyunda veya 20 mm çapında dolu, som bakır çubuktan en az 1.25 m boyunda olmalı ve çubuk elektrotların topraklama direnci 20 Ω sınırlarının altında kalmalıdır (Nötr-Toprak voltajı 3V ). Topraklama elektrotları kesinlikle bakır kaplama çubuktan yapılmamalıdır. Topraklama tesislerinin ölçümleri kabul tutanaklarında belirtilmelidir. Yukarıda belirtilen ve istenen tüm bilgiler, TSE standartlarına uygun malzeme kullanılmalı, Elektrik tesisatı kuvvetli akım ve iç tesisat yönetmeliği esaslarına göre hazırlanmalıdır. Dışarıdan firma onaylı topraklama uygunluk test raporunun alınması gerekmektedir. 43