61 Yılmaz Büktel Edirne Arkeoloji Müzesi nde Bulunan Bir Kurşun Lahit Kapağı ve Figürlü Bir Başlık Üzerine Notlar

Transkript

1

2

3

4 Önsöz İsmail Fazlıoğlu Albüm Katılımcılar 1 Sümer Atasoy - Hüseyin Erpehlivan Filyos - Tios Kent: İlk Yerleşmeye Ait Keramik Buluntular 13 Cenker Atila - Binnur Gürler İzmir Arkeoloji Müzesi nde Bulunan Sürme Şişeleri (Tüpleri) 17 Serdar Aybek - Aygün Ekin Meriç Metropolis den Rölyefli Matara 25 Nezih Aytaçlar - Baran Aydın A Carian Orientalising Dinos from İzmir Museum 35 Ceren Baykan Karabel Kaya Anıtı Koruma Önlem Planı 43 Daniş Baykan Roma Dönemi Tedavi Mekânları 51 Başak Boz Dişlerde Mikro Aşınma İzleri ve Beslenme İlişkisi 61 Yılmaz Büktel Edirne Arkeoloji Müzesi nde Bulunan Bir Kurşun Lahit Kapağı ve Figürlü Bir Başlık Üzerine Notlar 67 Özlem Çevik Urartu da Kadınlar 75 Talat Dalaman Ömer Eren Edirne Müzesi ndeki Kitabeli Rahleler 81 Filiz Divarcı Trakya Bölgesi İlk Tunç Çağı Yerleşimlerinin Coğrafik Bir Değerlendirmesi 93 Burçin Erdoğu - Gülay Yılankaya Erdoğu Batı Çatalhöyük te Bulunan İnsan Betimlemeli Boyalı Çanak Çömlekler 105 Akın Ersoy - Gülten Çelik - Çağdaş Yılmaz Smyrna Agora Bazilikası 3. Galeri 13 ve 16 Numaralı Mekânlarda Ele Geçen Bir Grup

5 115 İlkan Hasdağlı - S. Melike Zeren Klazomenai Kazıları Işığında Yerel Üretim Siyah Firnisli Cup-Skyphoslar Üzerine Bazı Gözlemler 125 Bilge Hürmüzlü Isparta Müzesi nde Korunan Karia Ürünü Tabaklar 133 Ergün Karaca Allianoi da Bulunmuş Kemik Ağırşak ve Örekeler 139 Elif Koparal Klazomenai Khora sında Savunma Sistemi 147 Hande Kökten Arkeolog İçin Güvenli Bir Yol Haritası: Arkeolojik Kazılarda Koruma Planlaması 157 Reyhan Körpe Pers Hakimiyetinde Troas Bölgesi: Demografik Yapı ve Pers Yönetim Sistemi 167 A. Neslihan Kurtuluş Müneccim Krallar Secdesi Temasının Çıkışı ve 15. Yüzyıla Kadar Gelişen Sahne Şeması 177 İsmail Hakkı Kurtuluş Kırklareli Çukurpınar Köyü Trak (Demirçağ) Tepe Kaleleri ve Bir Mimari Kalıntı 189 Fikret Özcan Über die Bedeutung des Bildfeldes in der Bauplastik 201 Yusuf Sezgin İzmir Arkeoloji Müzesi ndeki Arkaik Dönem Ticari Amphoralar 213 Işık Şahin Lydia da Meter Epithetleri 223 Taciser Tüfekçi Sivas Şarhöyük - Dorylaion dan Pişmiş Toprak Bir Kourotrophos Figürini 231 Fuat Yılmaz Arkaik Dönem Etrüsk ve Anadolu Mezar Resimlerinin Karşılaştırılması 241 Gülgün Yılmaz Ayasuluk Kalesi Kazılarında Ele Geçen Bir Valencia Tabağı 249 Nejat Yücel Aksaray İli Sarnıç Mevkii Yerleşim İçi ve Yerleşim Dışı Yoğun Yüzey Araştırması

6 ROMA DÖNEMİ TEDAVİ MEKANLARI Daniş Baykan Yaptıkları işin doğruluğuna inanan insanlar, çalışmalarının denetlenmesinden, karşı fikirler ortaya atılmasından ve tercihleri üzerinde münakaşa yapmaktan zevk alırlar M.K. Atatürk. Tartışmasını bilen ve bundan zevk alan tanıdığım nadir insana Özet Roma Dönemi nde, köleleri, saray mensuplarını, imparatorları, asker ve gladyatörleri ve belediyeler tarafından görevlendirilerek yoksulları tedavi eden ve değişik tedavi yöntemleri uygulayan ayrı hekimler vardı. Tedavinin gerçekleştirildiği sağlıkla ilişkili mekânlardan ilk akla gelenler, Asklepieionlar ile hamam ve kaplıca gibi su tedavisi mekânlarıdır. Su tedavisi mekânları ve Asklepieionlarda psikoterapi, hidroterapi ve fizik tedavi yöntemleri uygulansa da, cerrahiyi de içeren asıl tıbbi müdahaleler hekim evleri ya da muayenehanelerinde ve valetudinarium denilen askeri hastanelerde gerçekleştiriliyordu. Sivil hastane fikri Roma Dönemi nde henüz uygulanmasa da, askerler, valetudinariumlarda tedavi edilebiliyordu. Roma Dönemi nde tedavinin şekli ve yeri, hastanın sosyal seviyesine göre değişmekteydi. Son yıllarda Tekirdağ da Heraion Teikhos, Gaziantep te Zeugma ve Batı Anadolu da bazı kazılar Anadolu nun tıp ve cerrahi tarihi açısından önemini, antropolojik ve arkeolojik verilerle ortaya koymaktadır. Kazıları 1998 ile 2006 yılları arasında, Yrd. Doç. Dr. Ahmet Yaraş başkanlığında sürdürülmüş ama ne yazık ki günümüzde Yortanlı sulama göleti altında bırakılmış olan Allianoi da doğal sıcak su tedavisinin uygulandığı kaplıca, eczayla ilişkili buluntu ve mekânlar, cerrahi müdahaleyi kanıtlayan zengin buluntular, hastane yapısı ve sağlık kültüne ilişkin buluntular ele geçmiştir. Tıp aleti yönünden en az Pompeii kadar zengin olan Allianoi da ele geçen yüzlerce tıp aleti ve hastane yapısı, Anadolu nun şimdiye kadar tespit edilen tıp tarihi açısından en önemli yerleşimi olduğunu kanıtlamaktadır. Roman Treatment Places Abstract A certain architectural type of building which can be found in ancient Roman military camps has unanimously been identified as valetudinarium (military hospital). It has long been recognized that in the Roman Empire great advances were made in medical knowledge, and that the best organized medical system in the ancient world was that of the Roman armed forces. For some time it has been known that some of the medicines and medical preparations prescribed by Celsus in his book De Medicina are chemically basically similar to modem ones. In the Roman legionary camp of the legio I Italica in Novae/Bulgaria there is right in the middle of the valetudinarium a sacred precint including votive inscriptions to Roman healing gods. The finds from Novae show besides other archaeological arguments that the traditional identification of the Roman valetudinarium is correct. Günümüze ulaşan yazılı kaynaklar ve arkeolojik buluntular, Antik Çağ da tedavi konusunda bizi bilgilendirmektedir. Hastalıkların, tanrıların laneti ya da cezası olarak yorumlandığı dönemlerde, 1 tedavi anlayışının kökeni din ve büyüye dayanıyordu. Anatominin öğrenilmesiyle tıbbî bilgi ve uygulamalar artmış, özellikle Roma Dönemi nde önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. Tapınak tıbbî olarak da adlandırılan cerrahi müdahalesiz alternatif tıp, M.Ö. 3. ve 2. binyıl kültürlerinde yaygınken; Yunan ve Roma da sağlık tanrısı Asklepios kültüne bağlı bir ekol olarak sürmüştür. Geleneksel uygulamaların, bazen başarılı olduğunu, şifa bulan hastaların tapınaklara sundukları adak ve yazıtlardan anlaşılmaktadır. Tedavi ve tıp eğitimi konusunda ünlenen Aleksandreia ekolü, akılcı tıbbın savunucusu olarak, doğru sonuca varmak için kadavra, bazen de canlı 1 Mezopotamya, Mısır, Hitit ve kısmen Yunan medeniyetlerinde hastalık bu şekilde yorumlanmıştır. Ayrıntılı bilgi için: Eren 1996; Ritner 2001: ; Sayılı 1991; Serdaroğlu 1996.

7 Daniş Baykan üzerinde çalışmakta sakınca görmemiştir. Akılcı tıp, deneye dayalı gözlem esasına inanmamıştır. Ampirik (deneysel) görüş ise, deneyimi önemsemeyen tıp felsefelerine karşı çıkmış, tıbbın iklim, kişi ve diğer pek çok şeye göre değişiklik gösterebileceğini savunmuştur. Aleksandreia ekolü, akılcı tıbbî deneyime dayalı olarak geliştirip iki metodu birleştirmeyi başaramamıştır. Kos lu Hippokrates e (M.Ö ), atfedilen Corpus Hippocraticum, Aleksandreia kütüphanesinde toplanarak 2 derlenmiş, tıp konulu Yunanca ruloların kopyasıdır. Bu eserin, hem akılcı uygulamaları, hem de batıl önerileri içermesi nedeniyle, Hippokrates tarafından yazılmadığı bilinmesine karşın ne yazık ki yeni araştırmalarda dahi Corpus Hippocraticumdaki uygulamaların M.Ö yüzyıllarda yapıldığını zannetme hatası sürmektedir. Aslında kaleme alınışı Hippokrates zamanından yaklaşık 4 asır sonradır. Hekimlik yaptığı kesin olmayan, ansiklopedi yazarı Aulus Cornelius Celsus un (M.S. 1. yüzyıl) De Medicina isimli eseri, dönemin entelektüel okuyucusuna ve hekimlere hitap etmiştir. 17 ciltlik dev eserin yazarı Galenos (M.S ), Pergamon da doğmuş, Smyrna ve Aleksandreia da mesleğini geliştirmiş, 3 bin yılı aşkın tıp alanındaki tek otorite olmuştur. Orduyla dolaşan 4 Anazarba lı Pedanios Dioskourides M.S. 1. yüzyılda çoğu bitkisel ilâç ham maddelerini içeren ve tıbbın ham maddeleri anlamına gelen Materia Medicayı kaleme almıştır. Savaş ve hızla yayılan salgın hastalıklar, tıp ve tedavi yöntemlerinin gelişiminde önemli rol oynamış; Yunancada iatros, Latincede medicus olarak adlandırılan hekimlik mesleği oluşmuştur. Hekimlerin mesleğe dair bir belge veya diploma alınabileceği, resmi kurum bulunmadığı için herkes kendisine hekim diyerek ortaya çıkabiliyordu. Roma Dönemi nde, köleleri, saray mensuplarını, imparatorları, asker ve gladyatörleri ve belediyeler tarafından görevlendirilerek yoksulları tedavi eden ve değişik tedavi yöntemleri uygulayan ayrı hekimler vardı. Bunlar arasında, göz, kulak, diş, kadın hastalıkları gibi özellikli konuların uzmanları, alanları farklı cerrahlar, su ve şarap tedavisi uygulayıcıları sayılabilir. Antik Çağ da uygulanan tedavi çeşitlerini psikoterapi, hidroterapi, fizik tedavi ve tıbbî müdahaleler olarak bölümleyebiliriz. Psikoterapik tedavi, telkin, müzik dinletileri, tiyatro oyunları ve kitap okuma ile destekleniyor, dinsel tedavi ve inkübasyondan (istihareye yatma) yardım alıyordu. Hidroterapide şifalı olduğuna inanılan su, vücudun yaralı yerlerine kompres yapılır ya da hastaya içirilirdi; ürolojik ve romatizmal rahatsızlıklarda hastalıklı bölge suya daldırılıyordu. 5 Vücudun hareket etmesi esasına dayalı fizik tedavi yönteminde ise, gerektiğinde soğuk ve sıcak su tedavisi, çıplak ayakla yürüyüş, spor, çamur ve güneş banyosu uygulanmaktaydı. Antik Çağ da tedavi şekline göre muayene ve müdahalelerin gerçekleştiği farklı sağlık mekanları da kullanılmıştır. Roma Dönemi nde sağlıkla ilişkili mekânlardan ilk akla gelenler, Asklepieionlar ile hamam ve kaplıca gibi su tedavisi mekânlarıdır. 6 Su tedavisi mekanları ve Asklepieionlarda psikoterapi, hidroterapi ve fizik tedavi yöntemleri uygulansa da, cerrahiyi de içeren asıl tıbbi müdahaleler hekim evleri ya da muayenehanelerinde ve valetudinarium denilen askeri hastanelerde gerçekleştiriliyordu. Asklepieionlar sağlık tanrısı Asklepios un yurdu/evi olarak tanımlanan, tapınak tıbbının uygulandığı hastanenin, rüya odalarının, hamam ve açık alanların bulunduğu yapılar grubudur. Tedavi Asklepiades denilen rahip hekimler tarafından gerçekleştirilirdi. 2 Mez-Mangold 1971: Lewis 1998: Mez-Mangold 1971: Capua 1940: Fagan 1999; Yegül 1992; Yegül 2006; Brödner 1983; Laine 1988: 11-32; Laine 1993:

8 Roma Dönemi Tedavi Mekânları Psikoterapi ve telkin ağırlıklı bu tedavi merkezlerinde rüya odaları önemli rol üstlenmiştir; hasta, temizlik sonrası bu odalara alınarak istihareye yatırılırdı. Hastanın gördüğü rüyalar rahip hekimler tarafından yorumlandıktan sonra tedavisine karar verilirdi. Epidauros, Pergamon, Kos, Knidos, Korinthos ve Atina da Asklepieionlar bilinmektedir. Asklepieionlarda tedavi amaçlı olarak su kullanımına da sık rastlanmaktadır. Pergamon Asklepieionu nda içme suyu tedavisi, çamur banyosu ve açık hava banyosu biliniyorsa da 7 hidroterapi amaçlı bir hamam veya kaplıcadan bahsetmek mümkün değildir. Asklepieionlarda şifalı olduğuna inanılan kutsal çeşmeler de bulunmaktaydı. 8 Sağlık amaçlı su kullanım mekanlarının isimlendirilmesinde termal, ılıca, kaplıca ve hamam kelimelerinin birbirinin yerine anlam farkı gözetmeden kullanılması yerine / thermai kökünden gelen ve ısıyla ilişkilendirme sıfatı olarak (termal kaynak, termal yapı gibi) kullanılan termal yerine, doğal sıcak su kaynağı için ılıca, bu kaynak için inşa edilen yapı için de kaplıca 9 kelimeleri tercih edilmelidir. Hamam sözcüğü ise doğal sıcak su kaynağı olmayan yapay ısıtmalı yapıları tanımlamaktadır. Antik Çağ da suyun seçimine ve taşınmasına önem verilmiştir (Vitr. V.iii). Kişisel banyolar zamanla genel havuz ve kaplıcalara dönüşmüştür. Akşamları nadiren kullanılan ve özgür vatandaşlara ücretsiz 10 olan hamam ve kaplıcalardan kadınlar sabahları, erkekler öğleden sonraları yararlanabiliyordu. 11 Kaplıca ve hamam yapıları, giriş / soyunma (apodyterium), soğukluk (frigidarium), ılıklık (tepidarium), sıcaklık (caldarium), terleme (laconicum), yüzme havuzu (natatio) gibi ana bölümler ve yakın çevresindeki kütüphane ile galeri, park, eğitim, spor, toplantı ve tören alanlarından oluşmuştur. 12 Roma kaplıcaları, tabanın altındaki kısa tuğla dikmeler (supensura) arasında sıcak hava dolaşım esasıyla (hypocaust) ısıtılırdı. Doğal sıcak su kaynakları, zamanla kutsal 13 sayılmaya başlanan tedavi mekanları haline gelmiştir. 14 Antik Çağ da sıklıkla sağlık amaçlı olarak doğal sıcak su kaynaklarından yararlanılmıştır. 15 Özellikle Roma Dönemi nde sıcak su kaynakları daha çok değer kazanmıştır 16 ve askeri kamp yerleri için tercih nedeni olmuştur. Ordu, ele geçirdiği yerlerdeki sıcak su kaynaklarına yeni kaplıcalar inşa etmiştir. Doğal sıcak su kaynakları ve yapıları, tedavinin yanı sıra, yorgun ve yaralı askerlerin dinlence, moral ve eğlence merkezi haline de gelmiştir. Roma Dönemi nde halk sağlığına verilen önem nedeniyle suyolu, kaplıca, lağım ve kanalların periyodik denetimleri kurallara bağlanmıştır. Hamam ve kaplıcalarda her zaman olmasa da muayene ve müdahale amaçlı özel sağlık mekanları da yarılmıştır. 17 Sivil hastane fikri Roma Dönemi nde henüz uygulanmasa da, askerler, valetudinariumlarda tedavi edilebiliyordu. Ordunun yüksek sınıfı tıbbi yardıma rahatça ulaşabilirken, 18 normal askerlerin bu şansı daha azdı. Savaş zamanlarında, işleyişi 7 Bayatlı 1947: Ginouvés 1994: Bazı sözlüklerde ılıca ile eşanlamlı verilen kaplıca, kapalı + ılıca birleşiminden geldiği için ılıca üzerine inşa edilen yapı anlamı taşımaktadır. 10 Thorpe 2002: Yegül 2006: Fagan 1999: Aupert 1991: ; Chevallier 1992; Croon 1967: Fontanille 1982: ; Argoud 1987: ; Ginouvés, 1962; Licht 1963; Porter Dvorjetski 1997: Malissard 1994: ; Pasquinucci-Alessi 1987; Heinz 1996: Künzl 1986: Allason-Jones 1999:

9 Daniş Baykan kolaylaştırmak için, yaralıları arazideki askerler iyileştirmeye çalışır, ancak hasta veya ağır yaralılar valetudinariuma yerleştirilirdi. Bulgaristan ın Tırnova bölgesindeki Novae Roma lejyon yerleşiminde bir valetidinarium ve askeri kullanıma yönelik bir hamam yapısı birlikte tespit edilmiştir. 19 Novae kazılarında ele geçen Asklepios büstü ve Asklepios a ithaf edilen sunaklar yerleşimin sağlık kültüyle olan ilişkisini de ortaya koymaktadır. 20 Valetudinariumlar genellikle Roma lejyon yerleşimlerinde özgün bir mimariye sahip yapılardır. Yerleşimlerde veya hamam yapılarıyla birlikte olan valetudinariumlar ise yine aynı planda ancak daha ufak ölçeklidir. Ana plan dörtgen orta avlu etrafında bir ya da birden çok sıra halindeki oda dizilerinden oluşur. Lejyon dışındaki valetudinariumlar tek oda sırasından oluşan bir plandadır. Galenos un; Pergamon da gladyatör cerrahlığını Pergamon un neresinde ve nasıl bir mekanda yaptığı konusunda bir kesinlik olmamakla birlikte, tedavi yerinin Allianoi da olası valetudinarium yapısı olduğu teklifim 21 geçerliliğini korumaktadır. Plan açısından bakıldığında da Allianoi daki bu yapı gerek yerleşimlerdeki gerekse hamam veya kaplıca yapısı yakınındaki valetudinariumlar gibi orta avlu etrafında sıralanan odalardan oluşmakta olup lejyon valetudinariumlarından ufak ölçektedir. Roma Dönemi hekim evi ya da muayenehanesi denildiğindeki ilk çağrışım genelde Pompeii dir. Nisan 1771 de Pompei de Casa del Chirurgo olarak adlandırılan evde bulunan kontekst, 1847 de H. Eschebach ın araştırması ve Benedetto Vulpes in çizimleriyle tanınmaktadır yılında L.J. Bliquez Napoli Milli Müzesi tıp âletleri katalogunu ve dokümantasyonu yaparak Casa del Chirurgo hakkında bilinenlerin çoğunu değiştirmiş ve çok önemli yeni sonuçlar elde etmiştir. 23 Bliquez e kadar Pompeii den bilinen 19 hekim muayenehanesi sayısının aslında 25 olduğu kesinleşmiştir. Muhtemel doğumevi Casa del Medico Nuova I olarak tahmin edilmektedir. Gladyatörler kentin güneyinde, gladyatör okulu (ludus gladiatorius) civarında ve şehrin kuzeyinde yoğunlaşıyordu. Nerdeyse tüm bir insulayı kaplayan gladyatör kışlasının köşesindeki hekim evi Casa del Medico dei Gladiatori olarak adlandırılmıştır. Gladyatörler kışlası çaprazında Medico Nuovo II olarak adlandırılan bir hekim evi daha vardır. Medico Nuovo II hekiminin, jinekoloji ve göz hastalıkları da dâhil çeşitli çalışma alanları olduğu âletlerden anlaşılmıştır. Bahsedilenlerin haricinde tıp aletlerinin ele geçtiği çok sayıdaki diğer evler olasılıkla, kendilerine ait özel hekim barındıran zenginlerin olmalıdır. 24 Antik Marcianopolis (Varna/Bulgaristan) kalıntılarında tespit edilen bir hekim evi tabanında çok sayıda tıp aleti ele geçmiştir. 25 Bu mekanda hekimlik hizmeti veren kişinin, litotomi, üroloji, jinekoloji, kemik cerrahisi ve oftalmoloji konularında uzmanlaştığı anlaşılmıştır. 26 Çanakkale Ayvacık ilçesinde bulunan ve Antik Çağ da Apollon Smintheia Pauleia spor oyunlarının da düzenlendiği Apollon Smintheus Tapınağının hemen kuzeyinde de M.S. 2. yüzyıla ait ve tabanı mozaik kaplı bir hekim evi tespit edilmiştir. En önemli hekim evlerinden biri de, yaklaşık 150 tıpla ilişkili aletle ele geçen (İtalya) Rimini Hekim Evi dir Pres 1994: ; Dyczek 2002: ; Dyczek 2005: Dyczek 2008; Baykan 2011: Baykan 2009: 48-50; Baykan 2012a; Baykan 2012b. 22 Künzl 1998: Bliquez Künzl 1999: Kirova 2002: Baykan 2011: Jackson 2003:

10 Roma Dönemi Tedavi Mekânları Tabernae Medicae isimli küçük dükkânlarda, Antik Çağ da günümüz eczanelerinin görevini üstlenmiş ve medicamenta olarak adlandırılan ilâç, zehir ve kozmetik karışımları tedavi amaçlı imal edilmiştir. Ecza konusundaki en önemli otorite sayılan Pedanius Dioskourides haricinde Gaius Plinius Secundus da, Naturalis Historia da farmakolojinin malzemelerinden bahsetmiştir (Plin. Nat.Hist. XX-XXXII). Farmakolojiye ait arkeolojik veriler, nadiren bulunan ilaç ve ham madde kalıntıları haricinde, karışım tablaları, merhem çubukları, ölçek kaşıkları, ilaç kutu ve kaplarıdır. En tanınmış Tabernae Medicae mekanları Pompeii den bilinmektedir; 1818 yılında yapılan kazılarda eczayla ilişkili 70 kadar kap ve âletten bahsedilen iki katlı Aulus Pumponius Magonianus evinin önünde bir de dükkânı bulunmaktadır; ayrıca Capitol Tapınağı nın batısında bulunan haplar ve kavanozlarda kurumuş sıvılar küçük bir eczanenin varlığına işaret eder. 28 Fonksiyonu ve sahibinin adını mozaikteki yazıttan bildiğimiz ancak yapı içerisinde ele geçen konteksti daha sonraki bir kullanıma ait bir Tabernae Medicae mekanı da Perge de 29 saptanmıştır. Son yıllarda Tekirdağ da Heraion Teikhos, 30 Gaziantep te Zeugma 31 ve Batı Anadolu da bazı kazılar Anadolu nun tıp ve cerrahi tarihi açısından önemini, antropolojik 32 ve arkeolojik verilerle ortaya koymaktadır. Kazıları 1998 ile 2006 yılları arasında, Yrd. Doç. Dr. Ahmet Yaraş başkanlığında sürdürülmüş ama ne yazık ki günümüzde Yortanlı sulama göleti altında bırakılmış olan Allianoi da doğal sıcak su tedavisinin uygulandığı kaplıca, 33 eczayla ilişkili buluntu ve mekanlar, 34 cerrahi müdahaleyi kanıtlayan zengin buluntular, 35 hastane yapısı 36 ve sağlık kültüne ilişkin buluntular 37 ele geçmiştir. Tıp aleti yönünden en az Pompeii kadar zengin Allianoi, yüzlerce tıp aleti 38 ve Galenos un gladyatörleri tedavi ettiği hastane yapısıyla 39 tıp tarihi açısından Anadolu nun şimdiye kadar tespit edilen en önemli yerleşimidir. Roma Dönemi nde tedavinin şekli ve yeri, hastanın sosyal seviyesine göre değişmekteydi. Yüksek sosyal seviyedeki zenginler, yaşadıkları büyük evler içinde kendi aile hekimlerine özel bir mekan ayırarak kendilerini tedavi ettirebiliyorlardı. Yaşam alanları bu denli geniş olmayan zenginlerse eve çağırılan uzman hekimler tarafından tedavi oluyorlardı. Orta halli kişiler ise, belirlenmiş bir kamu mekanı veya hekim evinde ayrılan bir odada tedavi hizmeti alabiliyorlardı. Bazı küçük yerleşimler devamlı olarak bir hekim bulunduramadıklarında, gezici hekimler belli aralıklarda yerleşimi ziyaret ederek tedavi ihtiyacını karşılıyordu. Muayene ve cerrahi operasyon, ek güç gerektiren zahmetli bir iş olduğu için yardımcılarla çalışılırdı. Yardımcıların, hastayı hazırlamak, tıbbî âletleri getirmek, müdahale edilecek yeri açıkta bırakarak vücudun kalanını örtüp sabitlemek gibi görevleri bulunmaktaydı. En azından, hasta, hekim ve yardımcı olmak üzere üç kişiyi alacak yeterli büyüklükte bir mekan operasyon odası olarak kullanılabilirdi. Genel 28 Künzl 1999: İnan 1985: Atik 2006: 63-69; Atik 2007: 13-23; Atik 2011: Ergeç 2002: Klazomenai de M.Ö. 6. yüzyılda diş implantı buluntusu için: Atilla 1993: Allianoi trepanasyon örneği iççin: Erdal-Erdal 2011: Yaraş 2005: 71-74; Yegül 2006: Baykan 2005: ; Baykan 2010: ; Yaraş 2010: Baykan 2012a; Baykan 2012b; Baykan 2002: Baykan 2009: Baykan 2012c; Yaraş 2008: Baykan 2012a; Baykan 2012b; Baykan 2002: Baykan 2009: 48-50; Baykan 2012a.

11 Daniş Baykan anlamda Roma Dönemi tedavi mekanlarına bakılacak olursa, gelenekselci ve psikoterapi esaslı Asklepieionlar ve daha çok hijyen amaçlı kullanılan hamam ve kaplıcalar cerrahiyi de içeren tıp uygulamalarının dışında tutulmalıdır. Roma Dönemi nde, ilaç ve merhemlerin hazırlanarak bazen de uygulandığı Tabernae Medicaelar dahi günümüzdeki tıp anlayışına Asklepieion ve hamam ve kaplıcalardan daha yakındır. Günümüzün tıbbi müdahale kavramını karşılayan ve cerrahi müdahaleyi de içeren uygulamaları yapıldığı mekânlar ise sadece hekim muayenehaneleri ve valetudinariumlardır. Hekim muayenehanelerinin bazen kişilere özel evlerin odalarında, bazen hekimlerin kendi evlerinde bazen de kamusal alanda ayrılmış mekânlarda görüyoruz. Valetudinariumlar ise her zaman asker veya özel kişilerin girebildiği genellikle lejyon veya özel amaçlı yerleşimlerde karşımıza çıkmaktadır. BİBLİYOGRAFYA Antik Kaynaklar Plinius (Gaius, Secundus), Naturalis Historia: Plinius, Natural History, Çev. H. Rackham, Harvard Üniversitesi Yay., Londra, Vitruvius, De Architectura Libri Decem: Vitruvius, Mimarlık Üzerine On Kitap, (Çev. Güven, S.), Şevket Vanlı Mimarlık Vakfı Yay., İstanbul, Vitruvius, On Architecture, (Çev. Granger, F.), Harvard Üniversitesi Yay., Londra, Modern Kaynaklar Allason-Jones, L. 1999: Health Care in the Roman North Britannia 30, Argoud, G. 1987: L utilisation Médicale de l eau en Gréce et le plan des Sanctuaires d Asclépios Archéologie et médicine VII émes Rencontres internationales d Archéologie et d Histoire d Antibes, Juan-les- Pins, Atik, N. 2006: Tekirdağ/Karaevlialtı, Antik Heraion Teichos Uluslararası I. Keşan Sempozyumu, Keşan, Atik, N. 2007: Eine Trakische Stadt an der Propontis. Heraion Teichos 10 th International Congress of Thrachology, Atina, Atik, N. 2011: Heraion Teikhos Antik Kenti Yılı Kazı Çalışmaları Tekirdağ Değerleri Sempozyumu, Tekirdağ, 1-7. Atilla, G. 1993: A Rare Find in Anatolia a Tooth Implant (Mid-Sixth Century B.C.) Journal of Oral Implantology XIX-1, Aupert, P. 1991: Les Thermes Comme Lieux de Culte Les Thermes Romains (Actes de la table Ronde organisée par l école française de Rome), Ed. M. Lenoir, Roma, Bayatlı, O. 1947: Bergama Tarihinde Asklepion, Doğanlar Yay., İzmir, Baykan, D. 2002: Allianoi Tıp Aletleri Bilim ve Ütopya Dergisi 99, 76. Baykan, D. 2005: Allianoi Ecza Kapları III. Uluslararası Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Semineri Bildiriler Kitabı, Eskişehir, Baykan, D. 2009: Gladyatör Hastanesi: Allianoi Atlas 201, Baykan, D. 2010: Antik Çağ da Strigilisin Ecza Amaçlı Kullanımı Veriler ve Kanıt Colloquium Anatolicum IX, Baykan, D. 2011: Antik Çağ da Balkanlarda Tıp Uygulamaları / Medical Applications at Balkans in Ancient Times 5. Balkan Tıp Tarihi ve Etiği Kongresi Özet ve Bildiri Kitabı / 5 th Balkan Congress on the History & Ethics of Medicine Abstract and Proceedings Book, (Ed. Demirhan Erdemir, A. vd.) İstanbul, Baykan, D. 2012a (baskıda): Allianoi Tıp Aletleri / Surgical Instruments From Allianoi, Studia ad Orientem Antiquum Pertinentia,Türk Eskiçağ Bilimler Enstitüsü Yay., İstanbul. Baykan, D. 2012b (baskıda): Surgical Instruments from Allianoi Colloquia Anatolica et Aegaea Congressus Internationales Smyrnenses IV, XVIIth International Congress of Ancient Bronzes (Ed. Laflı, E.). Baykan, D. 2012c (baskıda): Bronze Objects Belonging to the Cult of Aesculapius from Allianoi, Colloquia Anatolica et Aegaea Congressus Internationales Smyrnenses IV, XVIIth International Congress of Ancient Bronzes (Ed. Laflı, E.). Bliquez, L.J. 1994: Roman Surgical Instruments and other Minor Objects in The National Archaeological Museum of Naples, Philipp von Zabern, Mainz. Brödner, E. 1983: Die römischen Thermen und das antike Badewesen, Darmstadt.

12 Roma Dönemi Tedavi Mekânları Capua, F.D. 1940: L Idroterapia ai Tempi dell Impero Romano La Scienze e la Tecnica ai Tempi di Roma Imperiale Quaderni dell Impero IX-X, Roma, Istituto di Studi Romani, Chevallier, R. (Ed.) 1992: Les Eaux Thermales et les Cultes des Eaux, Turin. Croon, J.H. 1967: Hot Springs and Healing Gods Mnemosyne 4, Dvorjetski, E. 1997: Medicinal Hot Springs in the Greco-Roman World The Roman Baths of Hammat- Gader (Ed. Hirschfeld, Y.) Kudüs, Dyczek, P. 2002: Remarks on supply of the Roman army from the point of view of the valetudinarium at Novae (Moesia Inferior) Limes XVIII, Dyczek, P. 2005: The Site of the Valetudinarium in Novae in the Third Century A.D., Remodelling the Architecture, in Römische Stadte und Festungen an der Danau Akten der regionalen Konferenz 2003, Organisiert von Alexander von Humboldt-Stiftung, Belgrad, Dyczek, P. 2008: Frontiers of the Roman Empire, The Lower Danube Limes in Bulgaria, Viyana. Erdal, Y.S.- Erdal, Ö.D. 2011: A Review of Trepanations in Anatolia with New Cases International Journal of Osteoarchaeology 21, Eren, N. 1996: Çağlar Boyunca Toplum Sağlık ve İnsan, Ankara. Ergeç, R. 2002: Eskiçağ Tıbbı ve Zeugma Antik Tıp Aletleri Nabız Dergisi 6, Fagan, G. 1999: Bathing in Public in The Roman World, Londra. Fontanille, M.-T. 1982: Les Bains dans la Médicine Gréco-Romaine Revue Archéologique 21, Ginouvés, R. 1962: Balaneutiké: Recherches sur le Bain dans L Antiquité Grecque, De Boccard, Paris. Ginouvés, R. 1994: L Eau Dans Les Sanctuaires Médicaux L Eau, La Santé et Maladie dans Le Mond Grec, BCH Supp. XXVIII (Ed. Ginouvés, R.- Guimer-Sorbets, A.M.- Jouanna, J.- Villard, L.) Paris, Heinz, W. 1996: Antike Balneologie in späthellenistischer und römischer Zeit, Zur medizinischen Wirkung römischer Bäder ANRW II, İnan, J. 1985: Perge Kazısı 1984 Çalışmaları VII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, Jackson, R. 2003: The Domus del chirurgo at Rimini: An Interim Account of the Medical Assemblage JRA 16, Kirova, N. 2002: Specialized Medical Instruments from Bulgaria in the Context of Finds from Other Roman Provinces (I-IV C AD) Archaeologia Bulgarica VI-1, Künzl, E. 1986: Operationsräume in römischen Thermen, Zu einem chirurgischen Instrumentarium aus der Colonia Ulpia Traiana, Mit einem Auswahlkatalog römischen medizinischen Instrumente im Rheinischen Landesmuseum Bonn BJb 186, Künzl, E. 1998: Instrumentenfunde und Arzthäuser in Pompeji: Die medizinische Versorgung einer römischen Stadt des 1. Jhs. n. Chr. Sartoniana 11, Künzl, E. 1999: Lawrence J. Bliquez und die medizinischen Instrumente aus Pompeji: Die medizinische Versorgung einer römischen Stadt im 1. Jh. n. Chr. JRA 12, Laine, J.D. 1988: Recent Research on Roman Bath JRA 1, Laine, J.D. 1993: Roman Baths and Bathing JRA 6, Lewis, P. 1998: Tıp Tarihi, (Çev. Güdücü, N.) İstanbul. Licht, S. (ed.) 1963: Medical Hydrology, Baltimor. Malissard, A. 1994: Les Romains et L Eau, Les Belles Lettres, Paris, Mez-Mangold, L. 1971: De L Histoire du Médicament, Bâle. Pasquinucci, M.- Alessi, D. (ed.) 1987: Terme Romane e Vita Quotidiana, Modena. Porter, R. (ed.) 1990: The Medical History of Waters and Spas, Londra. Pres, L. 1994: The legionary valetudinarium at Novae in comparation with other Danubian Hospitals, Limes. Studia di Storia 5 Bologna, Ritner, R.K. 2001: Innovations and Adaptations in Ancient Egyptian Medicine Journal of Near Eastern Studies 59-2, Sayılı, A. 1991: Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp, Ankara. Serdaroğlu, Ü. 1996: Eskiçağ da Tıp, İstanbul. Thorpe, M. 2002: Roma Mimarlığı, (Çev. Akbulut, R) Homer Kitabevi, İstanbul. Yaraş, A. 2005: Die Therme Allianoi Archeologische Anzeiger 2004, Yaraş, A. 2010: Sağlık Merkezi Allianoi dan Yeni Bir İlaç Arkeoloji ve Sanat 134, Yaraş, A. - Erten, E. 2008: Allianoi. Zwei Neue Asklepios Inschriften Asia Minor Studien 55, Studien zum antiken Kleinasien VI, Yegül, F. 1992: Baths and Bathing in Classical Antiquity, Mit, New York. Yegül, F. 2006: Antik Çağ da Hamamlar ve Yıkanma (Çev. Erten, E.) Homer Kitapevi, İstanbul.