istanbul TicARET ODASı

Transkript

1 istanbul TicARET ODASı YAYıN NO:

2 İSTANBUL YAYIN NO: TİCARET ODASI YENİ SOSYAL GÜVENLİK REHBERİ Hazırlayan: Prof. Dr. A. Murat DEMİRCİOĞLU

3 Bu eserin tüm telif hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. Bu kitapta öne sürülen fikirler eserin yazarına aittir. İstanbul Ticaret Odasının görüşlerini yansıtmaz. Haziran 2000 İTO - İstanbul ISBN İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Ticari Dokümantasyon Şubesi'nden edinilebilir. Tel Faks E. Posta (212) /303 (212) dokümantasyon@tr-ito.com Bdskı ACAR MATBAACILIK A.Ş. Tel: (212) (Pbx) Faks: (212)

4 ÖNSÖZ Bilgi çağı olarak kabul edilen 21. yüzyılda, insan kaynaklarının ve insana yatırımın öneminin giderek artmasıyla sosyal güvenlik sisteminde de köklü reformların gündeme gelmesinin kaçınılmaz olacağı ve bu süreçte piyasa ekonomisi, çoğulcu demokrasi ve insan hakları gibi kavramların iktisadi ve sosyal yaşamda çok daha büyük önem kazanacağı uluslararası toplumda yaygın kabul gören bir görüştür. Sözkonusu reform gereksiniminin son yıllarda ülkemizde de belirgin bir şekilde ortaya çıkması üzerine geçtiğimiz yıl 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanununun uygulamaya konulmasıyla, çağdaş normlara bir ölçüde yaklaşım sağlanmıştır. Özellikle işsizlik sigortasının uygulamaya konulması sayesinde sosyal güvenlik sistemindeki büyük bir eksikliğimiz giderilmiş, böylece AB'ye uyum sürecinde de önemli ve gerekli bir adım atılmıştır. Ayrıca, emeklilik sigortasında yapılan düzenlemeler de, geniş kitleleri etkilemesi, finansal boyutlarının genişliği ve yeniden yaş kaydı ilkesine dönülmesi gibi özellikleri sebebiyle kamuoyunda büyük yankılar uyandırmıştır. Odamız, mevcut bilgi eksikliklerinin giderilerek yeni sistemin daha sağlıklı anlaşılmasını, tartışılmasını ve uygulanmasını sağlamak üzere, sosyal güvenlik sistemimizde köklü değişiklikler gerçekleştiren yeni mevzuat düzenlemesini temel sorular ve yanıtlarla ele alan pratik bir rehber hazırlanmasını öngören bir çalışma sonucunda elinizdeki "Yeni Sosyal Güvenlik Rehberi" adlı el kitabını yayınlamıştır. Bu yayınımızın başta üyelerimiz olmak üzere tüm ilgililere faydalı olmasını diler, çalışmayı gerçekleştiren Prof. Dr. Murat Demircioğlu'na teşekkür ederim. Prof. Dr. İsmail Özaslan Genel Sekreter

5

6 İÇİNDEKİLER SUNUŞ 11 GİRİŞ 4447 Sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu'nun Çıkarılmasını Hangi Etkenler Zorunlu Kılmıştır? 13 Sosyal Sigortalar Kurumu Ne Gibi Güçlükler İçinde Bulunmaktadır? 14 Birinci Bölüm SOSYAL SİGORTALILARA AİT DEĞİŞİKLİKLER İşyeri Kuruma Ne Zaman Bildirilecektir? 17 İşyeri Bildirme Yükümlülüğü, İşyerinin Devrinde Veya Bir İle Taşınmasında Sözkonusu mudur? 20 Sigortalı Kendisini Kurum'a Bildirmek Zorunda mıdır? 22 Bildirim Yükümü Olan Sigortalı Kişiler Kimlerdir? 23 Sigortalının Kendisini Kuruma Bildirmesi Nasıl Olacaktır? 25 İşveren Sigortalıları Kuruma Ne Zaman Bildirme Yükümü Altındadır? 26 Çalıştırılacak Kişilerin İşe Başlatılmadan Önce Kuruma Bildirilmeleri Kuralına Kimler Tabi Değildir? 27 5

7 Hastalık Sigortasından Yararlanmada 4447 Sayılı Yasa Ne Gibi Kısıtlamalar Getirmiştir? 28 Protez, Araç ve Gereç Yardımlarından Sigortalının Yakınları da Yararlanabilir mi? Sayılı Yasa S.S.K. Sigortalıları İçin Öngörülen Protez, Araç ve Gereç Bedelleri İle İlgili Değişiklikler Emekli Sandığı ve Bağ-Kur Mevzuatı İçin de Uygulanacak mıdır? 32 Protez, Araç ve Gereç Yardımlarında Katılım Payı Ödenmesi Sözkonusu Olmayan İstisnalar Nelerdir? Sayılı Yasayla Öngörülen Hastalık Sigortası Bağlamındaki Öteki Daralmalar Nelerdir? Sayılı Yasa Sakatlık Aylığıyla İlgili Hangi Değişiklikleri İçermektedir? 36 Sakatlık Aylığının Hesaplanması Nasıl Yapılacaktır? 37 Yaşlılık Aylığına İlişkin Değişiklikler Nelerdir? 42 Yaşlılık Aylığına Hak Kazanma Koşulları Nelerdir? 43 Yaşlılık Aylığının Hesaplanmasında Temel İlkeler Nelerdir? 47 Yeni Sigortalıların Yaşlılık Aylığı Nasıl Hesaplanacaktır? 48 Eski Sigortalıların Yaşlılık Aylığı Nasıl Hesaplanacaktır? Sayılı Yasa Ölüm Aylığında Ne Gibi Yenilikler İçermektedir? 51 6

8 Ölüm Aylığında 4447 Sayılı Yasa İle Öngörülen Yeni Sistemi Açıklar mısınız? Sayılı Yasa, 2000 Yılından Önce Sigortalı Olup Bu Yılın Başından Sonra Olacaklar İçin Bir KARMA Sistem mi Önermiştir? 53 Ay İçinde Bazı İş Günlerinde Çalıştırılmayan ve Ücret Ödenen Sigortalıların Durumu Ne Olacaktır? 56 Prime Esas Alınacak Kazançlarda Miktar Yönünden Herhangi Bir Sınırlama Var mıdır? 58 Sosyal Güvenlik Destek Priminin Miktarı Ne Kadar Artırılmıştır? 59 İsteğe Bağlı Sigortayla İlgili Değişiklikler Nelerdir? 60 Teftiş, Kontrol ve Denetleme Konusunda Kimler Hangi Yetkilerle Donatılmıştır? 61 İkinci Bölüm İŞSİZLİK SİGORTASI İşsizlik Sigortası Hükümleri Ne Zaman Yürürlüğe Girecektir? 67 İşsizlik Sigortasının Uygulama Alanına Kimler Girecektir? 68 İşsizlik Sigortası Uygulamasından Kimler Yararlanamaz? 69 İşsizlik Sigortasının Uygulanması Ek Bir Yük Getirecek midir? 70 7

9 Tasarrufu Teşvik Kesintileri Fonu Ne Olacaktır? 71 İşsizlik Sigortasının Finansmanı Ne Şekilde Yürüyecektir? 72 Toplanacak İşsizlik Sigortası Primleri İşsizlik Sigortası Fonuna Aktarımı Nasıl Gerçekleşecektir? 72 İşsizlik Sigortasında Prim İadesi Sözkonusu Olacak mıdır? 73 Hangi Ücret Üzerinden İşsizlik Sigortası Primi Kesilecektir? Sayılı Yasa Kapsamındaki İşçiler İş ve İşçi Bulma Kurumu'na İşverence Bildirilecek midir? 74 İşsizlik Sigortası Prim Belgeleri Nereye Verilecek ve Prim İle Cezaların Tahsilinde Hangi Hükümler Uygulanacaktır? 74 İşsizlik Sigortası Uygulaması Ne Gibi Hizmetler Verecektir? 75 Kendi İstek ve Kusuruyla İşsiz Kalan Sigortalıya İşsizlik Ödeneği Verilecek midir? 76 İşsizlik Ödeneğinden Hangi Koşullarda Yararlandırılacaktır? 76 İşsizlik Ödeneğinden Hangi Hallerde Yararlanamayacaktır? 77 İşsizlik Ödeneği Ödenmesi Ne Zaman ve Nasıl Yapılacaktır? 78 İşsizlik Ödeneği Ne Kadar Süre İle Ödenecektir? 78 İşsizlik Ödeneği Nasıl Hesaplanır? 79 İşsizlik Ödeneği Hangi Hallerde Kesilir? 79 8

10 İşsizlik Ödeneğinden Kesinti Yapılır mı? 80 İşten Ayrılma Bildirgesi Ne Zaman Verilecektir? 80 İşsizlik Sigortası Primleri Gider Olarak Yazılabilecek midir? 81 İşsizlik Sigortası İle İlgili İşlemlere Karşı Nasıl İtiraz Edilecektir? 81 İşsizlik Sigortası İle İlgili İdari Para Cezalarına Karşı Nasıl İtiraz Edilecektir? 82 İşsizlik Sigortası Fonunun Gelirleri Nelerdir? 82 İşsizlik Sigortası Fonunun Giderleri Nelerdir? 82 İşsizlik Sigortası Fonunu Kim Yönetecektir? 83 İşsizlik Sigortası Fonunu Kim Denetleyecektir? 84 Üçüncü Bölüm BAG-KUR SİGORTALILARINA AİT DEĞİŞİKLİKLER 4447 Sayılı Yasa'nın Yürürlüğe Girdiği Tarihte ve Daha Önce Bağ-Kur Sigortalısı Olanlar Hangi Yaş ve Sürede Emekli Olabileceklerdir? 85 Tam Yaşlılık Aylığı Nasıl Hesaplanır? 87 Kısmi Yaşlılık Aylığı Nasıl Hesaplanır? Sayılı Yasa'nın Yürürlüğe Girdiği Tarihte Önceki Duruma Göre Emekliliğe Hak Kazanamayanlara 9

11 Verilecek Kısmi Aylık Hangi Yaş ve Süreye Göre Bağlanacaktır? Sayılı Yasa Bakımından Yaşlılık Aylığı Bağlananlardan Sosyal Güvenlik Destek Primi Kesilecek midir? 93 Sağlık Sigortasından Hangi Koşullar Altında Yararlanılabilir? 94 YARARLANILAN BAŞLICA KAYNAKLAR 98 EKLER 99 10

12 SUNUŞ Kamuoyunda "Sosyal Güvenlik Reformu Yasası" olarak bilinen 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu, Türk çalışma yaşamında çok önemli kimi esasları değiştirmiştir. Bunların en başında, şimdiye kadar uygulanmamış bulunan "işsizlik sigortasının kurulması gelmektedir. Gerçekten, 1 Haziran 2000 tarihinden itibaren, eksik bulunan işsizlik sigortası tüm kurumlarıyla birlikte uygulanmaya başlanacaktır. Yıllardan beri kıdem tazminatı kurumunu işsizlik sigortasının yerine ikame etmek isteyen Türkiye, böylece Sosyal Güvenliğin Asgari Normlarına Dair 102 Sayılı Uluslararası Çalışma Sözleşmesi'nin standartlarına biraz daha yaklaşmış bulunmaktadır. Öte yandan, 4447 sayılı Yasa, yeni bir emeklilik düzeni öngörmektedir. Bu düzenin en olumlu yanı, Türkiye'de yeniden yaş kaydı ilkesine dönülmüş olmasıdır. Gerçekten, şimdiye değin uygulama içinde yaş kaydı, politik oy hesaplarıyla, 38 yaşında kadın sigortalıların ve 43 yaşında da erkek sigortalıların emekli olmalarına olanak tanınmaktaydı. Bu çalışma içinde, 4447 sayılı Yasa'nın getirdiği değişiklikler, soru-yanıt biçiminde sunulmuş ve anılan yasanın uygulamasına, açıklık getirilmek istenmiştir. Konulara ilişkin açıklamalar, temel olarak, esaslı değişikliklere yöneltilmiştir. Böylece okuyucunun elinde, genel nitelikteki bir sosyal güvenlik rehberinin bulunması amaçlanmıştır. 11

13 Kitabın hazırlanmasında, çalışmanın gözden geçirilmesini bizzat üstlenen arkadaşım Prof.Dr. Tankut CENTEL ile uygulama bağlamındaki katkıları için de Sosyal Sigortalar Kurumu eski Genel Müdür Yardımcısı Mustafa KONUK'a zahmetleri için içten teşekkür ederim. Ayrıca çalışmanın yazım işini üstlenen sekreterim Nilüfer Güney'e de teşekkür borcum var. Bu bağlamda bu çalışmanın yapılmasını teşvik eden İstanbul Ticaret Odası yetkililerine de ayrıca şükran duygularımı iletmek isterim. Prof. Dr. A.Murat DEMİRCİOĞLU 16 Mayıs 2000 İSTANBUL 12

14 GİRİŞ SORU: 4447 Sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu'nun Çıkarılmasını Hangi Etkenler Zorunlu Kılmıştır? Sosyal Sigortalar Kurumu, 1994 yılından itibaren Hazine finansmanına gereksinim göstermeye başlamıştır. Bu gereksinimle birlikte, sosyal sigortalarda reform yapılması, ülke gündemine girmiştir. Sosyal güvenlik reformuyla ilgili gereksinmeler, 25 Ağustos 1999 tarihli ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu'yla karşılanmaya çalışılmıştır. Ancak, anılan yasanın kabulü, sosyal güvenlik reformuyla ilgili gereksinme ve tartışmaları sona erdirebilmiş değildir. Bunun da temel nedenleri olarak, ilkin kabul öncesinde yaşanan toplumsal olaylar ve sonra da, söz konusu yasanın kapsamına ilişkin bakış darlığı gösterilebilir sayılı Yasa, Kamuoyuna adeta bir sosyal güvenlik reformu olarak tanıtılmıştır. Yasa, içerdiği esaslar bakımından, Türk sosyal güvenlik sisteminde temel değişiklikleri içermekle birlikte, Sosyal Sigortalar Kurumu'nun yapısal eksikliklerine yönelmemektedir. Nitekim, 4447 sayılı Yasa'yla işsizlik sigortası fonu temelinde, Devlete 13

15 belli bir fon yaratılmak istenmekte; Türk sosyal sigortalar sisteminin yapısal eksiklikleri içinde yer alan özerklik sorununa, hiç değinilmemektedir. Oysa, Sosyal Sigortalar Kurumu başta olmak üzere Türk sosyal güvenlik kuruluşları, önemli yapısal güçlükler içindedir. Bunların üstesinden gelinmesi bakımından, özellikle Sosyal Sigortalar Kurumu'nun içinde bulunduğu güçlüklere topluca bakmakta yarar görünmektedir. SORU: Sosyal Sigortalar Kurumu Ne Gibi Güçlükler İçinde Bulunmaktadır? Sosyal Sigortalar Kurumu'nun içinde bulunduğu güçlükleri, finansman ve özerklik açısından ele almak yerinde olur. 1. Kurumun Finansman Açığı a) Devlet Yardımlarının Yokluğu Konsolide bütçe sonuçlarına bakıldığında, Sosyal Sigortalar Kurumu'nun 1994 yılından itibaren açık vermeye başladığı görülmektedir. Nitekim, Kurum, sözgelimi 1994 yılında 15, 1995 yılında 59 ve 1996 yılında 146 trilyon olmak üzere, yıldan yıla katlanan bir biçimde Hazine finansmanını gerektirmiştir. Ayrıca, bu açıklar, salt Sosyal Sigortalar Kurumu'yla sınırlı kalmamış; Bağ-Kur ve Emekli Sandığı da, genel bütçeden önemli ödemelerin yapılmasını zorunlu kılmıştır. Böylece, her üç sosyal güvenlik kuruluşuna yapılan ödemeler dikkate alındığında, bunlara ayrılan payın ulusal gelir içinde % 3 ve konsolide bütçe içinde de yaklaşık % 10'a ulaştığı göze çarpmaktadır. 14

16 Ancak, merkezi devlet, ülkemizde sosyal sigorta kuruluşlarına doğrudan yardımda bulunmamaktadır. Katık konusundaki devletin katkısı dolaylı olup; bu da, Kurumun yaptığı işlemler ile düzenlemiş bulunduğu belge ve evraklardan harç, resim ve damga vergisi alınmaması ve Kurumun taşınır ve taşınmaz mal gelirleri iie mevduat ve kredi faizlerinin vergiye tabi tutulmaması biçimindedir. b) Fonların Verimsiz Kullanılması Sosyal sigorta fonları; güven, likidite, kârlılık ve verimlilik ilkeleri olarak özetlenebilecek birtakım esaslara uygun biçimde kullanılmak zorundadır. Fonlarını bu esaslara uygun biçimde yönetmeyecek sosyal güvenlik kuruluşları ise, önemli finansman güçlükleriyle karşılaşmaktadır. Sosyal Sigortalar Kurumu da, bunun en tipik örneğidir. Nitekim, Sosyal Sigortalar Kurumu fonlarının; Türk Eximbank tahvillerine yatırılması, Kurumun mali bakımdan çok önemli kayıplara uğramasına yolaçmıştır. c) Primlerin Tahsil Edilememesi Sosyal güvenlik kuruluşlarının en büyük finansman kaynağını sosyal sigorta primlerinin oluşturması karşısında, bunların zamanında ödenmeyişi ya da tahsil edilemeyişi, büyük mali güçlük yaratmaktadır. Nitekim, ülkemizdeki enflasyonist ortam, adeta primleri geç ödemeye özendirmektedir. Bu da, giderek sosyal güvenlik kuruluşlarının mali yönden güçlük yaşaması sonucunu doğurmaktadır. Ayrıca, prim borçlarının tahsilinde yaşanan güçlükler, kuruluşların mali sorunlarını çoğaltmaktadır. 15

17 2. İdari Özerkliğin Bulunmayışı Sosyal güvenlik kuruluşlarının üst düzey yöneticileri, atanma suretiyle işbaşına gelmektedir. Nitekim, sözgelimi, SSK Genel Müdürü ile Genel Müdür Yardımcıları, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı'nın önerisi üzerine ortak kararnameyle göreve gelmektedir. Kurum üst düzey yöneticilerinin atama işlemlerinin siyasi nitelikteki işlemlere bırakılmış bulunması ise, gelmiş-geçmiş tüm siyasi iktidarların kuruluş yönetimlerine olan müdahalesini kolaylaştırmaktadır. Nitekim, sözgelimi, geçmiş SSK Genel Müdürlerinin görev süreleri, ortalama 19 ayı geçememektedir. 16

18 Birinci Bölüm SOSYAL SİGORTALILARA AİT DEĞİŞİKLİKLER SORU: İşyeri Kuruma Ne Zaman Bildirilecektir? Daha önce "işveren, örneği Kurumca hazırlanacak işyeri bildirgesini işçi çalıştırmaya başlayacağı tarihten itibaren en geç bir ay içinde Kuruma doğrudan vermek veya iadeli taahhütlü olarak göndermekle yükümlüdür" şeklinde olan SS Kanunu m. 8/1 hükmü: "İşveren, örneği Kurumca hazırlanacak işyeri bildirgesini işçi çalıştırmaya başlayacağı tarihten önce Kuruma doğrudan vermek veya iadeli taahhütlü olarak göndermekle yükümlüdür" biçiminde değiştirilmiştir (4447 sayılı Yasa m.1). Buna göre, işyeri tescilindeki "işyeri bildirgesi", daha önce sigortalı çalıştırılmaya başlanılan tarihten itibaren bir ay içinde verilmekteyken; yapılan değişiklikle, bu bildirgenin, bu kez sigortalı çalıştırılmaya başlanılmadan önce Kuruma verilmesi veya iadeli taahhütlü olarak gönderilmesi öngörülmüştür. Böylece, "işyeri bildirgesinin, artık sigortalı çalış- 17

19 tırmaya başlanılacak tarihten asgari (en geç) bir gün önce verilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, tarihli Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği'nde gerekli değişikliğe "Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelikle 1 gidilmiş ve anılan yönetmeliğin 9. maddesinin birinci fıkrası: "İşverence, örneği (Ek: 7) de 2 bulunan "işyeri bildirgesi" iki nüsha düzenlenip sigortalı çalıştırılmaya başlanılmadan önce Kuruma verilir. Bu bildirgenin bir nüshası "alındı belgesi" yerine geçmek üzere işverene iade edilir." şeklini almıştır. İşyeri bildirgesinin verilmesi gereken son günün hafta tatili ile ulusal bayram ve genel tatil günlerine rastlaması durumunda, uygulamada işyeri bildirgesi tatili izleyen ilk iş gününde verildiği takdirde, idari para cezası uygulanmamaktadır 3. Buna göre, sözgelimi Pazar veya Pazartesi günü sigortalı çalıştırılmaya başlanması; işverenin söz konusu yükümünü tatil gününde yerine getirmesi olanaksız olduğu için, bu yükümün tatili izleyen ilk iş gününde gerçekleştirilmesi zorunluluğuna yol açmaktadır. Yeni uygulamanın yürürlüğe girişi 8 Eylül 1999 tarihinden itibaren söz konusu olduğu (4447 sayılı Yasa m. 63/bent e) için, anılan tarihten önce sigortalı çalıştırmaya başlamış bulunan işverenler tara- 1 RG , No Yasal değişiklik öncesinde bastırılmış bulunan "işyeri bildirgesi" örnekleri, uygulamada bir süre daha Kurum tarafından kabul edilmeye devam olunmuştur. Nitekim, bu bağlamda, önceki metinlerde yer alan "sigortalı çalıştırmaya başlanılan tarih" bölümü, "sigortalı çalıştırılmaya başlanılacak tarih" olarak işlem görmüştür. 3 Bak tarihli Kurum Genel Yazısı. 18

20 fından verilecek işyeri bildirgelerinde, daha önceki bir aylık yasal verilme süresi esas alınacaktır. Buna karşılık, 8 Eylül 1999 tarihinden sonra sigortalı çalıştırmaya başlamış işverenlerin, işyeri bildirgesini sigortalı çalıştırmaya başladıkları tarihte veya bunu izleyen günlerde Kuruma vermeleri durumunda, sigortalı çalıştırmaya başlanılan tarihten bir gün önceki tarihte geçerli olan asgari ücret tutarı üzerinden idari para cezasının uygulanması gerekecektir. Bunun gibi, 8 Eylül 1999 tarihinde sigortalı çalıştırmaya başlayan işveren tarafından işyeri bildirgesinin aynı gün Kuruma verilmemesi halinde de, idari para cezası uygulanacaktır. SS Kanunu m. 8/l'in metninde yazılı olmamakla birlikte, uygulamada; iadeli taahhütlü veya Acele Posta Servisi (APS) yoluyla gönderilen işyeri bildirgelerinin postaya veriliş tarihi, Kuruma veriliş tarihi olarak kabul edilmektedir. Buna göre, sigortalı çalıştırılmaya başlanılacak tarihten önce postaya verilen, ama Kurum kayıtlarına sigortalı çalıştırılmaya başlanılan tarihten sonra geçecek işyeri bildirgeleri için idari para cezasının uygulanması söz konusu olmayacaktır. Adi posta yoluyla gönderilen işyeri bildirgelerinde ise, bunların Kurum kayıtlarına girdiği tarih esas alınmakta ve idari para cezasının uygulanması, Kurum kayıtlarına giriş tarihine göre belirlenmektedir. Buna göre de, idari para cezasının uygulanmaması için, adi posta yoluyla gönderilen işyeri bildirgesinin, işçi çalıştırılmaya başlandığı tarihten önce, Kurum kayıtlarına girmiş bulunması gerekmektedir. Bununla birlikte, resmi nitelikteki kuruluşlar tarafından adi posta yoluyla gönderilip Kuruma geç gelen işyeri bildirgeleri, sigortalı çalıştırılmaya başlanılan tarihten önce postaya verilmiş oldukları resmi kayıtlarla belgelenmek kaydiyle, idari para cezasının uygulanmasına yol açmamaktadır. 4 4 Bak tarihli ve Ek sayılı Kurum Genelgesi; tarihli ve sayılı Kurum Genelgesi. 19

21 SS Kanunu m. 8/1 'in "iadeli taahhütlü" olarak gönderilmeden söz etmesine karşılık, Kurum uygulaması APS yoluyla postaya verilen işyeri bildirgelerini de aynı kapsamda görmektedir. SORU: İşyerini Bildirme Yükümlülüğü, İşyerinin Devrinde Veya Bir İlden Bir İle Taşınmasında Sözkonusu mudur? Öte yandan, SS Kanunu m.8/l'de öngörülen işyerini bildirme yükümü, sadece yeni bir işyeri açma durumunda değil, işyerinin devredilmesi veya bir ilden diğer bir ile taşınması halinde de uygulanacak ve aynı esaslara tabi olacaktır. Buna göre, taşınılan yerde işçi çalıştırmaya başlanılacak tarihten önce, işyeri bildirgesinin verilmesi gerekecektir. Nitekim, Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği'nin 12. maddesinin önceki metni, son değişiklikle: "İşyerinin faaliyette bulunduğu adresten başka bir ildeki veya aynı ilde diğer bir ünitenin görev alanına giren adrese nakledilmesi halinde, işverence işyerinin nakledildiği yeri çevresine alan Kurum ünitesine nakil tarihinden önce yeniden işyeri bildirgesi verilir. Boşaltılan işyeri ise yine önceden yazılı olarak Kurum ünitesine bildirilir." şeklini almıştır. İşyerinin devri durumunda ise, giderek birtakım zorlama esaslara ulaşılmaktadır. Buradaki zorlama niteliği, sosyal sigortalar hukukunun genel esaslarına aykırı biçimde, işyerinin sigortalı işçi çalıştırmaya başlanmasından sonra değil de önce bildirilmesinin öngörülmüş olmasından kaynaklanmaktadır. Gerçekten, işyeri bildirgesinin, 20

22 SS Kanunu m. 8/1 1 in içerdiği yeni mantık gereği, devir sözleşmesinin yapılmasından, yani daha henüz işyeriyle ilgili hak ve borçlar yeni işverene geçmeden önce verilmesi gerekecektir. Nitekim, Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği m. 13/bent a'nın son değişik metni de: "İşveren, işyerinin devri, kapanması, terki, kapanması, terki veya tasfiyesi halinde bu durumu önceden... işyerinin tescilli bulunduğu Kurum ünitesine yazılı olarak bildirir." anlamını taşımaktadır. İşyerinin miras yoluyla intikalindeki devirde de, durum son derece karmaşıktır. Nitekim, henüz ölüm olayının gerçekleşmediği ve giderek intikalin henüz bulunmadığı bir durumda; olası mirasçıların, kendilerine geçme olasılığı varolan işyerine ilişkin bildirgeyi işçi çalıştırmaya başlanılmadan önce Kuruma ulaştırmaları, hukuken ve fiilen olanaksızdır. Çünkü, anılan bildirim yükümünün yerine getirilmesi, ancak kimin mirasçı olacağının belli olmasına ve giderek, mirasın red veya kabul edildiğinin açıklık kazanmasına bağlıdır. Bu nedenle, uygulamada bir süre, MK. m. 546 ve 550 hükümleri göz önünde bulundurularak; ölen işverenin mirasçılarının mirası açık irade bildirimiyle kabul etmeleri durumunda, irade beyanının yapılacağı tarihten ve mirasçıların açık irade bildirimiyle mirası reddetmeleri halinde ise, ölüm tarihinten itibaren hesaplanacak üç aylık sürenin son gününden asgari bir gün önce işyeri bildirgesi verildiği takdirde, idari para cezasının gerekmeyeceği görüşü kabul edilmiştir. 5 Ancak, Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği m. 13/bent a'nın değişik son metni, belirtilen hukuki düşünceleri hiç göz önünde bulundurmaksızın, "ölüm tarihinden itibaren üç ay içinde" yapılacak bildirimi öngörmektedir. 5 Bak günlü ve Ek sayılı Kurum Genelgesi. 21

23 SORU: Sigortalı Kendisini Kuruma Bildirmek Zorunda mıdır? SS Kanunu'na 4447 sayılı Yasa'nın 16. maddesiyle eklenen Ek Madde 40: "Bu Kanunun 2 nci maddesine göre sigortalı sayılanlar, çalışmaya başladıklarını işe başladıkları tarihten itibaren 30 gün içinde Kuruma bildirirler. Bildirimler ile ilgili Kurumca yapılacak işlemlerin usul ve esasları, yönetmelikle belirlenir." hükmünü getirerek, sigortalının kendisini Kuruma bildirmesi esasını öngörmüştür. Yasada daha önce bu tür bir hüküm yer almamış; esas olarak, işverenin sigortalı olarak çalıştırdığı kişi veya kişileri Kuruma bildirmesi esası benimsenmiştir. Bu anlamda, SS Kanunu ek m. 40, kaçak (sigortasız) işçi çalıştırmayı önlemek üzere getirilmiş bir yüküm olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerçekten, yeterli bir yasal iş güvencesinin olmayışı ve buna yönelik yasama çalışmalarının da, son olarak 1992 yılından bu yana kayda değer bir sonuç vermemesi üzerine 6, bu kez sigortalıya getirilen böyle bir yükümle, kayıt dışı işçiliğin önüne geçilmek istendiği anlaşılmaktadır. Ancak, sonuçta sosyal sigortalar hukukunun genel esaslarıyla bağdaşmayacak, zorlama bir durum ortaya çıkmıştır. Nitekim, hukuk açısından, getirilen her yüküm için, bir de yaptırımın öngörülmüş bulunması gerekir. Süresinde 6 Ayrıntılı bilgi için bak. T. Centel, yeni İş Güvencesi Önerileri Hakkında Bazı Düşünceler, İşveren XXXVII, 11 (Ağustos 1999), 14, 19; T. Centel, Türkiye'de Feshe Karşı Korumanın Ekonomik ve Sosyal Sonuçları- Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi (yay.), Almanya'da ve Türkiye'de İşçinin Feshe Karşı Korunması Semineri, İstanbul 1998,167 vd. 22

24 kendini Kuruma bildirmeyen sigortalılar içinse, hiçbir yaptırım öngörülmemiştir. SORU: Bildirim Yükümü Olan Sigortalı Kişiler Kimlerdir? Bildirim yükümü altında olan kişiler, SS Kanunu ek m. 40/l'de, "bu Kanunun 2 nci maddesine göre sigortalı sayılanlar" olarak ifade edilmiştir. SS Kanunu m. 2'ye bakıldığında ise, "bir hizmet akdine dayanarak bir veya birkaç işveren tarafından çalıştırılanların sigortalı sayıldığı ve çiftçi mallarını koruma bekçilerinin de SS Kanunu'na tabi oldukları hususlarının belirtildiği görülmektedir. Bunun dışında, SS Kanunu geç. m. 20'ye tabi özel banka ve sigorta şirketleri sandıklarından yararlananlar ile "bir veya birkaç işveren tarafından çalıştırılan film, tiyatro, sahne, gösteri, ses ve saz sanatçıları, müzik, resim, heykel, dekoratif ve benzeri diğer uğraşıları içine alan bütün güzel sanat kollarında çalışanlar, düşünür ve yazarlar" (SS Kanunu ek m. 10/1) ve "1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanununda belirtilen genel kadınlar'la (SS Kanunu ek m. 13/1) ilgili herhangi bir açıklığa rastlanılmamakta; bu kişiler de, SS Kanunu hükümlerinden yararlanmakta veya kendilerine en az SS Kanunu'nda belirtilen yardımlardan yararlanma olanağı yaratılmaktadır. Diğer yandan, kısmen veya tamamen sigortalı sayılmayacak kişiler, SS Kanunu m. 3'de tek tek gösterilmiştir. Bu bakımdan, SS Kanunu ek m. 40/l'deki "bu Kanunun 2 nci maddesine göre sigortalı sayılanlar" anlatımı, başarılı ve tek başına yeterli görünmemektedir. Bunun yerine, salt SS Kanunu m. 2'yle sınırlı kalınmayıp, "Sosyal Sigortalar Kanunu'na göre sigortalı sayılma" ölçütünün temel alınması, daha yerinde olacaktır. Buna göre de, SS Kanunu m.3'e göre sigortalı sayılmayan kişilerin dışında kalıp, "bir 23

25 hizmet akdine dayanarak bir veya birkaç işveren tarafından çalıştırılanlar ve bu arada koruma bekçileri, genel kadınlar, sanatçı, düşünür ve yazarlar, söz konusu bildirim yükümüne tabi tutulmalı; özel banka ve sigorta şirketleri çalışanlarından SS Kanunu geç. m. 20'ye tabi sandıkların üyesi olanların ise, anılan yükümün dışında bırakılmalıdır. Ancak, SS Kanunu m. 3 bakımından da, SS Kanunu ek m. 40/l'de yeterli açıklığın bulunmamasına rağmen, kısmen sigortalı sayılanlar için ayırıma gidilip; bunlardan, ilgilinin sigortadan yararlanması istek koşuluna bağlananların, söz konusu yükümün dışında bırakılması, belirtilen yasa hükmünün amacına daha uygun düşecektir. Bunun gibi, amaca uygun yorum sonucu, çırakların (SS Kanunu m. 3/bent II f. A; Çıraklık MEK. m. 25/IV) da bildirim yükümünden uzak tutulmaları gerekir. Gerçekten, bunların sigorta primleri, Çıraklık MEK. m. 25/IV cümle 2 uyarınca, Devlet tarafından karşılandığı için; işverenin, sigortasız çırak çalıştırması ve giderek, çırağın kendisini bildirim yükümünden söz edilemeyecektir. SS Kanunu ek m. 40/1; bildirimlerle ilgili Kurum işlemlerinin usul ve esaslarının, bir yönetmelik tarafından belirlenmesini öngörmüştür. Bu konuda, ilkin, 10 Eylül 1999 tarihli ve Ek sayılı Kurum Genelgesi'ne göre işlem yapılmıştır. Daha sonra, Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği'nin 14. maddesi değiştirilirken, anılan maddede: "Sigortalı, çalışmaya başladığını, çalışmaya başladığı tarihten itibaren en geç 30 gün içinde örneği (Ek-9)'da bulunan "sigortalı bildirim belgesi" ile Kuruma bildirir. Sigortalı tarafından iki nüsha olarak doldurulan belge Kurumca alınıp genel evrak numarası işlendikten sonra bir nüshası sigortalıya geri verilir. 24

26 Sigortalının bildirimi ile işverenin bildirimleri arasında farklılık olduğu takdirde, durum Kurumca iadeli-taahhütlü bir yazıyla işverene bildirilir. İşverence 7 gün içinde cevap verilmemesi halinde yapılacak araştırma ve inceleme sonucuna göre gerekli işlemler yapılır." hükümlerine (f.5-6) yer verilmiştir. SORU: Sigortalının Kendisini Kuruma Bildirmesi Nasıl Olacaktır? Sigortalının kendisini Kuruma bildirmesi konusunda, yasada herhangi bir biçim öngörülmüş değildir. Bu konuda, Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği'nin 26 Şubat 2000 tarihli değişikliğine "sigortalı bildirim belgesi" esas alınacaktır. SS Kanunu ek m. 40/1, sigortalının kendisini bildirmesi konusunda, 30 günlük bir süre koymuştur. Bu sürenin başlangıcı, herhalükârda, sigortalının "çalışmaya başladığı tarihtir (SSİY. m. 14/V). Çalışmaya başlamadan kasıt, sigortalının fiilen işe başlamasıdır. Buna göre de, SS Kanunu ek m. 40/I açısından önemli olan, hizmet sözleşmesinin yapıldığı tarih olmayıp; işçinin (sigortalının), bilfiil çalışmaya başlayacağı tarihtir. Bu yüzden, tarafların, hizmet sözleşmesinde daha sonraki bir tarihte çalışmaya başlanacağını kararlaştırmaları durumunda; sözleşmenin yapıldığı tarih yerine, kararlaştırılan çalışma tarihi temel alınacaktır. Diğer yandan, sigortalının kendisini Kuruma bildirmesi, içinde bulunduğu istihdam türünden bağımsızdır. Çünkü, SS Kanunu ek m.40/l'in yollamada bulunduğu SS Kanunu m. 2, "bir veya birkaç işveren tarafından çalıştırılanlardan söz etmektedir (f.1). Buna göre, 25

27 sigortalı, ister tam ve isterse kısmi süreli (part-time) bir istihdam ilişkisi içinde bulunsun, SS Kanunu ek m. 40/l'deki bildirim yükümüne tabi olmaktadır. SORU: İşveren Sigortalıları Kuruma Ne Zaman Bildirme Yükümü Altındadır? 4447 sayılı Yasa m. 2'yle SS Kanunu m. 9/1: "İşveren çalıştıracağı kimseleri, işe başlatmadan önce örneği Kurumca hazırlanacak işe giriş bildirgeleriyle Kuruma doğrudan bildirmekle veya bu belgeleri iadeli-taahhütlü olarak göndermekle yükümlüdür. İnşaat işyerlerinde işe başlatılacak kimseler için işe başlatıldığı gün Kuruma veya iadeli-taahhütlü olarak postaya verilen işe giriş bildirgeleri ile Kuruma ilk defa işyeri bildirgesi verilen işyerlerinde işe alınan işçiler için en geç bir ay içinde Kuruma verilen veya iadeli-taahhütlü olarak gönderilen işe giriş bildirgeleri de süresi içinde verilmiş sayılır." şeklinde değiştirilerek, işverenin sigortalıları Kuruma bildirmesi yükümüyle ilgili yeni esaslar benimsenmiştir. Buna göre, ilkin, işveren; bazı istisnalar dışında, çalıştıracağı sigortalılar işe başlatmadan önce, Kuruma bildirme yükümü altındadır. Daha önceki uygulama içinde, sigortalılar, çalıştırılmaya başlandıktan sonra Kuruma bildirilirken; şimdi bu genel kural, isabetli olarak değiştirilmiş ve sigortalının işe başlatılmasından önce Kuruma bildirilmesi esası kabul edilmiştir. Sosyal sigortalar hukukunun genel esaslarıyla bağdaşmaz görünen bu yeni düzenlemenin kaynağında, tıpkı işverinin işyerini ve si- 26

28 gortalının da kendisini Kuruma bildirme yükümlerinin düzenlenişinde olduğu üzere, kaçak (sigortasız) işçi çalıştırmayı önleme endişesinin yattığı görülmektedir. SORU: Çalıştırılacak Kişilerin İşe Başlatılmadan Önce Kuruma Bildirilmeleri Kuralına Kimler Tabi Değildir? Çalıştırılacak kişilerin, kural olarak, işe başlatılmalarından önce Kuruma bildirilmeleri gerekmekle birlikte; SS Kanunu m. 9, belirtilen esasa üç istisna getirmektedir. Bunlardan ilki, özel olarak, inşaat işyerlerine ilişkindir. Gerçekten, inşaat işyerlerinde işe başlatılacak kişiler için, bunların işe başlatıldıkları gün Kuruma veya iadeli taahhütlü olarak postaya verilen işe giriş bildirgeleri, süresi içinde verilmiş sayılmakta, yani idari para cezasının uygulanmasını gerektirmemektedir. Burada bildirimde bulunma anı, işçinin işe başlaması öncesinden işe başlanılan ilk güne kaydırılmış durumdadır. İkinci olarak; ister inşaat işyeri olsun ve isterse olmasın, ilk defa işyeri bildirgesi verilen işyerlerinde işe alınan işçiler (sigortalılar) için, işe başlama tarihinden itibaren en geç bir ay içinde verilen işe giriş bildirgeleri, yine^süresi içinde verilmiş sayılacak ve idari para cezasının uygulanmasına yol açmayacaktır. Bu konuda, görüldüğü üzere, işyerinde görülen iş önemli olmayıp; söz konusu işyeri için işyeri bildirgesinin, ilk kez verilip verilmediği hususu önem taşımaktadır. Nihayet, üçüncü istisna olarak, Dışişleri Bakanlığı'nın sigortalı olarak yurt dışı göreve atadığı personel için vereceği işe giriş bildirgelerinin Kuruma en geç üç ay içinde gönderilmesi olgusu (SS Ka- 27