Bölüm 12 MONOPOLDE ÜRETİM VE FİYATLANDIRMA

Transkript

1 Bölüm 12 MONOPOLDE ÜRETİM VE FİYATLANDIRMA

2 Tek bir firmanın yakın ikamesi bulunmayan bir mal ürettiği-sattığı piyasa türüne saf monopolveya kısaca monopol denir. Bu tanıma göre iki özelliği ön plana çıkar: 1-tek firmanın varlığı 2-yakın ikamesi olmayan bir mal üretilmesi Bundan dolayı, monopol, tek bir firmanın yakın ikamesi olmayan bir mal ürettiği ve diğer firmaların piyasaya girişlerinin mümkün olmadığı bir piyasa organizasyonu biçiminde tanımlanır

3 İki uç durum TRP gerçek hayatta pek rastlanılmaz. Fiyat rekabeti vardır Monopol: Gerçek hayatta sözkonusudur. Fiyat rekabeti yoktur

4 Monopolun Kaynakları (Nedenleri) Giriş engelleri: diğer firmaların piyasaya girişlerini engelleme suretiyle monopolün varlığına yol açan unsurlara denir. Dört çeşit giriş engeli vardır.

5 Giriş engelleri 1. Doğal Monopoller: Üretim hacmi arttıkça, ortalama maliyet sürekli düşüyorsa ortaya çıkar. Örnek: Elektrik, su, telefon servisi gibi. 2. Yasal Monopoller: Devlet eliyle kurulan monopollerdir. Kamu yararı, monopolcu karının hepsinin devlete kalması gibi nedenlerle kurulan monopollerdir. (telefon, EÜAŞ, gaz, su) 3. Bir malın üretiminde kullanılan ana inputun bir firmanın kontrolünde olması durumunda bu firma, başka firmalara bu inputu vermeyerek piyasaya girmelerine engel olabilir. (ABD de boksit rezervlerinin tümüne sahip olan ALCAO, II. Dünya savaşı öncesi dönemde alümimyum hammaddesi olan boksiti diğer firmalara satmayı reddetmiştir) 4. Monopol, patentlerle yaratılmış olabilir.

6 ayrıca 1. Firmalar arası anlaşmalar: monopole yol açar.

7 Dört Temel Piyasa Modelinin Karakteristik Özellikleri PİYASALAR 1-Tam rekabet, 2-Monopol, 3-Monopolcu rekabet, 4-oligopol FARKLILIKLAR 1-firma sayısı, 2-ürün tipi 3-fiyat kontrolü 4-piyasaya giriş engeli 5-fiyat dışı rekabet

8 MONOPOL PİYASASI Çok sayıda alıcı karşısında bir tek satıcının olduğu piyasa türüdür. Piyasa talep eğrisi, aynı zamanda firmanın karşı karşıya olduğu talep eğrisidir. Yani, monopolcunun talep eğrisi negatif eğimlidir. (Negatif talep eğrisi ve bundan elde edilen MR, AR ve TR Bu yüzden, tam rekabetin tersine, firma artık fiyatı veri almak zorunda değildir. Farklı fiyatlar ve bunlara karşılık gelen farklı satış miktarları söz konusudur.

9 Monopol arz ve talebi Firma talebi, piyasa talebine eşittir. Bundan dolayı, TRP de olduğu gibi yatay eksene paralel değildir. Firma arzı ise, piyasa arzını temsil etmektedir.

10 Monopol arz ve talebi Firma piyasa fiyatını belirleyebilir. Ancak, aynı anda hem P hem de Q yü belirleyemez. Ya P yi, yada Q yü belirlemelidir.

11 Monopol arz ve talebi Kar max yönelen firma, kendisine en fazla kar sağlayan miktarı saptar, ve bunu satabileceği en yüksek fiyattan satar

12 Monopolcünün hasılatı firma talebi, TRP piyasa talebi gibidir. TR=Pxq dür. TR önce artar, sonra azalır. TR nin gelişimini üst şekildeki Pxq den bulalım. P2xQ2<P3Q3<P4Q4 P4Q4>P5xQ5>P6Q6

13 AR;=TR/q=(Pxq)/q=P AR=P, Her bir satış miktarında, P=AR ise, AR=TT dir. (Talep eğrisine özdeştir) Ortalama hasılatı

14 MR= TR/ Q, MR, TR nin türevidir. MR, TR nin eğimidir. q2, q3, q4 e doğru, TR nin eğimi azalmaktadır. q5 ve q6 nin eğimi negatif değerlidir. Burda da, MR küçülmektedir. Marjinal hasılatı

15 TEKEL (MONOPOL) PİYASASI Dikkat: Her bir satış düzeyinde, P>MR olduğuna bakınız. TRP koşullarında ise P=MR idi. 15

16 MR ve AR (veya TT=P) Daha fazla mal satmak isteyen monopol, fiyatı düşürmelidir. Fiyatı her düşürdüğünde, MR, fiyattan daha küçük bir değer almaktadır Bundan dolayı, MR, P ye özdeş olan TT nin altındadır. 50

17 3 birim satış olunca, MR nedir? TR2-TR1 yani [(70x3)-(80x2) ] =50 dir. MR ve AR (veya TT=P) 3 birim satış durumunda P nedir? P=70 Yani P>MR 70>50 50

18 MR ve esneklik ilişkisi MR=P (1-1/e d ) Yani ed=1 iken MR=0 dır ed>1 iken MR pozitif ed<1 iken MR negatiftir MR

19 Monopolde Firma Dengesi: Kısa Dönem 1.yol: TC&TR A noktası, başa baş noktasıdır. q1q3-kar ediliyor, Q3 sonrası, zarar var Tc ve TR nin paralel olduğu noktalar Z ve Y dir. П

20 Monopolde Firma Dengesi: Kısa Dönem 2.yol: MC=MR Kar max koşulu MC=MR dir. Bu q2 de sağlanır. П

21 yani= ortl. hasıla-ortl. maliyet) satış hasılatı=posxsq2 satış karı=slxoq2, veya Satış karı=zy veya Xq2 Monopolde Firma Dengesi: Kısa Dönem MC=MR olunca sağlanır. P, AC nin üstündedir. Aynı zamanda P>MR dir. Aşırı kar durumu var. Buna monopolcü karı denir. Ortalama hasıla(ar=p)=sq2 Ortalama maliyet=lq2=ac. Ortalama kar=sl, (Sq2-Lq2)

22 Sıfır karla üretim (normal kar) 1-Maliyet yüksekse veya 2-talep yeterli değilse (yani fiyat düşmüş ise), monopolün karı aşırı olmayacaktır. MR=MC de denge sağlanır. P=AR=AC olduğu zaman sıfır kar vardır. Buna normal kar denir.

23 Yüksek maliyet ve talep düşüklüğünden dolayı, monopol zarar eder. İlk başta fiyat N olsun. Burada AVC, AR nin altındadır. Denge MC=MR de olur. TFC=LT KLTN kadar zarar var. Üretime devam edilirse, fiyat P1 iken P1 satış fiyatından P1STN kadar zarar kurtarılmış olur. Zarara rağmen üretim

24 Aşağıdaki durumda ne olur? MC AC AVC P 1 MR D = AR Q 1 çıktı

25 MC AC AVC P 1 Q 1 MR D = AR çıktı Firma zarar eder. P=AVC de sadece değişir maliyetlerini karşılayabilmektedir. Üretime devam eder.

26 P<AVC olduğunda firmanın durumu nedir? MC AC AVC P 1 MR D = AR Q 1 çıktı

27 P<AVC olduğunda firmanın durumu nedir? MC AC AVC P 1 Q 1 MR D = AR çıktı Firma yine zarar eder. Ancak P<AVC olduğundan hiçbir maliyetini karşılayamaz. Bu aşamada firma, üretimi durdurur.

28 sonuç Monopolcu firma, MR=MC koşulunun sağlandığı üretim düzeyinde dengede olabilmesi için (karını max edebilmesi), fiyatın ortalama değişken maliyetten küçük olmaması gerekir (P>AVC olması gerekir).

29 MARJ FİYATLANDIRMA Monopolcu firmanin İKİ ALTERNATİFİ VARDIR. Ya Q y kendi belirler (P piyasa tarafından belirlenir) Ya da P yi kendi belirler, (Buna göre belli bir miktar satış yapar)

30 MARJ FİYATLANDIRMA Soru: İkinci alternatife: P yi kendi belirlemektedir. Firma P yi nasıl belirler? Firma maliyetin üstüne bir miktar marj koyar ve piyasa fiyatını belirler.

31 MARJ FİYATLANDIRMA Hareket noktası: MR = SRMC MR=P(1-1/e) = SRMC P-P/e = SRMC P-SRMC=P/e P-SRMC = 1 P e Sol taraf, fiyatın marjinal maliyeti aşan kısmını fiyatın bir yüzdesi olarak ifade eder. P-SRMC P Buna fiyat marjı (price markup) denir.

32 MARJ FİYATLANDIRMA P-SRMC = 1 P e Fiyat marjı: P-SRMC P Buradan P yi çekelim. (monopolcu fiyatı SRMC nin bir katı olacak şekilde belirler. Kar yapması lazım.) P= 1 SRMC (1-1/e)

33 MARJ FİYATLANDIRMA P= 1 SRMC (1-1/e) Ör. SRMC=10, e=5 ise P=? P= = 1 10= 1 10= 1,25x10=12,5 (1-1/5) 1-0,2 0,8 Karı max eden fiyat 12,5 TL dir.

34 MARJ FİYATLANDIRMA P= 1 SRMC (1-1/e) e ve P ilişkisi nedir? e küçüldükçe firma P yi (yumurta örneğini hatırlayalım) e büyüdükçe firma P yi. (çay örneğini hatırlalayım)

35 MARJ FİYATLANDIRMA P= 1 SRMC (1-1/e) e ve P ilişkisi nedir? e küçüldükçe firma P yi artırır (yumurta örneğini hatırlayalım) böylece satış hasılası artar. e büyüdükçe firma P yi düşürür (çay örneğini hatırlalayım) böylece satış hasılası artar.

36 P= 1 SRMC (1-1/e) MARJ FİYATLANDIRMA

37 a panelinde daha esnek (eğimi az); P daha düşük b paneli daha katı (eğim az); P daha yüksek. (tüketici tepki veremediği için monopol daha yüksek bir fiyat belirliyor) SRMC nin 1 katı kadar. 1-1/e a MC b MC P 1 P 1 MC P-MC MC P-MC MR D = AR MR D = AR Q 1 çıktı Q 1 çıktı

38 MONOPOLCÜNÜN GÜCÜNÜN ÖLÇÜLMESİ TRP de P=MC iken Monopolde P>MC dir Dolayısıyla P MC den ne kadar büyük olursa, monopolcünün fiyat belirleme gücü (yada monopol gücümonopoly power) o kadar yüksek olur. Abba Lerner (1934) (Lerner Endeksi): L=P-SRMC P TRP de P=MC old için L=O dır. P ile MC farkı açıldıkça, L büyür ve monopol gücü giderek artar. (Lerner endeksi, aynı zamanda fiyat marjına eşittir.)

39 MONOPOLCÜNÜN GÜCÜNÜN ÖLÇÜLMESİ L=P-SRMC = 1 P e Lerner endeksi, aslında fiyat marjına eşittir. (yani talep esnekliğinin tersine eşittir) Özetle; esneklik büyüdükçe monopol gücü azalır; esneklik küçüldükçe monopol gücü artar;

40 Uzun dönemde monopolcu, SMC=LMC=MR olunca dengede olur. LMC=MR durumunda Talep, AC den daha (P>LAC) büyüktür. LAC=Lqd AR=Kqd Ort kar=kl Satış karı=klx0qd Monopolcünün Uzun Dönem Dengesi

41 Monopolcünün Uzun Dönem Dengesi NOT: TRP de uzun dönemde sıfır kar var iken, Monopol piyasada aşırı kar devam edebilir.

42 TRP nin monopole dönüşmesi Sonuç: monopolde, TRP ye göre daha az mal, daha pahalıya satılır.

43 Piyasa, TRP iken monopol olsun. Tüketici rantı: P1PrDr iken, P1PmA olur (küçülür). Bunun PmABPr si monopole gider, ABDr ise zayi olur. Üretici rantı PrDrP2 iken SDmP2 olur (küçülür). PrBDmS üreticinin eline kar olarak geçer. Ancak DmDrB zayi olur. ADmDr-sosyal kayıp, (bir kısmı üreticinin kaybı-bir kısmı tüketicinin kaybıdır). Üretimdeki azalma nedeniyle toplum bir gelir kaybına uğrar.(bu refah kaybıdır). Monopol sosyal maliyet

44 MONOPOLÜN SAKINCALARI 1. Monopol Piyasasındaki tüketiciler, tam rekabettekilere kıyasla daha az mal için daha fazla fiyat ödemektedirler. 2. Tam rekabet piyasasının tersine monopol piyasasında uzun dönemde aşırı kar söz konusu olabilmektedir. 3. Aşırı karın varlığına göre gelir dağılımı monopolcü lehine bozulabilmektedir.

45 Monopolde Fiyat Farklılaştırması Monopolcü firma, tüketici rantının tamamını, olmazsa bir kısmını elde etmek için aynı malı farklı fiyatlardan satarak fiyat farklılaştırmasına gidebilir. Bu anlamda, monopolcü, açgözlü bir kişilik sergilemektedir. Fiyat farklılaştırması birtakım şartlar gereklidir: 1. Piyasalar birbirinden ayrılmış; ve piyasalar arası geçiş engellenmiş olmalıdır: Aksi takdirde tüketiciler malı ucuz olduğu piyasadan satın alırlar. 2. Piyasada tek firma veya aynı fiyat politikasını güden firma grubunun olması, yani muhakkak bir tekelci güç söz konusu olmalı. 3. Farklı talep esnekliğine sahip tüketicilerin bilinmesi ve birbirinden ayrılabilmesi gerekir.

46 Monopolde Fiyat Farklılaştırması 3 şekilde fiyat farklılaştırılmasına gidilir.

47 Birinci dereceden (Tam fiyat farklılaştırması) Herkese ödeme gücüne göre fiyat biçer. monopolcu kişiye göre fiyatı değiştirmektedir. Tüketici rantının tamamını alarak, sıfırlar. Tüketicinin elinde bir şey kalmaz. Her bir mal, talep eğrisince belirlenen en yüksek fiyattan satılır. MR=P olur. Ağanın fiyatı ağaya göre; marabanın fiyatı marabaya göre: NOT: böyle bir şey yapılabilmesi için monopolcünün, her bireyin ödeme gücünü (ödemeye razı olduğu max fiyatı bilmesi gerekir). Bu ise pek mümkün değildir. Bundan dolayı, gerçek hayatta pek rastlanmaz

48 A P m MC Q 1 K MR MC D = AR çıktı AP m K tüketici fazlası ele geçirilmek isteniyor. Bunun için firma, her bir tüketiciye A ile Pm arasında onların ödeme gücüne göre farklı fiyat uygular.

49 İkinci dereceden Satış fiyatı aşağıdaki şartlara göre değişebilir: Tüketim miktarı, (0-100 metreküp fiyatı ) Tüketim zamanı, (22:30-08:00 elektrik tüketimi fiyatı) Kullanım mekanına (konut-sanayi) göre farklı fiyatlar uygulanır.

50 1.grup fiyatı: P1 2.grup fiyatı: Pm 3.grup fiyatı: P2 Tüketici rantı: APmK iken; Ap1B+BYK+KLE oldu. Üretim miktarı: qm-q2 kadar arttı

51 Üçüncü dereceden Her alt piyasadaki tüketici grubuna farklı fiyat uygulamasıdır; Yurtiçi-yurtdışı Şehir-kırsal Zengin semt-orta direk,

52 İki koşulu vardır: Üçüncü dereceden 1-Malın piyasalar arasında geçişinin, yani bir piyasadan alınıp başka piyasada satılmaması, ya da satılmasının oldukça pahalı olması, (arbitraj imkanı olmaması) 2-Her alt piyasada talebin fiyat esnekliğinin farklı olması, Ör: A ve B olmak üzere iki piyasamız var. Monopolcu, talep esnekliği nispeten düşük olan piyasada fiyatı yüksek tutarak üretimin küçük bir kısmını bu piyasada satarken, üretimin büyük kısmını (DAHA UCUZ FİYATA BUNA BAKINIZ) esnekliğin daha büyük olduğu piyasaya kaydıracaktır.

53 Üçüncü dereceden Ekonomi sınıfı-business class, Açık kapalı tribün, Zengin semt ile orta sınıfın olduğu yerlerde aynı özellikteki ürünler farklı fiyatlardan satılır: Ör: Sebze fiyatları ve hamsi fiyatları vb. Bazen monopolcü, malını faaliyette bulunduğu ülkedeki tüketicilere sattığı fiyatın çok altında ihraç edebilir. Bu şekilde fiyat ayrımı politikasına damping denmektedir. Sonuç: Talebin daha esnek olduğu piyasada malı daha düşük fiyattan satar; esnekliğin daha küçük olduğu piyasada malı daha pahalıya satar.

54 A piyasası=talep esnekliği katı, bundan dolayı fiyat daha yüksek. Denge koşulu MC=MR idi. Sonuç: her piyasada MR ler eşit olduğunda max kar elde edilir. MC aynıdır. Önemli olan iki farklı piyasadaki MR lerin eşitlenerek, eşanlı MC ye eşit olması

55 Bölüm 13 MONOPOLCÜ REKABET PİYASASI 19. yy ikinci yarısından itibaren gerçek hayatı açıklayan modeller geliştirildi. Edward Chamberlin ve J. Robinson 1933 birbirlerinden bağımsız olarak Mon. Rek. Piyasasını geliştirmişlerdir.

56 MONOPOLCÜ REKABET PİYASASI Piyasanın Özellikleri: 1. Ürünün homojen olmadığı imajı tüketiciye benimsetilmiştir (çünkü aşırı reklam vardır) 2. Mal farklılaştırılarak, tüketiciler üzerinde bir monopol havası oluşturulur. 3. Önemli olan, tüketicinin algısının değiştirilmesidir. 4. Homojenlik kuralı hariç TRP ile aynıdır (farklılaştırılmış mallar) 5. Çok sayıda firma vardır. 6. Talep eğrisi, monopole benzer. Ama, monopol piyasa kadar katı (dik) değildir (daha esnektir, tüketici daha fazla tepki verebilmektedir)

57 MRP de geçerli mal ve hizmetlere bazı örnekler -çay, -bebek bezi, -diş macunu, kolalı içecekler, margarine, ketçap, çamaşır suyu, meyve suyu, makarna, -sakız, - vb.

58 MONOPOLCÜ REKABET PİYASASI Piyasanın Özellikleri: 1. Reklam başarılı ise, talep eğrisi daha dikleşir. (esneklik azalır, firma monopolleşir, tüketiciler daha az tepki vermektedir) 2. Piyasaya firma giriş ve çıkışları serbesttir. 3. İlk tesis kurulumu kolaydır. (çiklet, kağıt mendil, meyve suyu imalatı vb.) 4. Mallar, birbirini ikame edebilmektedir

59 Algıyı değiştirmek için yoğun reklam harcaması yapılır. AC yukarı kayar. Reklam masrafı, üretimden bağımsızdır. Üretim arttıkça, ortalama reklam gideri azalır Reklam harcaması

60 Bu ürünlerle ilgili inceleyebileceğiniz konu başlıkları: -Ürünler nasıl farklılaştırılıyor? -Müşterinin beğenisini sağlamak için müracaat edilen yöntemler? -reklamların tüketiciler üzerindeki etkisi? -belli tüketici segmetlerine odaklı yayınlanan Reklamlar, -Reklam mecra türleri? -Reklam maliyetleri? -reklam zamanlamaları? -Reklamın ürün fiyatına etkisi. -satıcı sayısı,

61 Örnek olay: Algıyı şekillendirme mal türü: çay En güzel çay DOĞUŞ ÇAY Her çay OF ÇAY çay değildir. (KADİR İnanır, erkekler de (veya babalar da) çay yapar. KARALİ, budur çayın KRALI (her gün yeniden doğan çay:slogan)

62 Ürün farklılaştırma Çay kur: yeşil çay, organik çay, siyah çay

63 Diş macunu Signal Sensitive Expert 30 saniyede rahatlama. HAP mineralleri ve potasyum sitrat ile anında rahatlama ve uzun süreli koruma sağlar. Çinko sitrat ile plak oluşumunda azalma görülürken, dişetleri korunur.

64 Bebek bezi (ürün farklılaştırma örneği)

65 OMO (farkındalık oluşturmaslogan)

66 Damacana Su sektörü

67

68

69 Sinek ilaçlarındaki gelişim nasıl olmuştur? Oda spreyleri, Tabletler, Ve vücut losyonları

70

71 Jenerik markalar (ürün adı yerine geçen markalar) Selpak verir misiniz? Talebi karşısında müşteriye markası junior olan bir adet kağıt mendil verelim. Müşterinin tepkisi ne olur? Diğer örnekler: Uhu, camsil, pimapen, kalebodur

72 ÜRÜN FARKLILAŞTIRMA

73 Yapışmayan sakızın mucidi İngiliz profesör Terry Cosgrove, yapışmayan sakız yapma fikrinin, İngiltere ve ABD'de sokaklarda, her yerde yapışmış sakızları görünce ortaya çıktığını söyledi. Yapışmayan sakızı 3 yıl önce bulan Cosgrove'nin ekibi, o zamandan bu yana sakızın tadı ve yapısı üzerinde çalışıyordu. Ekip, 200'den fazla formülle binden fazla sakız örneği üreterek, en iyi yapışmayan sakızı bulmaya çalıştı. Normal sakızlar hava koşullarına dirençli lateksten yapılıyor ve hayli yapışkan oluyor. Dünya çapında bu tür sorunlar teşkil eden sakız, bazı ülkelerde yasaklandı.

74 Reklam harcaması ve firma talep eğrisinin gelişimi s

75 t1t1 TRP firma talep eğrisi, t2t2-monopolcu rekabet firması talep eğrisi t3t3-reklam sayesinde tüketiciyi kendine bağlayan mon. Rekabet firmasının talep eğrisi (esneklik azalıyor) yani monopelleşiyor

76 Monopolcü Rekabet de TT ve MR eğrileri T Tıpkı monopolde olduğu gibi MR her zaman TT nin altındadır T MR

77 MC=MR durumunda denge olur. PKLS kadar firma kar eder. P1 fiyatından, q1 mal satar. Aşırı kar vardır. Monopole benzer. Ancak Monopolden 2 farkı var: 1. monopolün talep eğrisi daha dik (daha az esnek, daha katı); 2. burada reklam giderleri mevcut. Maliyet yüksek. Kısa dönem firma dengesi

78 Uzun dönem denge-yeni giriş Yeni girişler olunca, firmamızın talep eğrisi sola kayar. t t olur. Kar azalır. Firma, MC=MR, (D noktası) Piyasa LAC=SAC=AR (E noktası) de dengeye gelir. varsa

79 Uzun dönem denge-yeni giriş Denge miktarı qu olur. Fiyat ise Pu olur. Normal kar oluşur. varsa Sonuç: Mon. Rek.piyasası kısa dönemde monopole; uzun dönemde ise TRP ye benzer.

80 Mon. Rek. Piyasasına eleştiri Kaynak israfı vardır (aşırı reklam). Firmalar, atıl kapasitede çalışır. Örnek: Bir sokakta, 5 ticari banka bulunması gibi.

81 TRP olsa idi, üretim qt, fiyat ise Pt olurdu. Burada ise üretim qm, fiyat ise Pm dir. qm-qt kadar daha az imalat vardır. Atıl kapasite üretim vardır. (LAC nin min olduğu noktanın solunda) MRP de Kaynak israfı Firma, E noktasında üretim yapar. AC nin min. Olduğu noktanın solunda (yani atıl kapasite)

82 MRP de reklam masrafı MRP de gerçekleşen reklam harcaması aşağıdakileri nasıl etkiler? Firma ürününe olan talep talep, Bu ürünün fiyatı, Marjinal hasıla, Firma maliyeti, Karlılık,

83

84

85 OLİGOPOL PİYASASI Piyasanın Özellikleri: 1. Birbirini etkileyebilecek kadar az sayıda firma vardır. 2. Giriş engeli: üretim, büyük ölçek gerektirir 3. Firmalar arası bağımlılık: firmalar, bağımsız hareket edemez, diğer firmaları da dikkate almalıdır. S: Hangi konularda bağımlılık vardır: fiyat, üretim, reklam, ürün geliştirme, Tam oligopol: mal homojendir Noksan oligopol: mal heterojendir

86 OLİGOPOL PİYASASI Oligopolcu, kendi talebini tahmin etmekte zorlanır. Çünkü, fiyat değişikliği karşısında, diğer firmaların ne yapabileceğini tahmin edemez. Diğer firmaların Olası tepkileri: Onlar da fiyat düşürür Fiyat düşürmez, mal farklılaştırmasına gider Taksitli satış uygular Promosyon uygular Reklama ağırlık verir

87 Oligopol dengesi 1. Alternatif: Anlaşmanın olmadığı durumlar Fiyat-üretim rekabeti noktasında işbirliği yok. 2. Alternatif: Anlaşmanın olduğu durumlar Fiyat-üretim rekabetini önlemek için yapılan işbirliği

88 Oligopol dengesi 1. alternatif: ANLAŞMASIZ OLİGOPOL Burada, bir firma fiyat düşürünce, diğeri de düşürür. Aralarında anlaşma yoktur. Fiyat SAVAŞI geçerlidir. Karşılıklı fiyat indirimleri olur. Fiyat indirimi konusunda İNATLAŞMA olursa, daha güçsüz olan firma piyasadan çekilmek zorunda kalır. Ancak, genelde anlaşma yoluna gidilir.

89 ANLAŞMASIZ OLİGOPOL MODELLERİ 1. COURNOT Modeli (veya Cournot Düopol modeli): Sadece iki firma var. (Düopol) Bunları P ve Q yü nasıl belirledikleri incelenir. Varsayım: Her firma, piyasa talebini tek başına karşılayabilecek durumdadır. Ancak: Her firma rakibinden bağımsız olarak, ve rakibin ürettiği miktarı değiştirmeyeceğini varsayarak, max kar elde edeceği Q düzeyini belirler. (Benzetme: İki deliyi bir odaya koymuşlar,) Bu süreç, etkileşim, piyasada denge oluşana kadar devam eder.

90 Üretim maliyeti sıfır olsun. A firması ½ (0,5 br) sini üretir. Q1 kadar (Çünkü bu üretim MC=MR dir.) Bu toplam talebin yarısıdır. Yani top. Talebin yarısını üretince kar max olur. B firması da, A nın karşılamadığı talebin yarısını karşılar. ½ (1-1/2)= ¼ (0,25 br) MC Sonra A firması, karını max kılmak için satış miktarını değiştirir. (B den sonra kalan talebin yarısı): P 1 ½(1-1/4)= 3/8 (0,375 br). Sonra B firması Sonuçta: p2 MR T A firması:(1/2)-(1/8)-(1/32)-(1/128)=1/3 B firması:(1/4)+(1/16)-(1/64)-(1/256)=1/3 Q 1 Q 2 Q=MC

91 A firması:(1/2)-(1/8)-(1/32)-(1/128)=1/3 B firması:(1/4)+(1/16)-(1/64)-(1/256)=1/3 İkisinin toplamı 1/3 + 1/3 = 2/3 Yani iki üretici toplam satış miktarının üçte ikisini piyasaya sürmektedir. MC Yani her firma, fiili satış miktarını kendi arasında yarı yarıya bölüşür. 2/3 birimi kendi aralarında yarı yarıya bölüşürler. S: 6 firma varsa, toplam üretim miktarı ne olur? 6/(6+1)=6/7 =n/(n+1) S: Her bir firma ne kadar üretir? 1/7 sini üretir. P 1 p2 MR Q 1 Q 2 T Q=MC

92 2. Bertnard modeli Fransız iktisatçı Joseph Bertnard (1883) İki düopolcu üretim miktarı üzerinden değil de fiyat üzerinden rekabet ettiği varsayılır. Varsayım: FARK: Ben bana max kar sağlayan fiyatı belirleyince, diğer firmanın fiyatını değiştirmeyeceği varsayılmaktadır. 2-her düopolcu, piyasa talebinin tümünü karşılayabilir.

93 Firma A tek satıcı iken piyasa talebinin yarısı kadar mal üretir (TR max, ve MR sıfır düzeyi) ve Pm monopol fiyatından malı satar. Firma B sektöre girsin: 3 alternatif fiyatı vardır: A firmasının fiyatından büyük, (mal satamaz) eşit (A tarafından karşılanmayan piyasa talebini karşılar) Küçük (tüm piyasa talebini karşılar):

94 B firması ne yapar? Daha küçük bir P belirler. Ve piyasayı ele geçirir. Bu durumdan vazife çıkaran A firması, daha düşük bir fiyat belirleyerek tüm piyasa talebini elde etmeye çalışır. Bu süreç nereye kadar devam eder?

95 Kar max hedefleyen her bir firmanın rakip firmadan daha düşük fiyat uygulayarak piyasayı ele geçirme çabası P=MR olana kadar devam eder. Dolayısıyla Bertnard modelindeki denge üretim düzeyi TRP den farklı değildir (P=MR)

96 3. Edgeworth modeli İngiliz iktisatçı Francis Y. Edgeworth (1897) İki firma var Kar max hedefleniyor. Ortak nokta: Bertnard modelinde old gibi her firma, P yi düşürünce, diğer firmanın değiştirmeyeceği varsayılır. FARK: her firma, piyasa talebinin bir kısmına cevap verebiliyor. Sonuç: P ve Q sürekli dalgalanır. Denge P ve Q yoktur.

97 Nasıl çalışır A firması MC=MR de monopol gibi üretim yapar. (MR sıfır, TR max, ve kar max iken) B firması: A nın fiyatını değiştirmeyeceğini varsayıp daha düşük bir fiyatla gelir, A nın bazı müşterilerini çalar. Bunu gören A fiyatını düşürür ve B den bazı müşterilerini geri alır. S:Bu süreç nereye kadar devam eder?

98 B fiyatını örneğin P4 e düşürsün. Üretimi tam kapasitede olsun. (toplam piyasa talebinin bir kısmını karşılıyor). Bunu gören A firması, bir Ali Cengizlik yapar ve kendi kendine derki: «madem B talebin hepsini karşılayamıyor. Ben onun karşılayamadığı kısmı üreteyim ama daha pahalıya satayım.» A bir monopol gibi hareket eder ve fiyatı yükseltir. İlk baştaki senaryo yeniden başlar. P ve Q sürekli dalgalanır. Belirli bir denge P ve Q olmayacaktır.

99 4. Chamberlin Modeli (Paylaşılmış Monopol) Edward Chamberlin (1933) Mon. Rek. Piy geliştiren kişidir. Firmaların maliyetleri sıfır olsun Giriş kısmı Cournota benzer. Ancak ayrışır. FARK: Firmalar saf (naive) değildir. Uyanıktır. Rasyoneldir. (Benzetme: İki akıllı, problemi yaşamadan çözer) Kendileri üretimi düşürünce, rakip firmanın buna tepki vereceğini tahmin eder. Öngörür.

100 İki firma var. 4. Chamberlin Modeli İlk önce A firması, MC=MR de üretim yapar. MR=O düzeyinde üretimi gerçekleştirir. Toplam piy talebinin yarısını üretir. B gelir B ise max kar için kalan talebin yarısını üretir (1/4 oranı). (Fiyat düşer) Ancak, A firması B ye bağımlı old anlar. Kendi arzusuyla üretimini ilk üretimin yarısına indirir (Piyasa talebinin ¼ üne). Fiyatı ise yükseltir. (Monopol fiyatına) Zekice davranır. Peki B firması ne yapar?

101 4. Chamberlin Modeli B firması ilk üretimine devam eder (talebin ¼), Fiyat olarak, A nın belirlediği fiyatı kabul eder. (monopol fiyatı) Sonuç: İki firma, monopolde max karı sağlayan üretim düzeyini bölüşür (1/4 +1/4= 2/4) ve mon. fiyatından satar. İstikrarlı bir denge ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı buna, paylaşılmış monopol denir.

102 5. Stackelberg Modeli: Alman iktisatçı Heinrich Stackelberg (1934), Coournot modeline kısmen benzer: İki firma var: Birincisi (A): bağımlılığın olduğunu düşünürbenim üretimin diğer firmayı etkiler- onun üretim beni etkiler (LİDER firma, ) İkincisi (B): bağımlılığın olmadığını düşünür. Benzetme: (Biri akıllı biri cahil; Cahile verilecek en güzel cevap susmaktır)

103 A firması MC=MR iken piyasa talebinin yarısını üretir. (1/2) B firması sektöre girince, kalan kısmın yarısını üretir. (1/4) A bağımlı olduğunu düşündüğü için, Cournot modelindeki süreci yaşayıp (B nin üretemediği talebin yarısını üretme politikası ), üretim miktarını düşürüp karını düşürmek istemez. Bundan dolayı, A firması 2. aşamada üretim düzeyini değiştirmez. Bu durumda B firması da pozisyonunu değiştirmez.

104 6. Sweezy Modeli (Dirsekli Talep Eğrisi) Amerikalı İktisatçı Paul Sweezy (1939) Chmaberlin in modelini takip etmiştir (Akıllı firmalar) Varsayım: mallar yakın ikamedir. Ben fiyatımı artırırsam rakip firma beni takip etmez; Ancak ben fiyatı düşürürsem, rakip firma beni izler (Fiyat düşürür)

105 tt firma talebi TT endüstri talebi ben fiyatı yükseltirsem, rakip firmalar beni izlemez. td geçerli olur. Peki P yi düşürsem?

106 tt firma talebi TT endüstri talebi ben fiyatı düşürürsem, onlar da düşürür ve ben satmayı planladığım malı satamam, endüstrinin talebi etkili olacaktır. P yi düşürürsem endüstrinin talep doğrusunu özümsemem lazım. DT olur toplamda tdt olur. Peki MR nasıl olur?

107 Benim ve endüstrinin MR leri farklıdır. Peki tdt nin MR nesi nasıl olur?

108 İşte böyle olur. ABCE şeklinde. BC mesafesinde bir boşluk vardır. Çünkü e aniden değiştiği için MR değeri aniden büyük bir şekilde değişir. Hatırla: MR=P(1-1/e) idi. e aniden büyüyünce, MR birdenbire büyük bir şekilde küçülür. Ör: P=100 olsun e=10 iken aniden e=8 olursa, MR=900 iken 875 e düşer.

109 Peki bu bize ne anlatır? MC=MR denge durumu ise, Maliyetler BC boşluğu arasında olmak şartıyla artsa da (girdi fiyatları artışı), azalsa da (ileri teknoloji avantajları), denge üretimi ve fiyatı değişmeyecektir. (oligopolcu, maliyet değişimine tepki göstermemiştir.) Denge istikrarlıdır.

110 Oligopol dengesi 1. alternatif: ANLAŞMALI OLİGOPOL Burada, firmalar kendi aralarında gizli veya açık, yazılı veya sözlü şekilde anlaşma yaparak, rekabetten dolayı zarar görmek istemezler. Bu sayede, ortak hareket ederler. Buna fiyat liderliği ve kartel olmak üzere 2 örnek verilebilir.

111 Kartel (tröst) Kartel, kendi aralarında açık yada zımni olarak anlaşan firmaların dışarıya karşı monopol gibi davranmasıdır. Fiyat-üretim konusunda açık bir anlaşma Amaç: 1. Ortak kar 2. veya Pazarın paylaşılmasıdır.

112 Oligopol bir firma, Kartele dahil olursa neler değişir? a

113 Kartel anlaşması yapmadan önce: piyasa, Dr de dengededir. Firma ise, d noktasında dengededir. (MC=MR durumu). Burada, firma normal (sıfır) kar elde etmektedir.

114 Kartel anlaşması yapılınca: artık tüm firmalar, tek bir firma gibi davranır. Yani monopol (veya kartel) olur. Kartel, Dk de dengeye gelir. Piyasa fiyatı Pk olur. Bu tüm firmalar için veridir. Fiyat, PkPr kadar yükselmiştir. Firma için, PkSLY kadar aşırı kar vardır. Firma üretimi düşmüş, fiyatı yükselmiştir.

115 OLİGOPOLDE POTANSİYEL REKABET Oligopol piyasada bazen firmalar bir araya gelip kartel oluşturarak, yeni firmaların piyasaya girişlerini engellemek için fiyatları düşürebilirler Bu uygulamaya Girişi engelleyen fiyatlandırma denir.

116 OLİGOPOLDE POTANSİYEL REKABET Yeni firma, üreteceği malı P1 den satabilir. Fakat kartel bu malı P2 den satmaktadır (MC=MR). (Yeni firmanın malın fiyatını daha düşük planladı) yeni firma kartel Bu şartlarda yeni firmanın sektöre girmesi durumunda, Pazar kaybı söz konusu olacaktır. Bunun olmaması için yeni firmanın veremeyeceği, kendisinin verebileceği bir fiyat belirler. Örneğin: P4, bu sayede karını azaltmış olur ama yeni firmanın oluşturacağı tehlikeyi de elimine eder. İlk karı P2BCP3 iken Karı P2BDP4 kadar azalır.

117 PİYASA BAŞARISIZLIĞI GÖRÜNMEZ EL her zaman mükemmel midir? Bazen piyasa mekanizması hiçbir engelleme olmamasına karşın, kaynaklar etkin kullanılmaz (üretim faktörlerinin üretim alanında etkin dağılımı olmayabilir) Bu duruma piyasa başarısızlığı denir.

118 Piyasa başarısızlığı 3 başlık altında gruplandırılır 1. Mikroekonomik piyasa başarısızlıkları 2. Makroekonomik piyasa başarısızlıkları 3. Gelir dağılımında adaletsizlikten kaynaklanan piyasa başarısızlıkları

119 1. Mikroekonomik piyasa başarısızlıkları Temel ekonomik sorunların ikincisi (etkin kullanım sorunu) kamu malları; dışsallık; eksik bilgi; aksak rekabet 2. Makroekonomik piyasa başarısızlıkları: Temel ekonomik sorunların birincisi (kaynakların tam istihdamı) 3. Gelir dağılımında adaletsizlikten kaynaklanan piyasa başarısızlıkları

120 Bu sorunlar nasıl giderilir? 1. Mikroekonomik piyasa başarısızlıkları Vergilendirme; devlet yardımı; düzenleme 2. Makroekonomik piyasa başarısızlıkları Para politikası; maliye politikası 3. Gelir dağılımında adaletsizlikten kaynaklanan piyasa başarısızlıkları Gelirin yeniden dağılımı (vergilendirme, maliye pol.)

121 Biz Mikro ekonomik sorunları inceleyeceğiz 1. Kamu malları 2. Dışsallık 3. Eksik bilgi 4. Aksak rekabet (Monopol, oligopol, MRP)

122 Kamu Malları Toplumdaki kişilerce birlikte ve eşit olarak tüketilen mal ve hizmetler Dışlama yoktur: Senin tüketimin benim tüketimime mani değildir (beni dışlamıyorsun) Adalet hizmeti, Deniz feneri. Bölünemez: Park, ulusal güvenlik, deniz feneri (özel mallar bölünür. Bir kilo şeker, bir litre benzin) Rekabet yoktur: Senin tüketimin benim faydamı azaltmaz. (Rakip değiliz) Ulusal güvenlik

123 Bedavacılık (free rider) Kamu mallardaki Bölünememe, Bedava olma, Dışarıda tutulamama özelliğinden dolayı bedavacılık vardır. Bundan dolayı bu tür malları özel kesim üretmek istemez.

124 Özel mal üretilirken; firmalar ne üreteceğine bireylerin talebine bakarak karar verir. Kar max hedefler. Belirlenen üretim miktarında toplumsal fayda ve maliyet ile Özel fayda ve maliyet arasında farklılık yoktur Sonuç olarak kaynak tahsisinde etkinlik sağlanmaktadır.

125 Kamu mallarının üretiminde kararı kamu otoritesi yani siyasi irade verir. Dolayısıyla üretim miktarının belirlenmesinde hareket noktası, özelden ayrışmaktadır. Yani piyasa mekanizması devre dışı bırakılmıştır. Bu piyasa başarısızlığının nedenidir.

126 2. Dışsallık Herhangibir fiyatlandırma olmaksızın bir karar biriminin başka karar birimi (yada birimlerine) sağladığı yarar yada verdiği zarar dışsallık denir. Üretim yada tüketim sonucu ortaya çıkabilir. Pozitif ve negatif dışsallık. Bu dışsallık Fiyat içermez. (bundan faydalanmak ve ya katlanmak gerekir). Dışsallık nedeniyle, malın fiyatı gerçek fiyatı yansıtmaz ve kaynak dağılımında yanlış yönlendirmelere neden olur.

127 Örnek: Üretimde negatif dışsallık: Çevre kirliliği olsun. Bu şartlarda 5 adet otomobil üreteyim, 10 TL den satayım. ve çevreyi kirleteyim. Şimdi iktisatçı gözüyle bakalım: Çevreyi kirletmem sosyal bir maliyettir. Bu benim maliyetlerimi artırır. Arz eğrisi sola kayar. Üretim miktarı azalır (3 otomobil). Ürün fiyatı yükselir (15 TL). Şimdi, optimum düzeyde üretim yapmaktayım.

128 Dışsallık Problemi nasıl çözülür? 1-Devlet Müdahalesi Doğrudan kontrol, Vergi, sübvansiyon 2-Caose Teoremi: Devlete gerek kalmadan tarafların kendi aralarında anlaşması A kişisi, göl kenarındaki arazisinde bulunan ağaçları keser, B kişisi göl kenarındaki turistik tesisin manzarası bozulduğu için olumsuz etkilenir. Çözüm; B, A ya bazı ağaçları kesmemesi için para verir (ağaçların bedelini verir)

129 3-Eksik Bilgi (Asimetrik Bilgi) Bir malın satıcısı ile alıcısının aynı bilgiye sahip olması, simetrik bilgi Bir malın satıcısı ile alıcısının k bilgiye sahip olması, asimetrik bilgi Eksik bilgiden kaynaklanan piyasa başarısızlığı Mal piyasasında ve üretim faktörleri piyasasında sıkça rastlanır

130 Asimetrik bilgi ne zaman sözkonusudur? Mal alınıp satılmadan önce (alış veriş öncesi) Ve sonra (alış veriş sonrası)

131 Öncesi ve sonrası hangi problemlere yol açar? 1-Alış veriş öncesi: Ters Seçim (Adverse Selection) Eksik bilgi old için bir mal yeterince alınmaz, satılmaz (kaynak tahsisini olumsuz etkiler& alış veriş miktarını etkilediği için) 2-Alış veriş sonrası: Ahlaki zafiyet (moral hazard) Eksik bilgiye sahip kişi, diğer tarafça mağdur edilebilir (kaynak tahsisini olumsuz etkiler& sigortalının sağlığına dikkat etmeyip aşırı ilaç tüketimi)

132 1-Ters Seçim: (satış öncesi) Otopazarında, düşük ve yüksek kalitede arabalar olsun. Alıcı, eksik bilgiye sahiptir. Alıcılar, arabaların düşük kalitede olduğunu sanarak düşük fiyattan almak isterler. Satıcılar, arabaların düşük fiyattan gitmesini istemez ve malını satmaktan vazgeçer. Böylece, asimetrik bilgi nedeniyle fiyatların optimaliteyi sağlayacak düzeyde oluşmaması, kaliteli arabaların elde kalmasına, kaynak tahsisinin etkinliğinin gerçekleşmesine engel olmaktadır.

133 2-Ahlaki Zafiyet (Tehlike&risk) (satış sonrası) Bir kişi sigortalı değilse, hasta olmamak için azami gayret sarfeder. Mümkün old kadar az doktora gider. Ancak sigortalı olduktan sonra kendine daha az bakar. Daha sık doktora gider, sağlığına dikkat etmediğinden aşırı ilaç tüketir. Kaynak tahsisi etkin değildir.