ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS PROJESİ KENTSEL EKOLOJİ. Aybüke KOZAN PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS PROJESİ KENTSEL EKOLOJİ Aybüke KOZAN PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ANKARA 2015

2 ÖZET Yüksek Lisans Projesi Aybüke KOZAN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mehmet Emin BARIŞ Hızlı nüfus artışı, gelişen teknoloji ve sanayi ile birlikte insanoğlunun ekosistemler üzerindeki baskısı artmakta ve doğal çevrenin giderek yok olmasına ve yenileme gücünü kaybetmesine neden olmaktadır. Buna karşılık olarak, 1970 li yıllardan itibaren çevre sorunlarına karşı artan duyarlılık, pek çok alanda yeni yaklaşımlar ve teknik önlemlerin geliştirilmesini sağlamıştır. Planlama alanında ise doğal çevrenin bugünkü ve gelecek nesiller için en yararlı biçimde değerlendirilmesi, ona bağlı kaynakların korunması, geliştirilmesi ve sürdürülebilirliğinin sağlanmasını amaçlayan yaklaşım olarak ekolojik planlama yaygın bir kullanım bulmuştur. Haziran 2015 Anahtar Kelimeler: kentsel ekoloji, coğrafya, kentsel çevre, insan ekolojisi, yaşanabilir kent

3 ABSTRACT Graduate Project Aybüke KOZAN Ankara University Science Institute Department of Landscape Architecture Supervisor: Prof. Dr. Mehmet Emin BARIŞ Rapid population growth, developing technology and human pressure on ecosystems with the industry growing and increasingly leads to the destruction of the natural environment and the loss of his innovation. In response, increased sensitivity to environmental issues since the 1970s, has led in many areas, the development of new approaches and technical measures. In planning the most useful way to evaluate the present and future generations the natural environment, protection of resources attached to it, it has found widespread use in ecological planning approach aimed at ensuring the development and sustainability. June 2015 Key Words: urban ecology, geography, the urban environment, human ecology, livable city

4 İÇİNDEKİLER ÖZET..i ABSTRACT.. ii ŞEKİLLER DİZİNİ Giriş Ekoloji Kavramı 3 3. Kentsel Sürdürülebilir Ve Bütüncül Ekolojik Yaklaşım Ekolojik Planlama Yaklaşımında Temel Hedefler Ekolojik Planlama Boyutundaki Hedefler Ekolojik Kentler Oluşturma Sonuç Kaynakça ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Ekolojik Kent... 4 Şekil 2. Ekolojik Kent...7

5 1. GİRİŞ Bir yaşam alanı olarak kentler, doğal ve kültürel birçok unsurun bir arada ve karşılıklı etkileşim içinde bulunduğu insan ekosistemleridir. Bir yandan hava, toprak, su, bitki gibi doğal çevre koşulları, diğer yandan da ekonomik kalkınma için sürekli geliştirilmek zorunda olan ulaşım, ticaret, sanayi, turizm gibi sosyo-ekonomik faaliyetler aynı alanda ve iç içe geçmiş durumdadır. Kent ekosistemi olarak adlandırılan bu yapının sağlıklı işleyişi, yine bu ekosistemin bileşenleri olan doğal ve kültürel unsurların birbiriyle uyumuna ve aralarındaki dengeye bağlıdır. Sanayi devriminin ardından, günümüz gelişmiş ülkelerinde başlayan hızlı kentleşme süreci, özellikle ikinci Dünya Savaşı sonrasında tüm dünya ülkelerine yayılmıştır. 20. yüzyılın başlarında Dünya genelinde %7 olan kentleşme oranı sürekli artarak 1950 de % 29,1 e ulaşmış, 2007 de ise % 50 leri aşmıştır. Dünyada kentleşmenin bu denli hızlı seyri, beraberinde kent alanlarının çevresel taşıma kapasiteleri ve kentlerin yaşanabilirliği kavramlarını gündeme getirmiş ve dolayısıyla bu konudaki disiplinler arası araştırmalar artmaya başlamıştır. Kentleri birer insan ekosistemi olarak inceleyen kentsel ekoloji araştırmaları da tam bu dönemin ürünü olup; yer bilimleri, biyoloji, planlama, sosyoloji, ekonomi, politik bilimler gibi birçok disiplinin bakış açılarını birleştirmekte ve bütüncül bir yaklaşımı savunmaktadır. Kentsel ekoloji, kentlerin yeni gelişen alanlarının planlanmasında çevresel duyarlılıkları dikkate alan, kentsel ekonomik kalkınma modeli içinde kentsel verimliliği, üretkenliği, korumayı ve yeniden kullanımı destekleyen yöntem ve uygulamalara öncelik veren bir yaklaşımdır. Kentsel ekoloji, mevcut kent alanları içinde sağlıklı ve yaşanabilir yaşam adacıkları yaratma çabalarının bütünü olarak da tanımlanabilir. Kısaca kentsel ekoloji, kentsel büyümenin ekolojik yaklaşımla planlanmasıdır. Kentsel açık yeşil alanlar yaşanabilir ideal mekanların yaratılmasında büyük bir öneme sahiptir. Kentsel alanların tasarımında göz önüne alınması gereken doğal faktörlerden birisi de ekolojidir. Yeşil ve yeşilin bilim sanatı olan Peyzaj Mimarlığında, doğanın kendiliğinden var olan dengesinin bozulmadan korunması ve tasarıma aktarılması temel esastır. Bu nedenle kentsel tasarımlarda ekolojik dengenin korunmasında ve planlanmasında peyzaj mimarlarının görüş ve fikirleri büyük önem taşımaktadır. Kent de bir ekosistemdir. Kentte canlı ve cansız elemanların sistemi görülmektedir. Kent yaşayan canlı bir organizma gibidir. Çeşitli organlardan meydana gelen bir canlıda olduğu gibi, kentler de çok farklı fonksiyonları olan bölgelerden meydana gelir. Kentsel ekosistemlerde sistemi oluşturan elemanlar (arazi şekli, iklim, toprak, mikroorganizmalar,

6 bitki ve hayvan varlığı, insan ve cansız varlıklar) bir denge kurarak sistemin sürdürülebilirliğini, yani yaşam döngüsünü sağlar. Günümüzde ekoloji, kentin kalitesi üzerine bir düşünce şekline dönüşmüştür. Yani doğanın korunması kaygısından öte, kentsel kalite üzerine düşünmeye doğru bir adım atılmıştır. Bu düşünme biçimi ise Kentsel tasarımda kent ekolojisinin oluşum nedeni olmuştur. Kenti ve kentsel olguyu tanımada kent ekolojisinin önemi giderek artmıştır. 2. EKOLOJİ KAVRAMI Ekoloji kavramı, canlılar ile çevrelerindeki dünya arasındaki karşılıklı ilişkileri belirtmekte, yaşama ortamını oluşturan ortam faktörleri ile ortamın özelliklerini ve karşılıklı ilişkileri incelemektedir. Ekoloji kavramında, yaşayan canlılarla çevre arasındaki ilişkiler ve etkilenmeler çok yönlü, doğrudan ve dolaylı biçimleri ile yer almaktadır. Çevreye bakış açısında insan merkezli bir yaklaşım egemen iken, ekolojik bakış açısında insan diğer canlılarla birlikte ve eşit ağırlıkta değerlendirilmektedir (Eraydın, 1995). Doğal kaynaklar planlama alanının ekolojik açıdan değerlendirilmesi için gerekli temel verilerdir. Doğal kaynakların tespiti, envanterlerinin ortaya konması kısaca ekolojik analiz planlamanın temelini oluşturmaktadır. Alanın ekolojik karakterini ortaya koyan doğal faktörler; yeryüzü şekli, iklim, toprak, su ve canlılar (bitki örtüsü ve hayvan varlığı ve insan)dır. Doğanın gizli gücünü potansiyelini geniş kapsamlı bir yaklaşımla ele alan ve doğanın korunması, kullanımı ve geliştirilmesini amaçlayan fiziksel planlama çalışmaları, planlamanın içerik ve sürecine göre ekolojik planlama ve peyzaj planlama adlarını almıştır (Gündüz, 1980). Planlama kavramsal olarak, belirlenen bir hedefe ulaşabilmek amacıyla, harekete geçmeden önce yapılan hazırlıklar, karar verme ve seçim yapma sürecidir.

7 Şekil 1. Ekolojik Kent ( 2015) 3. KENTSEL SÜRDÜRÜLEBİLİR VE BÜTÜNCÜL EKOLOJİK YAKLAŞIM Günümüzde, mevcut kentsel alanlarda Sürdürülebilirlik (Sustainability) ve Ekoloji (Ecology) yaklaşımının kentin tüm bileşenlerine entegre edilebilmesi için, bu olguların bütüncül bağlamda kentsel yönetimi ve politikalarında, kentin planlama ve tasarımında, kurumsal/toplumsal ve bireysel ölçekte yapılacak sorumluluk ve çözümlerle gerçekleştirilmesi gereklidir (Blowers & Pain, 1999; Polese & Stren, 2000). 3.1.Ekolojik Planlama Yaklaşımında Temel Hedefler Doğal ve yeşil alanların yoğunluğunun artırılması, 2. Temiz enerji kullanımı, 3. Çevre dostu teknolojinin kullanımı, 4. Ekolojik tabanlı kentsel, mekansal ve mimari yapıların planlama ve tasarımı, 5. Ekolojik ve çevre koruma konusunda eğitim (bilgilendirme ve bilinçlendirme) faaliyetleri, 6. Ekolojik ulaşım çözümleri, 7. Denetleme ve izleme, 8. Tasarrufun yaygınlaştırılması,

8 9. Çevre dostu ve uyumlu malzemelerin kullanımı vb. ekolojik önlemleri içermektedir. Planlamada Ekolojik Yaklaşımlar - Kentleşme birçok farklı aktör arasındaki dinamik etkileşimlerin bir çıktısıdır. (Waddell, 1998, Gül ve Polat tan alıntı, 2009, s.15). - Değişen ve gelişen günümüz koşullarında planlamanın temel amacı ne olmalıdır? - Kentlinin sosyal ve kültürel gereksinimlerini karşılamayı, sağlıklı ve güvenli bir çevre oluşturmayı, yaşam kalitesini artırmayı hedeflemek ve bu amaçla başta doğal, ekonomik, demografik, toplumsal, kültürel, tarihsel, fiziksel vb. özellikleri dikkate alarak kentsel alanların sektörel bazda kullanımı, koruma, kısıtlama kararlarını, örgütlenme, tasarım, planlama, uygulama ve yönetim ilkelerini ortaya koymaktır. 3.2.Ekolojik Planlama Boyutundaki Hedefler 1) Öncelikle, Bütüncül, Katılımcı ve Ekolojik Kent Planlama 2) Ekolojik kent planlamasında temel amaç; Doğal çeşitliliğin artırılarak ekosisteme yeni yaşam mekanları ve süreçlerinin katılımının sağlanmasıdır. 3) Arazi kullanım durumları ile doğal yapı arasında uyumun sağlanması. 4) Malzemenin yeniden kullanımı, yenilenebilir enerji kaynakları, su ve havza yönetimi vb. dengeli bir döngü kurulması. 5) Sürdürülebilir ekolojik kent planı içinde, - Yerleşim Ana planı - Ulaşım Ana Planı - Yeşil Sistem Ana Planı - Doğa Koruma ve Geliştirme Rezerv Ana Planı - Kültürel Tarihi ve Arkeolojik Koruma ve Geliştirme Ana Planı - Alt yapı Ana Planı - İşyeri Merkezleri ve Sanayi Gelişim Ana Planı - Kentsel Enerji Ana Planı çalışmalı aynı düzlemde incelenmeli ve ekolojik koşullar dikkate alınarak gözden geçirilmelidir. 6) Kentin açık ve yeşil alanların nitelik ve nicelik olarak artırılması. 7) Sera gazı etkicisini azaltıcı ve emisyon emici bitkiler ve kent ormanları ile zenginleştirilmelidir. 8 ) Kent ekosistemi içinde önemli işlevleri olan su kaynakları kent içi ve çevresinde yaygın olarak kullanılmalıdır.

9 9) Çevreye duyarlı planlama amaçlarının ve çevresel standartlarının (hava, su, toprak kalitesi, gürültü kirlilik değerleri vb.) sistematik olarak belirlenmesi 10) Kent içi toplu taşıma araçları yaygınlaştırılmalıdır 11) Mimari yapı ve bina tasarımında ekolojik mimari anlayışı yaygınlaştırılmalıdır. Örneğin mikroklimatik verilerin (güneşlenme, rüzgar yönleri, ısı, radyasyon vb.) en etkin şekilde kullanılması hedeflenmelidir. 12) İmar parselleri hava sirkülasyonu ve uygun bir mikro klimaya sahip olacak şekilde yerleştirilmelidir. 13) Kentsel desantrilizasyon ve yenileme sürecinde yeni gelişmeler düşük yoğunluklu alanlardan oluşmalıdır. 4. EKOLOJİK KENTLER OLUŞTURMA Açık ve yeşil alanlar, günümüze kadar birçok bilim insanı tarafından araştırılmış; bu alanlar için çeşitli tanımlamalarda bulunulmuş; büyüklükleri (ölçüleri), işlevleri, rekreasyonel kullanımları, oluşumları, vb. baslıklar altında birçok sınıflandırma yapılmıştır. Bu tanımlardan bazıları verilmiştir. God (1980) a göre açık alanlar, kentsel bir alanda taşıtlar ve yapılarla örtülmemiş arazi ile su yüzeyleri ya da park ve rekreasyon, doğal kaynaklar, tarih ve peyzaj özellikleri yönünden önem taşıyan, gelişmeye açılmamış araziler olarak tanımlanmaktadır (Kutay, 2006). Açık ve yeşil alan sistemini Öztan (1998), bir kentin yapısındaki çeşitli kullanımlar için uzun süreli bir denge unsuru; aynı zamanda çok yönlü dış mekan kullanımları için de çeşitli olanaklar yaratan, yasayan ve yasatan bir organizma olarak tanımlamıştır. Bu organizmanın bulunduğu dönem için olduğu kadar geleceğe ilişkin dönemler için de uzun süreli etkinliği ve geçerliliği söz konusudur. Keles (1977) e göre açık ve yeşil alanlar, insan yaşantısının sürdüğü, üzerinde yapı yapılmış kapalı mekanların dışında kalan ya da doğal olarak bırakılmış veya tarım ve konut dışı dinlenme amaçlarına ayrılmış kent parçasıdır (Çelem ve Oğuz, 2000). Tüm bu tanımlardan yola çıkılarak açık ve yeşil alanlar; kentsel doku içerisinde mimari yapılar (blok yığınları, binalar, sert yüzeyler) dışındaki açıklıkları, kitlesel ve parçalar halindeki yeşillikleri, su yüzeylerini barındıran ve kent içerisinde, kentin gelişimini kontrol altında tutan; birleştirici ve ayırıcı işlevler üstlenen; kent genelinin bütünlüğünü sağlayan ve

10 tüm bunların dışında varlıkları gereği kente basta ekolojik, estetik, rekreasyonel ve ekonomik olmak üzere birtakım özellikler kazandıran sistemler bütünü olarak adlandırılabilmektedir. Şekil. 2 Ekolojik Kent ( 2015) Açık ve yeşil alanlar, kentlerin sağlıklı gelişmesi açısından büyük önem taşımaktadırlar. Bu alanlar kentler için rekreasyon, ekoloji ve arazi organizasyonuna yönelik pek çok farklı fonksiyona sahiptir. Rekreasyon fonksiyonu ile aktif ve pasif rekreasyon imkanı sağlayarak kent içinde ve dışında sportif donatımların tesisine ve eğlence ile ilgili donatımlara da olanak verirler. Ekolojik fonksiyonu ile kent içerisinde hava akımlarına ve yeşil fonksiyonlarına imkan tanırlar. Kentin içinde, çevresinde artmakta olan endüstriyel tesisler, konutlar ile motorlu taşıtlardan çıkan gazlardan kirlenen kentin havası içinde bulunan toz ve zararlı gazları temizleyerek, kente ışık ve hava sağlarlar. Arazi organizasyonu fonksiyonu ile kentlerin fiziksel alanların denge oluşturan unsurlarıdır. Kitle boşluk ayarlamasına yardımcı olurlar. Kent içindeki yeşil alanlar, araç trafiğini, yaya rekreasyon ve yerleşim alanlarından ayırmakla insanlar için trafik yönünden gereken güvenceyi sağlamış olurlar. Kentlerin formal yapılı binalarla meydana getirdiği katı kalıbı yumuşatarak kente organik bir karakter kazandırırlar. Bir kentin genel karakterini, mimari yapılar, açık-yeşil alanlar ve bunların birbirleriyle olan ilişkileri ve bütünlüğü tayin eder. Açık-yeşil alanlar, insan ile doğa arasında bozulan ilişkiyi dengelemede ve kentsel yaşam koşullarının iyileştirilmesinde önemli bir konuma sahiptir. Bu nedenle gelişmiş ülkelerde açık-yeşil alanların nitelik ve nicelikleri, medeniyetin ve yaşam kalitesinin bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Bu kapsamda pek çok gelişmiş ülke, insanların zihinsel ve fiziksel ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak insan

11 yaşamı için uygun kent mekanı veya ekolojisini planlama ve oluşturma çabasına yönelmektedir. 5. SONUÇ Kentler, kalabalık nüfusları ve yoğun insan faaliyetleri nedeniyle çevresel bozulma ve tahriplerden en çok etkilenen bölgeler olmaktadır. Kentlerde insan ile doğa, çevre ilişkisini güçlendiren yeşil alanlar, özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde hızlı kentleşme ve endüstrileşme faaliyetlerinden en çok etkilenen alanlardır. Ekolojik işlevleriyle yeşil alanlar, ekolojik dengenin korunması ve sağlıklı kentlerin oluşması, rekreasyonel, görsel ve estetik işlevleriyle; kentlinin günlük yaşamdaki stres ve yorgunluğundan kurtularak yenilenmesine olanak sağlaması ve kent arazilerinin kullanılmasıyla kent planlamasında ekonomik işlevleri ile yeşil alanların önemini vurgulamaktadır. Ekolojik, kültürel ve doğal peyzaj değerlerinin korunması, doğal tahriplere ve çevre bozulmalarına karşı olan peyzaj mimarlığı, yeşil ve yeşilin bilim sanatıdır. Bu nedenle açık yeşil alanlar tasarlanırken peyzaj mimarları ve diğer meslek gruplarının işbirliğiyle planlanmalıdır. Aksi taktirde doğru, kullanılabilir, geleceğe yönelik, ekolojik yada sürdürülebilir planlamaların yapılması olanaksızdır. Sonuç olarak, kentlerin biçimlendirilmesinde ve planlanmasında önemli olan gereksinmelerin niceliksel boyutu değil, onların kaynak temelini ve çevresel değerleri tahrip etmeden karşılanıp karşılanmadığı olmalıdır. Bu nedenle de öncelikle kentlerin sosyo - ekonomik etkinliklerin gerçekleştirildiği birer ekosistem olduğu gerçeği göz önüne alınmalıdır. Bu gerçekten hareketle de kentsel tasarımlarda ekolojik ilkeler ön plana çıkarılmalıdır.

12 6. KAYNAKÇA 1. D. Duran Gökalp ve M. Ertuğrul Yazgan, Kentsel Tasarımda Kent Ekolojisi, Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı, Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, s , A. Karadağ, Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Coğrafi Yaklaşım, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Ege Coğrafya Dergisi, s , S. Eryıldız, Kentsel Ekoloji 4. H. Topal, Kentsel Ekoloji ve Yaşanabilir Kent, Ege Üniversitesi, Mimarlık Bölümü, Ocak, M. Kışlalıoğlu ve F. Berkes, Çevre ve Ekoloji, 4. Basım, Haziran, 1993, İstanbul 6. Anonim, ( erişim tarihi: 6 Haziran 2015 ) 7. Anonim, ( erişim tarihi: 6 Haziran 2015 )