Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2008 İleri Analiz Çalışması. Türkiye de Doğurganlık, Üreme Sağlığı ve Yaşlılık

Transkript

1 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2008 İleri Analiz Çalışması Türkiye de Doğurganlık, Üreme Sağlığı ve Yaşlılık

2 ISBN Bu yayında yer alan bilgilerden Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü sorumludur ve hiçbir şekilde Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu nun görüşünü yansıtmamaktadır. Bu çalışma, Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2008 (TNSA 2008) kapsamında gerçekleştirilmiştir. TNSA 2008, Türkiye de 1968 den bu yana her beş yılda bir yapılan nüfus araştırmaları çerçevesinde, ilk üçü 1993, 1998 ve 2003 yıllarında yapılmış olan Nüfus ve Sağlık Araştırmaları nın (Demographic and Health Surveys DHS) dördüncüsüdür. TNSA 2008, 10,525 hanehalkı ve yaşları arası 7,405 evlenmiş kadın görüşmesini kapsayan ulusal düzeyde temsiliyete sahip bir araştırmadır. TNSA 2008 in saha çalışması Ekim 2008 ve Aralık 2008 tarihleri arasında Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ile işbirliği içinde yürütülmüştür. TNSA 2008 in gerçekleştirilmesi için gereken maddi kaynak Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı (KAMAG) kapsamında sağlanmıştır. TNSA 2008 in temel amacı doğurganlık düzeyleri ve doğurganlıktaki değişimler, bebek ve çocuk ölümlülüğü, aile planlaması, anne ve çocuk sağlığı ile beslenme konularında güncel ve güvenilir bilgi üretmektir. Bu bilgilerin toplanması, üreme sağlığı konularında bilgiye dayanan politikaların oluşturulabilmesi ve planlama, izleme ve değerlendirme programları için büyük önem taşımaktadır. TNSA 2008 in örneklemi ülke geneli, kırsal ve kentsel yerleşim yerleri ve beş coğrafi bölge düzeyinde analiz yapmaya izin verecek şekilde tasarlanmıştır. Örneklem ayrıca araştırma kapsamında yer alan bazı konulardaki analizlerin Avrupa Birliği ne uyum çerçevesinde oluşturulan 12 coğrafi bölge (NUTS 1) için yapılmasına da olanak vermektedir. Verilerin Türkiye de aile planlaması ve sağlık programlarının değerlendirilmesinde ve geliştirilmesinde program yürütücüleri ve politika belirleyiciler tarafından kullanılması amaçlanmaktadır. Araştırmanın sonuçları, daha önce beş yılda bir yapılmış olan demografik araştırmaların sonuçları ile karşılaştırılabilir niteliktedir. TNSA 2008 konusunda daha ayrıntılı bilgi için: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Ankara, Türkiye (telefon: ; faks: ; e posta: hips@hacettepe.edu.tr; internet: MEASURE/DHS+ projesi hakkında daha ayrıntılı bilgi için: Macro, Beltsville Drive, Suite 300, Calverton, MD (telefon: ; faks: ; e posta: reports@macroint.com; internet: Bu yayın için önerilen kaynak gösterim şekli: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (2010) Türkiye de Doğurganlık, Üreme Sağlığı ve Yaşlılık, 2008 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması İleri Analiz Çalışması, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve TÜBİTAK, Ankara. Bu yayının kapak sayfası deseni, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Geleneksel El Sanatları ve Mağazaları İşletme Müdürlüğü arşivinden alınmıştır.

3 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2008 İleri Analiz Çalışması Türkiye de Doğurganlık, Üreme Sağlığı ve Yaşlılık Temmuz 2010 Ankara Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü T.C. Sağlık Bakanlığı Anne ve Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu

4 TNSA 2008 de Görev Dağılımı Proje Yürütücüsü Prof. Dr. Sabahat Tezcan Proje Teknik Koordinatörü Prof. Dr. İsmet Koç Saha Sorumlusu Dr. Elif Kurtuluş Yiğit Listeleme ve Örnekleme Koordinatörü Doç. Dr. A. Sinan Türkyılmaz Listeleme Saha Sorumlusu Dr. Mehmet Ali Eryurt Veri Girişi ve Veri Analizi Sorumlusu Dr. Yadigar Coşkun Sorukağıdı Tasarımı Prof. Dr. İsmet Koç Dr. Elif Kurtuluş Yiğit Dr. Mehmet Ali Eryurt Saha Koordinatörleri Dr. Mehmet Ali Eryurt Dr. İlknur Yüksel Ar. Gör. Pelin Seçkiner Ar. Gör. Tuğba Adalı Ar. Gör. F. Hande Tunçkanat Proje Asistanı Mustafa İşlek

5 ÖNSÖZ Bu çalışma Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2008 (TNSA 2008) projesi kapsamında gerçekleştirilmiştir. TNSA 2008 Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından, Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü ve Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ile işbirliği içinde yürütülmüştür. TNSA 2008 in gerçekleştirilmesi için gereken mali kaynak Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı (KAMAG) kapsamında sağlanmıştır. Türkiye de 1968 yılından beri Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından her beş yılda bir düzenli olarak gerçekleştirilen demografik araştırmalar serisinin dokuzuncusu olan TNSA 2008, başka veri kaynaklarından sürekli, doğru ve ayrıntılı bir biçimde elde edilemeyen doğurganlık, aile planlaması ve ana ve çocuk sağlığı konularında bilgi sağlamak üzere tasarlanmış ve uygulanmıştır. TNSA 2008 kapsamında hazırlanan Türkiye de Doğurganlık, Üreme Sağlığı ve Yaşlılık başlığını taşıyan bu çalışma, işbirliği içinde çalışılan kurumların önerileri ile belirlenen yedi ana konuda (doğurganlık, gebeliği önleyici yöntem kullanımı, doğum öncesi bakım, doğum sonrası bakım, sezaryen doğumlar, anne ve çocuk beslenmesi ile yaşlı nüfusun yaşam kalitesi) ülkemizde yaşanan gelişmeleri betimsel ve çok değişkenli analiz yöntemleri kullanarak değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu çalışmada betimsel düzeyde kurulan ilişkilerin ötesine geçilerek yukarıda sayılan konulardaki nedensel ilişkilerin incelenmesine ağırlık verilmiştir. Çalışmanın her bölümünde konu ile ilgili sağlık çalışanlarının plan ve programlarını geliştirme süreçlerinde kullanabilecekleri çok önemli bulgular elde edilmiştir. Bu çalışmayı hazırlayarak ilgili tüm kurum ve kuruluşların bilgisine sunan çalışma arkadaşlarıma teşekkür ediyorum. Bu yayındaki her bölüme özellikle politika öncelikleri konularında ve sunulan hizmete ilişkin katkıda bulunan Sağlık Bakanlığı AÇSAP Genel Müdürlüğü çalışanlarına da şükranlarımı sunuyorum. Bu çalışmanın doğurganlık, üreme sağlığı ve yaşlılık alanlarında planlamacı, yönetici ve hizmet sunan olarak çalışanların çalışmalarında yol gösterici olmasını ve gelecekte ülkemizdeki kadınların, annelerin, çocukların ve yaşlıların daha iyi bir sağlık düzeyine kavuşmalarını diliyorum. Prof. Dr. Sabahat Tezcan Müdür Önsöz i

6

7 İçindekiler Önsöz İçindekiler Tablolar Dizini Şekiller Dizini Sayfa no i iii v x Bölüm 1. Türkiye de Doğurganlığın Dönüşümü: Alt Nüfus Gruplarındaki 1 Farklılaşmalar 1.1 Giriş Veri Kaynağı ve Yöntem Türkiye de Doğurganlık Dönüşümü Doğurganlığı Belirleyen Faktörler Doğurganlığı Belirleyen Ara Değişkenler Alt Nüfus Gruplarında Doğurganlık Dönüşümü Değerlendirme ve Sonuç Kaynaklar 36 Bölüm 2. Türkiye de Erkeklerin Kullandığı Gebeliği Önleyici Yöntemler: Geri 41 Çekme ve Kondom Kullanımının Belirleyicileri 2.1 Giriş Erkeklerin Kullandığı Gebeliği Önleyici Yöntemler Çalışmanın Yöntemi Erkeklerin Kullandığı Yöntemler ve Belirleyicileri Sonuç ve Politika Önerileri Kaynaklar 62 Bölüm 3. Türkiye de Doğum Öncesi Bakım Hizmetleri: Yararlanma ve 67 Belirleyiciler 3.1 Giriş Doğum Öncesi Bakım Verisinin Özellikleri ve Yöntem Geçmişten Günümüze Değişim, Günümüzde Doğum Öncesi Bakım Hizmetlerinden Yararlanma Doğum Öncesi Bakım Almanın Belirleyicileri Değerlendirme ve Sonuç Kaynaklar 91 Bölüm 4. Türkiye de Doğum Sonrası Bakım Hizmetlerinden Yararlanmada 93 Farklılaşmalar ve Doğum Sonrası Bakım Hizmeti Almanın Belirleyicileri 4.1 Giriş Veri Kaynağı ve Yöntem Literatür Doğum Sonrası Bakım Hizmetlerinden Yararlanma ve Belirleyicileri Sonuçlar ve Politika Öncelikleri Kaynaklar 157 İçindekiler, Tablolar ve Şekiller Dizini iii

8 Bölüm 5. Türkiye de Sezaryen ile Yapılan Doğumların Seviyesi, Değişimi ve 159 Belirleyicileri 5.1 Giriş Veri Kaynağı ve Yöntem Türkiye de Sezaryenle Yapılan Doğumların Sıklığı ve Değişimi Sezaryen ile Yapılan Doğumların Belirleyicileri Değerlendirme ve Sonuç Kaynaklar 177 Bölüm 6. Türkiye de Annelerin ve Çocukların Beslenme Durumu ve Obezite 181 Prevelansı 6.1 Giriş Veri Kaynağı ve Yöntem Literatür Türkiye de Bebek, Çocuk ve Annelerin Beslenme Durumu ve 191 Belirleyicileri 6.5 Değerlendirme ve Sonuç Kaynaklar 228 Bölüm 7. Türkiye de Yaşlıların Yaşam Kalitesi ve Aile Yapısının Yaşlıların Yaşam 231 Kalitesine Etkisi 7.1 Giriş Veri Kaynağı ve Yöntem Teorik Çerçeve ve Literatür Türkiye de Yaş ve Aile Yapısının Değişimi ve İlişkisi Yaşlıların Temel Özellikleri Yaşlıların Yaşam Kalitesi ve Belirleyicileri Sonuçlar ve Politika Öncelikleri Kaynaklar 281 EK 1. TNSA 2008 den Özet Göstergeler 285 EK 2. TNSA 2008 Örneklem Dağılımının Önceki Türkiye Nüfus ve Sağlık 287 Araştırmaları Örneklem Dağılımlarına Göre Farklılaşması iv İçindekiler, Tablolar ve Şekiller Dizini

9 Tablolar Sayfa no Tablo 1.1. Toplam doğurganlık hızı aralıklarına göre doğurganlık geçişi 5 aşamaları Tablo 1.2. Kadınların sahip oldukları çocuk sayısının belirleyenleri: Poisson 10 regresyon analizi sonuçları, Türkiye 2008 Tablo 1.3. Türkiye de hiç evlenmemiş kadın oranının değişimi: Hiç evlenmemiş 19 kadınların yaşa göre yüzde dağılımı, Tablo 1.4. Ortalama ilk evlilik yaşının değişimi, Tablo 1.5. Toplam doğurganlık hızı, toplam evlilik içi doğurganlık hızı ve 21 evlenme endeksleri, Türkiye 2008 Tablo 1.6. Gebeliği önleyici yöntem kullanımı oranlarındaki değişim 22 Tablo 1.7. Alt nüfus gruplarına göre gebeliği önleyici yöntem kullanımı, 23 Türkiye 2008 Tablo 1.8. Yöntem başarısızlık hızlarındaki değişim, 1993 ve Tablo 1.9. Yöntem kullanım oranı, başarısızlık hızları, yöntem etkililik 25 dereceleri ve gebeliği önleyici yöntem kullanımı endeksleri, Türkiye 2008 Tablo Toplam isteyerek düşük hızları ve isteyerek düşük endeksleri, 27 Türkiye 2008 Tablo Ortanca gebelik riski altında olmama süreleri ve doğum sonrası 28 geçici kısırlık endeksleri, Türkiye 2008 Tablo Ara değişken endekslerinin doğurganlık düşüşüne yüzdelik katkıları, 30 Türkiye 2008 Tablo Ara değişken endekslerinin doğurganlık düşüşüne göreli katkıları, 31 Türkiye 2008 Tablo Ara değişkenlerdeki değişim, Tablo 2.1. Halen evli ve herhangi bir yöntem kullanan kadınların bireysel özellikleri ile kullanılan erkek ve kadın yöntemleri yüzdesi, Türkiye 2008 Tablo 2.2. Halen evli ve herhangi bir yöntem kullanan kadınların eşlerinin bireysel özellikleri ile kullanılan erkek ve kadın yöntemleri yüzdesi, Türkiye 2008 Tablo 2.3. Halen evli ve herhangi bir yöntem kullanan kadınların evliliklerine ilişkin özellikler ile kullanılan erkek ve kadın yöntemleri yüzdesi, Türkiye 2008 Tablo 2.4. Halen evli ve herhangi bir yöntem kullanan kadınların yaşadıkları yer ve hanehalkı özellikleri ile kullanılan erkek ve kadın yöntemleri yüzdesi, Türkiye 2008 Tablo 2.5. Halen evli ve herhangi bir yöntem kullanan kadınların geri çekme yöntemini kullanmalarını etkileyen faktörler, Türkiye 2008 Tablo 2.6. Halen evli ve herhangi bir yöntem kullanan kadınların kondom kullanmalarını etkileyen faktörler, Türkiye 2008 Tablo 3.1. Araştırma tarihinden önceki son beş yılda gerçekleşen son doğumlar için bakım almayan, yeterli ve yetersiz doğum öncesi bakım (DÖB) alan kadınların yerleşim yeri, beş bölge, NUTS1 bölgeleri ve hanehalkı refah düzeyine göre dağılımı, Türkiye İçindekiler, Tablolar ve Şekiller Dizini v

10 Tablo 3.2. Araştırma tarihinden önceki son beş yılda gerçekleşen son canlı doğumlar için bakım almayan kadınlar ile yeterli ve yetersiz doğum öncesi bakım (DÖB) alan kadınların eğitim, çalışma durumu, çalışılan sektör ve sağlık güvencesine göre dağılımı, Türkiye 2008 Tablo 3.3. Araştırma tarihinden önceki son beş yılda gerçekleşen son doğumlar için bakım almayan, yeterli ve yetersiz doğum öncesi bakım (DÖB) alan kadınların anne olma yaşı, doğum sırası, evlilik kararı, evlilik biçimi, başlık parası ve eşle akrabalığa göre dağılımı, Türkiye 2008 Tablo 3.4. Araştırma tarihinden önceki son beş yılda canlı doğumu olan ve son doğumda DÖB almış olan kadınların DÖB ın içeriğine ve temel özelliklere göre yüzdesi, Türkiye 2008 Tablo 3.5. Çok değişkenli analizlerde kullanılan modeller ve modellerde yer alan değişkenler Tablo 3.6. Lojistik regresyon sonuçlarına göre doğum öncesi bakımın belirleyicileri Tablo 3.7. Lojistik regresyon sonuçlarına göre yetersiz doğum öncesi bakımın belirleyicileri Tablo 4.1. Lojistik analizlerde kullanılan açıklayıcı değişkenler ve referans kategorileri Tablo 4.2. Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan son canlı doğumda doğum sonrası bakımın doğumun yapıldığı yere, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo 4.3. T.C. Sağlık Bakanlığı sınıflandırmasına göre araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan son canlı doğumların doğum sonrası ilk sağlık kontrolünün doğumdan ne kadar zaman sonra yapıldığına, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo 4.4. Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan son canlı doğumların doğum sonrası ilk sağlık kontrolünün doğumdan ne kadar zaman sonra yapıldığına, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo 4.5. Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan son canlı doğumların doğum sonrası ilk sağlık kontrolünü yapan kişiye, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo 4.6. Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan doğum sonrası bakımı olan son canlı doğumların doğum sonrası ilk sağlık kontrolünün yapıldığı yere, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye vi İçindekiler, Tablolar ve Şekiller Dizini

11 Tablo 4.7. Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan son canlı doğumların doğum sonrası bakım sayısına, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo 4.8. Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan doğum sonrası bakımı olan son canlı doğumların doğum sonrası bakımda verilen bilgilere, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzdesi, Türkiye 2008 Tablo 4.9. Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan doğum sonrası bakımı olan son canlı doğumların doğum sonrası bakımın içeriğine, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzdesi, Türkiye 2008 Tablo T.C. Sağlık Bakanlığı sınıflandırmasına göre araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan son canlı doğumların bebeğin doğum sonrası ilk sağlık kontrolünün doğumdan ne kadar zaman sonra yapıldığına, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan son canlı doğumların bebeğin doğum sonrası ilk sağlık kontrolünün doğumdan ne kadar zaman sonra yapıldığına, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan son canlı doğumların bebeğin doğum sonrası ilk sağlık kontrolünü yapan kişiye, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan doğum sonrası bakımı olan son canlı doğumların bebeğin doğum sonrası ilk sağlık kontrolünün yapıldığı yere, temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan doğum sonrası bakımı olan ve olmayan son canlı doğumların bebeğin doğumda tartılma, topuk kanı alınma ve temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzdesi, Türkiye 2008 Tablo Araştırma tarihinden önceki son beş yılda yapılan kadın veya bebeğin doğum sonrası bakımı olan son canlı doğumların doğum sonrası bakım için sağlık hizmetlerine para ödenmesine ve temel demografik ve sosyoekonomik özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo Lojistik regresyon sonuçlarına göre annenin doğum sonrası bakım almasının belirleyicileri Tablo Lojistik regresyon sonuçlarına göre bebeğin doğum sonrası bakım almasının belirleyicileri Tablo 5.1. Temel özelliklere göre araştırma tarihinden önceki son beş yıl içinde sağlık kuruluşunda yapılan normal doğumların ve sezaryen doğumların temel özelliklere göre yüzde dağılımı, Türkiye İçindekiler, Tablolar ve Şekiller Dizini vii

12 Tablo 5.2. Bazı temel özelliklere göre araştırma tarihinden önceki son beş yılda sağlık kuruluşunda yapılan normal doğumların ve sezaryen doğumların yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo 5.3. Doğum özelliklerine göre araştırma tarihinden önceki son beş yıl içinde sağlık kuruluşunda yapılan normal doğumların ve sezaryen doğumların yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo 5.4. Seçilmiş bazı sosyo kültürel özelliklere göre araştırma tarihinden önceki son beş yılda sağlık kuruluşunda yapılan normal doğumların ve sezaryen doğumların yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo 5.5. Çok değişkenli analizlerde kullanılan modeller ve modelde yer alan bloklar Tablo 5.6. Lojistik regresyon sonuçlarına göre sezaryen ile doğum yapmanın belirleyicileri Tablo 6.1. Hanehalkı özelliklerine göre 0 4 yaş çocukların ortalama ağırlık ve boyları, Türkiye 2008 Tablo 6.2. Annenin sosyo demografik ve biyo demografik özelliklerine göre 0 4 yaş çocukların ortalama ağırlık ve boyları, Türkiye 2008 Tablo 6.3. Biyo demografik özelliklerine göre 0 4 yaş çocukların ortalama ağırlık ve boyları, Türkiye 2008 Tablo 6.4. Hanehalkı özelliklerine göre 0 4 yaş çocukların beslenme durumu, Türkiye 2008 Tablo 6.5. Annenin sosyo demografik ve biyo demografik özelliklerine göre 0 4 yaş çocukların beslenme durumu, Türkiye 2008 Tablo 6.6. Biyo demografik özelliklerine göre 0 4 yaş çocukların beslenme durumu, Türkiye 2008 Tablo 6.7. Hanehalkı özelliklerine göre annelerin ortalama boy ve ağırlıkları, Türkiye 2008 Tablo 6.8. Sosyo demografik özelliklerine göre annelerin ortalama boy ve ağırlıkları, Türkiye 2008 Tablo 6.9. Biyo demografik özelliklerine göre annelerin ortalama boy ve ağırlıkları, Türkiye 2008 Tablo Hanehalkı özelliklerine göre annelerin beden kitle endeksleri, Türkiye 2008 Tablo Sosyo demografik özelliklerine göre annelerin beden kitle endeksleri, Türkiye 2008 Tablo Biyo demografik özelliklerine göre annelerin beden kitle endeksleri, Türkiye 2008 Tablo Çocuklarda yetersiz beslenme ve çocuklarda obezite için oluşturulan lojistik regresyon modellerinde kullanılan bağımsız değişkenler Tablo Lojistik regresyon sonuçlarına göre çocuklarda kronik beslenme yetersizliğinin belirleyicileri, Türkiye 2008 Tablo Lojistik regresyon sonuçlarına göre çocuklarda obezitenin belirleyicileri, Türkiye 2008 Tablo Annelerde obezite için oluşturulan lojistik regresyon modellerinde kullanılan bağımsız değişkenler viii İçindekiler, Tablolar ve Şekiller Dizini

13 Tablo Lojistik regresyon sonuçlarına göre annelerde obezitenin 222 belirleyicileri, Türkiye 2008 Tablo 7.1. Türkiye de aile yapısının değişimi, 1978, 1998 ve Tablo 7.2. Türkiye de aile yapısının değişimi, Tablo 7.3. Türkiye de bölge ve yerleşim yerine göre aile yapısının değişimi, ve 2008 Tablo 7.4. Türkiye de aile yapılarına göre geniş yaş gruplarının dağılımı ve 252 ortalama yaş, Türkiye 2008 Tablo 7.5. Aile yapısına göre hanedeki yaşlı sayısı, Türkiye Tablo 7.6. Aile yapısına göre ortalama yaşlı sayıları, Türkiye Tablo 7.7. Yaşlıların yaş gruplarına göre temel sosyo demografik özellikleri, 257 Türkiye 2008 Tablo 7.8. Yaşlıların yaş gruplarına göre temel sosyo ekonomik özellikleri, 259 Türkiye 2008 Tablo 7.9. Yaşlıların cinsiyete göre sağlık durumunun yüzde dağılımı, 260 Türkiye 2008 Tablo Yaşlıların yaş gruplarına göre sağlık durumunun yüzde dağılımı, 261 Türkiye 2008 Tablo Yaşlıların yaşam kalitesi göstergelerinin cinsiyete ve yapabilirlik 263 derecesine göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo Yaşlıların yaşam kalitesi göstergelerinin yaş gruplarına ve 264 yapabilirlik derecesine göre yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Tablo Yaşlıların yaşam kalitesi endeksinin oluşturulmasında kullanılan 265 değişkenler ve bu değişkenlerin kategorilerinin aldığı değerler Tablo Basit yaşam kalitesi endeks değerlerinin cinsiyet ve yaş grubuna 266 göre yüzde dağılımı ve ortalama endeks değerleri, Türkiye 2008 Tablo Temel bileşenlerin öz değerleri ve açıkladıkları değişkenliğin 267 yüzdesi, Türkiye 2008 Tablo Temel bileşenler ile değişkenler arasındaki korelasyon katsayıları, 268 Türkiye 2008 Tablo Değişkenlerin temel bileşenlerdeki ağırlıkları ve ağırlıkların yönü, 269 Türkiye 2008 Tablo Yaşlıların yaşam kalitesi seviyesinin sosyo demografik değişkenlere 271 göre yüzde dağılımı ve ortalama faktör puanları, Türkiye 2008 Tablo Yaşlıların yaşam kalitesi seviyesinin sosyo ekonomik değişkenlere 272 göre yüzde dağılımı ve ortalama faktör puanları, Türkiye 2008 Tablo Çok değişkenli analizlerde kullanılan modeller ve modellerde yer 274 alan değişkenler Tablo Lojistik regresyon sonuçlarına göre yaşlılar arasındaki düşük yaşam 277 kalitesinin belirleyicileri Tablo EK 1.1. TNSA 2008'den özet göstergeler 285 Tablo EK 2.1. TNSA 2003 ve TNSA 2008 de bölgelere göre hedef ve tamamlanmış 288 hanehalkı görüşme sayıları İçindekiler, Tablolar ve Şekiller Dizini ix

14 Şekiller Sayfa no Şekil 1.1. Türkiye de doğurganlık dönüşümünün aşamaları, Şekil 1.2. Bongaarts ın ara değişkenler modeli 15 Şekil 1.3. Toplam isteyerek düşük hızlarındaki değişim, Şekil 1.4. Alt nüfus gruplarında doğurganlık dönüşümü, Türkiye Şekil 2.1. Kadınların ve erkeklerin kullandığı gebeliği önleyici yöntemlerdeki 48 değişim, Şekil 3.1. Sağlık personelinden doğum öncesi bakım almanın yaygınlığındaki 73 değişim, Şekil 3.2. Yeterli doğum öncesi bakım almanın yaygınlığındaki değişim, Şekil 4.1. Doğum sonrası bakım almama oranı toplam içinde doğum sonrası 111 bakım almama oranından fazla olan nüfus grupları Şekil 4.2. Bebeğin doğum sonrası bakım almama oranı toplam içinde bebeğin 132 doğum sonrası bakım almama oranından fazla olan nüfus grupları Şekil 5.1. Sezaryen ile gerçekleşen doğumların yüzdesindeki değişim, Şekil 6.1. Çocuklarda yetersiz beslenme, Şekil 6.2. Annelerde kronik yetersiz beslenme, zayıflık ve obezite, Şekil 6.3. Annelerde beden kitle endeksi, Şekil 7.1. Nüfusun yaş yapısının değişimi, Şekil 7.2. Nüfusun geniş yaş gruplarına göre değişimi, Şekil 7.3. Bağımlılık oranlarının değişimi, Şekil 7.4. Hanehalkı yapısının yüzde dağılımı, Türkiye Şekil 7.5. Aile yapısına göre (7 li sınıflama) hanehalkı üyelerinin yaşlara göre 253 yüzde dağılımı, Türkiye 2008 Şekil 7.6. Aile yapısına göre (3 lü sınıflama) hanehalkı üyelerinin yaşlara göre yüzde dağılımı, Türkiye x İçindekiler, Tablolar ve Şekiller Dizini

15 Bölüm 1 Türkiye de Doğurganlığın Dönüşümü: Alt Nüfus Gruplarındaki Farklılaşmalar Mehmet Ali Eryurt 1, Tuğba Adalı 2 ve Emel Şahin 3 Özet Türkiye de doğurganlık seviyesi artık yenilenme düzeyine çok yakın bir seviyeye kadar gerilemiştir. Türkiye genelinde doğurganlık dönüşümü süreci tamamlanmak üzeredir. Bu çalışmada Türkiye genelinde yaşanan doğurganlık dönüşümü sürecini tarihsel olarak değerlendirmek ve günümüzde alt nüfus gruplarının içerisinde bulundukları doğurganlık geçişi aşamasını belirlemek amaçlanmıştır. Çalışmada ayrıca sosyo ekonomik, kültürel, yapısal faktörlerin doğurganlık üzerindeki etkisi Poisson regresyon metodu ile analiz edilmiş; gebeliği önleyici yöntem kullanımı, evlenme, istemli düşük, doğum sonrası geçici kısırlık gibi ara değişkenlerin doğurganlık üzerindeki etkileri ise analitik demografik tekniklerden birisi olan Bongaarts metodu ile incelenmiştir. Alt nüfus gruplarının toplam doğurganlık hızları karşılaştırıldığında, sosyal güvenceli bir işte çalışan, lise veya üzeri eğitime sahip olan, ülkenin batısında yaşayan alt nüfus gruplarının ortalama olarak 2 den az çocuğa sahip oldukları ve Geçiş Sonrası aşamada bulundukları; öte yandan ülkenin doğusunda yaşayan, eğitimi yetersiz olan alt nüfus gruplarının 3 ten fazla çocuğa sahip oldukları ve halen Orta Geç Geçiş aşamasında bulundukları görülmüştür. Poisson regresyon analizi sonuçları, özellikle Geçiş Sonrası aşamada bulunan alt nüfus gruplarının bir fazla çocuğa sahip olma olasılıklarının belirgin bir şekilde daha az olduğunu ortaya koymuştur. Bongaarts metodu uygulandığında en etkili ara değişkenin gebeliği önleyici yöntem kullanımı olduğu, bunu evliliklerin ertelenmesinin izlediği, isteyerek düşük ve emzirmenin etkisinin ise sınırlı olduğu görülmüştür. Summary Fertility Transition in Turkey: Sub population Variations Fertility level in Turkey has almost reached the replacement level. Fertility transition process in Turkey is about to be completed. In this study, it has been aimed to evaluate fertility transition process in Turkey in a historical manner and to determine the stage of fertility transition among sub population groups. The study also analyzes the impact of social, economic and cultural factors on fertility levels applying Poisson regression method and examines the impact of proximate determinants such as contraceptive use, marriage, induced abortion and postpartum insusceptibility on fertility levels, using the Bongaarts method which is one the analytical demographic techniques. Comparison of total fertility rates indicated that women working with social security, women having high school and higher education, women living at the western parts of the country have less than 2 children and they are at the Post Transition stage. On the other hand, women living at the eastern part of the country, uneducated women have more than three children and they are still at the Mid late transition stage. Poisson regression analysis revealed that the probability of having additional children is significantly lower especially among sub population groups which are at the Post transition stage. The application of the Bongaarts method indicated that the most influential proximate determinant is contraceptive use and the second is postponement of marriage. The influence of induced abortion and portpartum insusceptibiliy is limited. 1 Dr., Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü 2 Ar. Gör., Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü 3 Dr., Sağlık Bakanlığı Anne Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü Doğurganlığın Dönüşümü 1

16 1.1. Giriş Türkiye de doğurganlık seviyesi yenilenme düzeyine çok yakın bir noktaya kadar inmiştir. Kadın başına ortalama 6 7 çocuğun düştüğü 1950 li yıllardan itibaren azalmaya başlayan doğurganlık hızı, 1970 li yıllarla birlikte ivme kazanarak düşmeye devam etmiştir. Ülke genelinde yapılan en son nüfus araştırması olan, 2008 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA 2008) sonuçlarına göre toplam doğurganlık hızı 4, yenilenme düzeyinin biraz üzerinde, 2.16 olarak ölçülmüştür. Hatta bölgesel düzeyde bakıldığında beş bölgenin üçünde, Batı, Güney ve Kuzey Anadolu bölgelerinde, toplam doğurganlık hızı yenilenme düzeyinin de altına düşmüştür (HÜNEE, 2009). Ülke genelinde doğurganlık yenilenme düzeyine kadar inmiş olsa da, alt nüfus gruplarına bakıldığında doğurganlık düzeylerinin büyük farklılıklar sergilemeye devam ettiği görülmektedir. Ülkenin batısında kadın başına ortalama 1.75 çocuk düşerken, doğusunda 3.25 çocuk düşmektedir. Eğitimi olmayan veya ilkokulu bile bitirmemiş kadınlar arasında ortalama çocuk sayısı 3.37 iken, lise veya üzeri eğitimi olan kadınlar ortalama 1.47 çocuğa sahip olmaktadırlar. Refah düzeyi en yüksek yüzde 20 lik hanelerde yaşayan kadınlar ortalama 1.38 çoçuk yaparlarken, en yoksul yüzde 20 lik hanelerde yaşayan kadınlar ortalama 3.38 çocuk yapmaktadırlar. Doğurganlık düşüşü farklı alt nüfus gruplarında, değişik zamanlarda başlamış ve farklı hızlarda seyretmiştir. Günümüzde de alt nüfus gruplarının doğurganlık düzeyleri önemli farklılıklar göstermektedir. Dolayısıyla alt nüfus grupları demografik geçiş sürecinin ve bunun bir parçası olarak doğurganlık geçişinin farklı aşamalarındadır. Osmanlı İmparatorluğu nun son dönemlerinden itibaren başlamış olan, Cumhuriyet in kuruluşu ile birlikte ivme kazanan modernleşme sürecinin, ülkenin bütününe yayılmasında, alt nüfus gruplarına sirayet etmesinde önemli sıkıntılar yaşanması nedeniyle modernleşme süreci sonucunda ortaya çıkması beklenen demografik yakınsamanın henüz yeterli ölçüde yaşanmadığı görülmektedir. Bu çalışmanın temel olarak üç amacı bulunmaktadır: (1) Türkiye genelinde yaşanan doğurganlık dönüşümü sürecini değerlendirmek ve günümüzde alt nüfus gruplarının doğurganlık dönüşümü sürecinin hangi aşamasında olduklarını tespit etmek. (2) Sosyoekonomik, kültürel faktörlerin doğurganlık düzeyi üzerindeki etkilerini, çoklu analiz yöntemi ile ölçerek her bir faktörün doğurganlık düzeyi üzerindeki net etkisini ortaya çıkarmak. Doğurganlık düzeyinin belirleyicileri, yaşlarındaki kadınların toplam sahip oldukları çocuk sayısının Poisson regresyon metodu ile analiz edilmesi suretiyle belirlenmektedir. (3) Alt nüfus gruplarının doğurganlık düzeylerini düşürme stratejilerini belirlemek. Alt nüfus gruplarının doğurganlıklarını düşürme stratejileri Bongaarts modeli kullanılarak belirlenecektir. Model, doğurganlığın gerçekleşebilecek maksimum seviyesi ile gözlemlenen seviyesi arasındaki farkı temel olarak dört ara değişken ile (gebeliği önleyici yöntem kullanımı, evlilik, istemli düşük ve doğum sonrası geçici kısırlık) açıklamaktadır. 4 Toplam doğurganlık hızı, mevcut yaşa özel doğurganlık hızlarına sahip olacak bir kadının, doğurganlık dönemini tamamladığında yapmış olacağı toplam canlı doğum sayısını ifade eden bir göstergedir. 2 Doğurganlığın Dönüşümü