Türkiye Özürlüler Ara t rmas kincil Analizleri ve Sonuçlar. Prof. Dr. smail Tufan & Yrd. Doç. Dr. Özgür Arun

Transkript

1 Türkiye Özürlüler Ara t rmas kincil Analizleri ve Sonuçlar Prof. Dr. smail Tufan & Yrd. Doç. Dr. Özgür Arun

2 Türkiye Özürlüler Ara t rmas kincil Analizlerinden Ülkemizin Elde Etti i Faydalar... 1 Giri... 3 Verilere Yeni Bir Hayat Verdi!... 3 Yeni Hedefler çin Olanak Yaratt... 4 Çözüm Olanaklar n Gösterdi!... 5 Yeni Sorular Ortaya Koydu!... 6 htiyaçlar, Beklentiler, Haklar... 7 Hizmetler: Ula am yorlar m, Uygun mu de iller?... 7 Kaynaklar: Dü ük Rand man!... 8 Yat r mlar Nas l Daha yi Olabilir?... 8 Sonuçlar... 8 Gelece e Yönelik Öneriler!... 9

3 Giri Genel say m kapsam nda Türkiye statistik Enstitüsü ve Özürlüler Dairesi Genel Müdürlü ü taraf ndan 2002 de engelliler üzerine yap lan ara t rma engellilik problemine çözüm aray lar aç s ndan önemliydi. Ama engellilerin durumunda olumlu de i im ortaya ç kmad. kincil analizler, bu durumun ard ndaki sebeplere k smen k tutabilecek enformasyonlara ula mam z sa lad. Engelli vatanda lara yard mc olmak, sosyal ya ama kat lmalar n te vik etmek ve desteklemek aç s ndan iste in yeterli gelmedi i anla ld. Verilere Yeni Bir Hayat Verdi! Yorumlara geçmeden önce ikincil analizlerin genel faydalar hakk nda k sa bilgi vermenin, bu çal man n gere i oldu u kan s nday m. Çünkü ikincil analizlerden ülkemizin elde etti i faydalar dile getirmek amac yla haz rlanm t r. kincil analizlere ba vurulmas n n üç temel gerekçesi vard r: 1) Veri materyali mevcut oldu undan, verilerin toparlanmas için yeni bir kaynak yarat lmas na gerek kalmamaktad r. Dolay s yla maliyeti dü ük bir yöntemidir. 2) Verilerin haz r olu u, k sa süre içinde sonuçlara ula may sa lamaktad r. Yani sadece ekonomik yönden de il, di er taraftan zamandan tasarrufu yap lmas na da katk da bulunmaktad r. 3) Di er önemli gerekçe ise, mevcut veri materyalinin içindeki enformasyon potansiyelini azami düzeyde de erlendirmek iste inden kaynaklanmaktad r. Türkiye Özürlüler Ara t rmas ndan elde edilen verilerin ikincil analizleri, bu sebeplerden dolay, ülkemize faydas dokunan bir giri im olarak de erlendirilebilir. Özellikle verilerin henüz tazeli ini yitirmemi olmas, yeni enformasyonlar n güncelli ini koruduklar anlam na gelmektedir. Yeni enformasyonlar, engellilere yönelik hizmetlerde tatmin etmeyen bulgulara eri meyi sa lam t r. Bulgular burada tekrarlaman n anlam olamaz. Sonuç raporunda detayl ca bunlar ortaya konulmu lard r. Bu yüzden k sa bir an msatma yaparak, sonuçlar nas l yorumlad ma geçmeyi daha uygun görüyorum. Analizlerden ç kan enformasyonlar, u sorunlarla kar kar ya bulundu umuza i aret etmektedirler: 1) Engellilere yönelik hizmetlerin, yani bu alana yap lan yat r mlar n, teorik temellere dayanmad klar na,

4 2) Hizmetlerin engellilerin ihtiyaçlar na cevap vermede yetersiz kald klar ma, 3) htiyaçlar n giderme hedefine odaklanm kaynaklar n azl na i aret belirtilere rastlan lm t r Bunlar n muhtemel sebeplerini dile getirerek, ikincil analiz giri iminden elde edilebilecek faydalar ço altmaya çal aca m. Yeni Hedefler çin Olanak Yaratt Analizler, birbiriyle ba lant lar bulunan dört alandaki yetersizliklerin, engellilere yönelik çal malarda ba ar grafi inin dü mesine yol açt na i aret etmektedir. Bunlar 1) Engellilerin ihtiyaçlar 2) Engellilere sunulan hizmetler 3) Bunlara ayr lan kaynaklar 4) Kaynaklar n yat r ma dönü türülmesi eklinde ifade edilebilirler. Engellilerin ihtiyaçlar, bireysel tahminlerden hareket edilerek belirlenemezler. Böyle bir giri im ne kadar iyi niyetli olsa da, verimsiz bir giri imden öteye geçemeyecektir. Bu yüzden devletler, engelli vatanda lar hakk nda ampirik veriler toparlayarak, spesifik ihtiyaçlar n belirlemeye çal maktad rlar. Uluslar aras alanda tan nm ünlü bir ara t rmac, henüz 70 li y llarda 400 ün üzerinde bilimsel kaynak sunarak, bu alanda ne kadar çok bilgiye ihtiyaç duyuldu unu ortaya koymu tur. Bu arada Avrupa daki engellilik problemiyle ilgili bilimsel kaynaklar n say s binlerle ifade edilmektedir. Türkiye de ise engellilik problemini tespit edebilece imiz ampirik verilere dayanan bilimsel kaynaklar n say s bir elin parmak say s ndan azd r ve en kapsaml s 2002 de yap lan Türkiye Özürlüler Ara t rmas d r. Bu yüzden ortaya u soru ç kmaktad r: 2002 y l öncesi Türkiye sinde engellilere yönelik hizmetler neye göre tasarlan p planlanmaktayd lar? kinci soru ise 2002 sonras nda neye göre planlan yorlar? lk sorunun cevab iki türlü olabilir: Ya ba ka ülkelerdeki ara t rma sonuçlar na bak larak, Türk engellisinin ihtiyaçlar na cevap verebilecek hizmetler tasarlanmaya çal lmaktayd ya da engellilerin ihtiyaçlar n n ilindi inden hareket edilmekteydi. Herhalde ilk cevap gerçe e daha fazla yakla maktad r. kinci sorunun cevab kan mca çok daha önemlidir: 2002 y l nda elde edilen bilgilerden hareket edilerek, engellilere yönelik yeni hizmetler planlan p uygulamaya konulabildi mi? Sorunun cevaplar hakk nda elimde herhangi bir bilgi yoktur. Fakat engellilerin bugünkü problemlerinin, 2002 öncesinden daha farkl olamayaca na i aret eden gözlemlerim,

5 devletimizin maddi ve insani kaynaklar n seferber ederek yapt rd ara t rmadan elde edilen bulgular n iyi de erlendirilemedi i dü üncesini (bende) yaratmaktad r. kincil analizlerin ülkemize faydal olup olmad sorusuna cevaplar arad m z bu çal mada, daha önceki ara t rman n faydalar n n da dikkate al nmalar gerekir diye dü ünüyorum. Türkiye deki engellilerin özel ihtiyaçlar hakk nda yeterli bilgilere sahip olmay m z n yaratt dezavantajlar, hangi alanlara yat r m yap lmas gerekti i sorusuna tatmin edici cevaplar verebilmeye engel olmaktad r. Hangi hizmetlere ihtiyaç oldu u, bunlar n planlanmas, organizasyonu gibi çok önemli sorulara gereken ekilde cevaplar veremiyoruz. kincil analizler, hizmet türlerinin hepsinde ve engellilerin tümünde, olumsuz durumlar n a rl k kazand klar n ortaya koydu ve bunun sebepleri, büyük bir ihtimalle, cevaps z kalan sorular m za dayanmaktad rlar. Çözüm Olanaklar n Gösterdi! Böylece problemin ana kaynaklar ndan baz lar na ula t m zdan hareket ederek, bunlara çözüm aray lar na yönelebilece imizi dü ünüyorum. Buna geçmeden önce problem alanlar n biraz daha yak ndan tan mam z gerekiyor. htiyaçlar: Engellilik problemi, hiçbir zaman sadece bireyle s n rl kalmaz. Daima aileyi de çe itli biçimlerde etkilemektedir. Dolay s yla engellilere yönelik bütün çal malarda aileyi de dikkate almak gerekiyor. Engellilik, sosyal bir problem olarak kabul edildi i andan itibaren, ihtiyaç kavram n n içeri i de de i mektedir. Bireysel problemlerde, ihtiyaçlar bireyler taraf ndan giderilmeye çal l rken, sosyal problem s n f nda yer alan ihtiyaçlar n giderilmesi, sosyal devletin görev ve sorumluluklar aras na girmektedir. Bu yüzden engellilerin ihtiyaçlar, en az iki boyutlu olarak dü ünülmelidir: (1) Haklar, (2) Beklentiler. Türkiye de engellilerin birçok yasal haklara sahip olduklar bilinmektedir, as l problem, ihtiyaçlar n belirledi i bu haklar n cevap vermeye çal t beklentilerin tatmin edilemeyi inde yatmaktad r. kincil analizler, bunu da ortaya ç karmaktad r. Hizmetler: Hizmet, buradaki anlam yla, engellilerin ihtiyaçlar na yönelik uygulamalar ifade etmektedir ve yine en az iki boyutta ele al nmalar gerekir: (1) Nicelik, (2) Nitelik. Kaynak: Nitelik ve nicelik bak m ndan uygun hizmetlere kaynak yaratmak gerekir. Kaynaklar (1) maddi ve (2) insani olmak üzere ikiye ay rmam z gerekir. Analizlerden ç kan bulgular, hizmetlerin nicelik ve niteliklerinin yetersiz, maddi ve insani kaynaklar n devreye sokulu unun efektif olmad na i aret etmektedir. Dolay s yla yat r mlar n, tatmin edici sonuçlar yaratamad, dü ük rand manl giri imlerin hakim

6 oldu u durumlarla kar kar ya bulundu umuz görülmektedir. öyle de diyebiliriz: Elimizdeki mevcut, maddi ve insani, k t kaynaklar m z engellilerin ihtiyaçlar na uygun yat r mlara dönü türmede belirgin sorunlar ya yoruz. Yeni Sorular Ortaya Koydu! kincil analizlerin ortaya ç kard bulgular, k smi çözümler getirecek sorulara dönü türebilirsek, ülkemizin bundan elde edece i faydalar olacakt r. Bu tür sorulardan alt tanesini sunuyorum: 1) Engelli (veya özürlü) olarak nitelendirdi imiz insan nas l tan ml yoruz? Onun bizim nazar m zdaki kimli i nedir? Bütün sorulara verilecek cevaplar n temeli, bu soruya verece imiz cevaba ba l d r. Engellili i tan mlama biçimi, daima perspektifimizi geni letecek niteliklere sahip olmal d r. Ancak Türkiye Özürlüler Ara t rmas Sonuç Raporu nu incelerken rastlad m tan m, bunun tam tersini yapmakta ve bak alan m z daraltan nitelikler ta maktad r. Engellileri sosyal yetilerini yitirmi bireyler eklinde tan mlad m z takdirde, elimizdeki her türlü olana, daha ba tan yok etmi oluyoruz. E er engelli insanlar sosyal yetilerini yitirmi olarak görüyorsam, onlar topluma kazand rma giri imlerimi nas l aç klayabilirim? Sosyal yetileri bulunmayan bir insan, neden sosyal ya ama kat lmaya te vik edeyim, onun ba aramayaca n dü ündü üm bir yetenek için neden param ve zaman m harcayay m, neden özel olarak yeti mi uzmanlar m onun ad na seferber edeyim? Böyle dü ünüyorsam, bunlar yapmam, yapt m söylüyorsam, inand r c olamam. Bilimsel ara t rmalar, engellilerde, sosyal yetilerin tümüyle kaybolmad n ortaya koymaktad r. Zihinsel engelliler dahil olmak üzere temel ihtiyaçlar yla engelsizlerin temel ihtiyaçlar aras ndan hiçbir fark yoktur. Bunun da bilimsel kan tlar vard r. Bu yüzden engellilerdeki farkl l klar de il, engelsizlerle olan ortak noktalar n dikkate alarak, hizmetleri planlamak gerekiyor. Bu da uygun bir tan mdan hareket etmeyi gerekli k l yor. Engellili in çok say da tan mlar yap lm t r. T bbi tan mlar, burada bizi en az ilgilendiren tan mlard r. Daha ziyade uluslararas alanda kabul gören Dünya sa l k Organizasyonu taraf ndan yap lan tan mdan hareket etmemizi öneriyorum. Her ne kadar buna bile hala a r derecede t bbi nitelikler ta d ele tirisi getirilse de, u anda engelliler aç s ndan en uygun olan tan m budur. Üç boyuta sahip bu tan ma göre engellilik, organizmadaki hasar de il, aksine bu hasar n yaratt sosyal dezavantajlard r. kincil analizlerin ortaya koydu u durumlar ve sonuç raporundaki engelli tan m n birlikte dü ündü ümüz zaman, ba ar s z giri imlerin kaynaklar ndan en önemlisini ke fetmi

7 oluruz. Engellilerin topluma daha fazla kat lmalar n sa layacaksak, onlar de il, ilk etapta kendimizi de i tirmeliyiz ve engellileri sosyal yetilere sahip bireyler olarak alg lamay ö renmeliyiz. Di er bütün sorular n cevaplar, bu ö renme sürecinden elde edilecek sonuçlara ba l olarak de i ecektir. Bugünkü ilke mümkün oldu unca normal bir ya am n engellilere de sunulabilece idir. Bu ilkenin benimsenmedi ine dair elimizde hem yaz l hem de ikincil analizlere dayanan bulgular vard r. htiyaçlar, Beklentiler, Haklar BU SLAYT B R ÖNCEK N N DEVAMIDIR, AMA D KKAT ÇEK LMES GEREKEN ÖZEL B R ENFORMASYON SUNMAKTADIR: Avrupa Birli i Sosyal artnamesi nde yer alan engellilerle ilgili bir bölüm! Hizmetler: Ula am yorlar m, Uygun mu de iller? kincil analiz sonuç raporunu inceleme f rsat bulamam olanlar da dikkate alarak, hizmet giri imlerindeki ba ar grafi imizin dü üklü ünü ortaya koyan somut bir örnek vererek, ikincil analizlerin ülkemize sa lad faydalar dile getirmeye devam edece im Türkiye Özürlüler Ara t rmas soru ka d nda yer alan sorular, engellilerin öncelikle alt adet hizmet türünden yararlanma olana na sahip olduklar anla lmaktad r. Engellilerin bunlardan ne ölçüde yararlanabildi ini gösteren bu tablo, ihtiyaç, kaynak, hizmet ve yat r m eklinde tan mlad m z durumlar aras ndaki ili kilerdeki kopuklu un da göstergelerinden sadece biridir. Sonuç raporunda yer alan 128 tablo incelendi i zaman, burada sunulandan çok daha olumsuz durumlar ortaya koyan bulgulara rastlanacakt r. Görüldü ü gibi en çok faydalan lan hizmet türü olan sa l k hizmetlerinden bile engellilerin %50 si faydalanamamaktad r. Her 10 engelliden sadece 1 i e itim hizmetlerinden yararlanabilmektedir. Bu da %34 nün okuryazar olmay n n, %14 nün diplomas z okuryazar olu unun ve %31 nin sadece be y ll k temel e itim alm olu unun nedenlerini ortaya ç karmaktad r. Bak m ve rehabilitasyon hizmetlerinden sadece %6 s yararlan rken, sosyal ve kültürel hizmetlerden ve aile rehberli i hizmetlerinden yararlananlar %1 e gerilemektedir. Bunlar ve di er bulgular unu da göstermektedir: kincil analizlerle tespit edilen olumsuz grafi in suçlusu, üphesiz engelliler olamazlar. O zaman bunun kaynaklar n, engellilerin d nda aramak gerekir.

8 Kaynaklar: Dü ük Rand man! Türkiye Özürlüler Ara t rmas soru ka d n AB Sosyal artnamesini dikkate alarak inceledi imiz zaman, sosyal artnameye uyumlu temel haklara sahip engelli insan rahatl k alg layabiliyoruz. Türkiye de de engellilere mesleki dan manl k, meslek e itimi, sa l koruma, sosyal güvenlik, sosyal yard m ve sosyal hizmetlerden yararlanma haklar n n tan nm oldu unu ortaya koyan bu soru ka d na verilen cevaplar n ikincil analizleri, mevcut haklar n kullanamayan engellilerin a r derecede fazla olduklar n ortaya ç karmaktad r. Anla lan devletin maddi ve insani kaynaklar, engellilerin sosyal ya ama kat l m ve uyumu hedeflerine uygun ekilde devreye sokulam yorlar. Dolay s yla engellilerin ihtiyaçlar kar lanam yor. Bu da yap lan yat r mlardan elde edilen rand man n dü ük kalmas na yol aç yor. Yat r mlar Nas l Daha yi Olabilir? Yat r mlar n rand man n yükseltebilmek için üç temel art n yerine getirilmesi gerekir: 1) Hizmetler, engellilerin ve ailelerinin ihtiyaçlar ve beklentileriyle uyumlu olmal d r. Engellili in türü, derecesi, cinsiyet, ya, e itim, gelir, bölge faktörlerinin tayin etti i ihtiyaçlara ve beklentilere uygun hizmetler planlanmas ve uygulanmas gereklidir. 2) Planlanan ve uygulamaya konulan hizmetlere ula labilmesi gerekir. Hizmetlere ula labilecek olanaklar yarat lmal, mesela fiziksel çevre, ta m araçlar, mimari yap gibi bariyerler azalt lmal veya tümüyle ortadan kald r lmal d r. Kamu ta m araçlar n kullanamayacak durumdaki engellilere transport servisi ve refakatçi tahsis edilmelidir. 3) Engelliler, kendileri için haz rlanm ve sunulan hizmetlerden haberdar edilmelidir. Engellilerin bu enformasyonlar kendi çabalar yla elde etmeleri beklenmemeli, aksine enformasyonlar onlara çe itli kanallardan ula t r lmal d r. Sonuçlar kincil analizlerden elde edilen bulgulardan hareket edilerek, vard m sonuçlar: 1) htiyaca uygun hizmetler yeterli düzeyde de ildir.

9 2) Hizmetler daha iyi organize edilmelidir. 3) Rand man artt r c giri imlere a rl k verilmelidir. 4) Geli meleri sistematik takip yoluyla denetleyip, hizmet rand manlar n almak gerekir. 5) Rand man ölçebilen kriterler yarat lmal ve bunlar, bütün kurum ve kurulu larda kullan larak, hizmet giri imlerinde ba ar düzeyi ölçülmelidir 6) Kurum ve kurulu lar aras ndaki kooperasyonlar ço almal d r. Böylece elimizdeki k t düzeydeki, maddi ve insani kaynaklar daha etkin, tasarruflu ve bilinçli ekilde kullanabilir, engellilerin ihtiyaç ve beklentilerini daha iyi tatmin edebilen hizmetler sunabiliriz. Gelece e Yönelik Öneriler! Gelece e yönelik baz önerilerde bulunarak bu çal maya son noktay koyuyorum: TOP metot olarak adland rd m giri imler, engellilere yönelik çal malar m z n ba ar düzeyini artt rabilir. Teorilere dayanan hizmetler sunarak, bunu ba arabiliriz. Dolay s yla bilimsel ara t rmalara a rl k verilmelidir. Devletimizin kaynaklar n n bo a gitmesi, ancak bu ekilde önlenebilir. Ampirik verilerin analizleri, hizmetleri planlama a amas nda kullan labilir ve ihtiyaçlara cevap verebilecek nitelikleri ço alt labilir. Ama e er organizasyonda ba ar s z kal n rsa, en iyi teorilerin ve planlar n hiçbir anlam yoktur. Bu yüzden organizasyonda reformlara gidilmesi gerekmektedir. Kendini denetleyebilen ve yenileyebilen bir organize biçimine yönelmemiz uygun olacakt r. Art k ikincil analizlerin ülkemize faydas dokunup dokunmad sorusunun cevab n verebiliriz: Bilimsel ara t rmalar veya analizlerin özünde fayda yoktur. Onlar sadece enformasyon iletebilirler. Fayda, bu enformasyonlar kullanmaya, kullan taki tarz ve biçimlere, enformasyonlara dayanan hedeflerin tan mlanmas na ve bu hedeflere yönelik giri imlerin ortaya ç kmas na dayan r. Bilimsel analizlerin faydal olup olmad sorusunu, bilimsel ara t rmaya de il, kendimize sormal y z! Devletimizin maddi kaynaklar n kullanarak ortaya ç kan bu analizlerden hareket ederek, yeni giri imler planland m? Planlar devreye sokuldu mu? Bulgulardan yola ç k larak, engellilerin ihtiyaçlar belirlendi mi? Fayda, bu ve bu tür sorulara verilen cevaplarda yat yor, istatistiksel uygulamalarda de il! Sayg lar mla arz ederim.

10