Hesapverebilirlik ve gazeteciliğin regülasyonu

Transkript

1 Hesapverebilirlik ve gazeteciliğin regülasyonu Denis McQuail Demokratik toplumlarda basın özgürlüğünün formel koşulları, yasalar ihlal edilmediği sürece gazeteciliğin sansür ve cezalardan muaf olacağı garantisine dayanır. Bunun anlamı, bazı versiyonlarda izin verilmeyen bir denetim biçimi olarak yorumlanabilme ihtimaline karşı hesapverebilirlik meselesine dikkatle yaklaşmak gerektiğidir. Bununla birlikte, basın özgürlüğü hiçbir zaman mutlak değildir ve toplumdaki diğer birey ve faillerin haklarıyla, belli bir zaman ve mekanda kamu çıkarı nın ne olduğuna dair görüşlerle sınırları çizilir. Bu özellikle, yazılı basının kazanmış olduğu tam özgürlük haklarına hiçbir zaman sahip olamayan televizyon yayıncılığı için geçerlidir. Bu farklılığın kökeninde, yayıncılık (broadcasting) tekelinin sınırlı kapasite ve potansiyele sahip olması ve televizyonculuğun yazılı medyanın ötesinde, güçlü etkiye sahip olduğuna dair yaygın görüş yer alır. Bir diğer önemli neden ise, televizyon yayınlarının genellikle nüfusun çoğunluğuna ulaşırken, gazetelerin aydın ve etkin elit kesime ulaşıyor olmasıdır. Bu nedenlerin ilk ikisi, yayın kapasitesinin büyük ölçüde genişlemesinden ve televizyonla radyonun kitleleri etkileme gücüne olan inançtaki azalmadan dolayı artık daha az geçerlidir. Durum böyleyken bile, güçlü bir mantıksal gerekçesi olmayan yayın denetim rejimlerini yürürlükten kaldırmaya karşı genel bir direnç söz konusudur. Bu direnç, yayıncılığın denetlenmesi için başka bir nedeni daha ortaya koymaktadır: politikacıların, önemli iktidar kanalları üzerinde denetim ve iktidar sahibi olma arzuları Politikacılar Medyanın sorumluluğu < 125

2 aksi takdirde bu kanalların, potansiyel rakiplerinin ve ekonomik iktidar sahiplerinin eline geçeceğinden endişe etmektedir. Kamu yayıncılığını benimseyen medya sistemlerinde televizyon gazetecilerinin toplumsal ve siyasal çatışma konularında denge ve tarafsızlık normlarına sıkı sıkıya uymaları konusunda (zaman zaman yaptırım gücü olan) güçlü bir baskının varlığı önemlidir. Bu, gazeteciliğin mesleki kurallarıyla tutarsız olmamakla birlikte bazı durumlarda özel sorunlara yol açmaktadır. Demokratik devletleri kamu yayıncılığı sistemlerinde gazetecilerden kamu çıkarı temelinde kurallara itaat etmelerini talep edebilir. Bu ise, habercilik özgürlüğünün sınırlandırılmasıyla sonuçlanabilir. Bu noktaları akılda tutmak iki nedenle önemlidir: Çünkü hesapverebilirlik sorunu, kamunun ve toplumun refahı saikiyle savunulması kolay, ancak özgürlük için gizli riskler taşıyan, hassas bir meseledir. Özgürlüğün korunması hesapverebilirlik biçimlerine bir engel teşkil etmek zorunda değildir, ancak, sorumluluğun en yüksek derecedeki özgürlükle uyum içinde olması gerekir. Özgürlük ilkesi her şeyden önce demokratik toplumun doğasından kaynaklansa da, aynı zamanda, aktüel olayların izlenmesi ve gerçeğe uygun bir şekilde aktarılmasına dayanan gazetecilik pratiğinin temel ilkelerinden biridir. Gazeteci, özgürlük olmaksızın uygunluk kriterlerine bağlı olarak ve güçlü çıkar gruplarının yaratacağı sonuçlardan korkmadan konusunu seçemez. Hakikat arayışı araştırma yapma özgürlüğüne, okurların gazeteciliğe duyduğu güven ise haberlerin bağımsız bir şekilde ve nesnel ölçütlere (adil ve dengeli) uygun olarak üretilmesine bağlıdır. Hesapverebilirliğin tanımı Bu terimin basit bir tanımı yoktur fakat bu bağlamda hesapverebilirlik, medyanın, yaptığı yayınlarla ilişkili kararlarını savunabilmesine ya da doğrulamasına veya yayından doğacak planlanmış, öngörülebilir ya da mevcut sonuçları yanıtlayabilmek üzere üstlendiği yükümlülüklere gönderme yapar. Hesapverebilirlik, meşru bir zeminde talep edildiği takdirde uygulamalarla ilgili hesap verme ya da uygulamaların açıklamasını yapma ve böylece şikâyetlere karşılık vermeye gönüllü olmayı ifade eder. Hesapverebilirlik süreci şunları gerektirir: 126 > Televizyon haberciliğinde etik

3 bir talep sahibi ve bir talep (medyanın etkilediği bir kişi ya da grubun şikayeti ya da isteği); ihtilafa yol açan bir yayın, dolayısıyla kimi ilkelere (bir dizi davranış ve performans kriterine) karşı saldırı olduğunu dair bir iddia talebe verilen yanıt ve genellikle sorunlu durumla başa çıkmak için bilinen, kabul görmüş, formel ya da informel bir yol. Gazeteciler çeşitli iddia sahiplerine ama öncelikle kendi izlerkitlelerine, haberlerden etkilenenlere ve toplum adına konuşan kişilere karşı hesap vermeye çağrılabilirler. Gazeteciliği çevreleyen belirgin bir özgürlük alanıyla birlikte hesapverebilirliğin potansiyel biçimleri de (aşağıda ayrıntılandırıldığı gibi) bu özgürlük alanı içinde varlığını hissettirir. Öyle ki medya örgütlenmesinin dışında kalan herhangi bir resmi otoriteye yanıt vermek konusunda yasal bir zorunluluk olmasa da, bazı konularda gazetecilik hesap vermekten kolay kolay kaçamaz. Daha önce bahsedilen nedenlerden dolayı yazılı basın genellikle yalnızca özdenetime ve gönüllü sorumluluğa tabi iken televizyon gazeteciliği hâlâ dışsal düzenlemelere tabidir. Öncelikle yukarıda tanımlandığı şekliyle hesapverebilirlik ile diğer denetim biçimlerini farklılaştırmamız gerekmektedir. Denetim, eşit olmayan bir güç ilişkisini ve uzlaşmanın olmadığı bir durumu imler. Hesapverebilirlik öncelikle kamu çıkarı adına gerekliyse de, medyanın kamudan geri besleme alabilmesinin bir şekli olarak da değerlidir. Gazeteciler tarafından her zaman sıcak karşılanmasa da, hesapverebilirliğin sonuçları her zaman olumsuz değildir. Hem hesapverebilirlik hem de denetim, medya ve topluma yarar sağlaması amaçlanan daha geniş bir düzenlemeler setinin içine dahil edilmiştir; bunlar, toplumsal bir kurum olarak medyanın içsel unsurlarıdır. Tekniğin giderek daha da kompleks hale gelmesi ve medya sistemlerinin uluslararası karakteri düzenlemelerin azalmak bir tarafa artmasına yol açmıştır. Medyanın sorumluluğu < 127

4 Gazeteciliğe uygulanmış başlıca yönetişim ve hesapverebilirlik biçimleri Yönetişim (governance) terimi, kamusal iletişime katılan herkesin yararı için gazeteciliğin her tür düzenlenme ve yön verme şekli için kullanılır. Dışsal ve içsel yönetişim biçimleri ile resmi ve gayri resmi yöntemler arasında bir ayrım yapmak yararlıdır. Dışsal yönetişim, patronlar, yöneticiler ya da mesleki örgütler tarafından empoze edilen kısıtlamalardan farklı olarak, medya kuruluşunun dışında oluşan veya itiraz edilemeyen yükümlülükler ve baskıları içerir. Resmi ve resmi olmayan yöntemler arasındaki fark; kısmen sorumluluğu kabul etme dereceleri, kısmen de sürecin içinde yer alan kısıtlamaların derecesiyle (sert ya da gevşek denetim) ilgilidir. Buna ek olarak, resmi denetimler prosedür oluşturmak için yasa haline getirilir ve uygulanır; resmi olmayanlar ise programlı olmayan, doğrudan gözlenemeyen etki ve baskılardan oluşur. Hesapverebilirlik sorununun ortaya çıkması, çoğunlukla otoriteyle ilişkilerde ya da belirli bir yerleşim yerindeki (örneğin bir bölge ya da şehir) insanların bir gazete yayınından etkilenmesiyle olur; ancak gazetecilik genelde, ulusal düzeyde de sorumludur. Ulusal bir bağlılığı olmayan uluslararası medyaların sayısı giderek artsa da, ana yönetişim merkezinin bulunduğu ülkenin otoritesi dışında, gazeteciliğin sorumlu tutulabileceği ulus üstü bir otoriteye henüz pek rastlanmamaktadır. Bu nedenle internet gazeteciliği büyük ölçüde hesapverebilirliğin dışındadır. Ancak ulusal hukuk sistemlerinde muhtelif biçimlerde hesap vermeye zorlanabilir. Pratikte internet, ifade özgürlüğü bakımından, geleneksel medyadan daha fazla müdahaleye açıktır. Uluslararası gazetecilik, Birleşmiş Milletler tarafından yürürlüğe konulan ya da BM İnsan Hakları Sözleşmesi gibi uluslararası anlaşmalarla somutlaşan kural niteliğindeki ilkeler uyarınca potansiyel olarak sorumlu tutulabilir, ancak resmi nitelikte herhangi bir yaptırım uygulanamaz. Hesapverebilirlik aynı zamanda yayın sürecindeki farklı noktalarda ve aşamalarda karşımıza çıkabilir. Daha basit olması için haber medyasının yapısı, davranışı (conduct) ve içeriğini ayrıştırabiliriz. Yapı sahiplik, istihdam ve altyapı gibi örgütsel ve mali konularla ilgilidir. Gazetecilikle ilintili ana yapısal meseleler şunlardır: 128 > Televizyon haberciliğinde etik

5 Devletle haber medyası arasındaki ilişki (bunun içine kamu mülkiyeti ve özgürlük garantileri de dâhildir) Ulusal sınırlar içindeki işleyiş koşulları Mülkiyetin yoğunlaşması ve rekabet ile çeşitliliğin korunması Özellikle elektronik yayım (transmission) ve yayının alınmasıyla (reception) ilişkili olarak altyapı meseleleri ve teknik standartlar Hükümetler devlet adına yabancı sermaye oranları, tekelleşme derecesi, istihdam koşulları, piyasa koşullarının kilit yönleri, hammaddenin uygunluğu ve altyapı gibi konularda haber medyasının işleyişini belirleyebilir. Bu alanlardaki hesapverebilirlik, gazetecilikten uzaktır ve hesap vermesi beklenen medya değil, gazetecilik pratiğinin etkili işleyebilmesi için gerekli koşulları sağlayacak olan devlet ve hükümettir. İşleyiş (conduct) medya kurumlarının çalışma biçimiyle ilgilidir ve denetim büyük ölçüde içsel olarak belirlenir. Buna rağmen bazı meseleler, kamusal alana dâhil olur ve gazeteciliğin niteliğiyle doğrudan bağlantılıdır. Aşağıdaki meseleler gazeteciliğin işleyişiyle ilgili olarak sıklıkla karşımıza çıkar: Editoryal bağımsızlığı ve editörlerle gazetecilerin kurum içi özerkliğini korumak; Kaynaklarla ilişkiler ve bilgi toplama yöntemleri (örneğin gammazlar dan veya hile ya da parayla bilgi edinmek) Mahremiyet (privacy) ve gizlilikle (confidentiality) ilgili konular, gazetecileri kısıtlayacak ya da koruyacak formel düzenlemelerin ya da yasaların olup olmaması; Mesleki özyönetimin bütün yönleri. Bütün bu noktalarda medya kurumları olduğu kadar, gazetecilerin kendileri de hesap vermeye çağrılabilir. Gazete içeriği normalde sansürden ve yayınlandıktan sonra cezaya tabi olmaktan korunuyor olsa da, gazetecilik edimi yayınla ilgili olarak resmi Medyanın sorumluluğu < 129

6 ya da resmi olmayan yollarla potansiyel düzenlemeye ve hesap vermeye tabi tutulur. Haber medyasından her yerde olduğu için, kaçınılmaz olarak yanıt vermesi talep edilir. Bunun nedeni yayınları ya da hoş karşılanmaması değil, yayınladığı haberlerin varsayılan sonuçlarıdır. Söz konusu varsayımsal etkiler, temel olarak şunları kapsar: Ulusal çıkarlara ya da uluslararası ilişkilere zarar verilmesi, kasıtsız da olsa zararlı toplumsal etkileri olduğu yönündeki genel suçlamalar, haberlerde iftiraya uğradıklarını, rencide edildiklerini, yanlış temsil edildiklerini iddia eden şahıslardan, kurumlardan ya da gruplardan gelen şikâyetler. Gazetecilikle ilgili düzenlemeler ve hesapverebilirlik konusundaki temel meseleler Bu yazının amaçları doğrultusunda tartışma, geniş anlamda kamuyu ilgilendiren konulara özellikle şu başlıklar altında yoğunlaşmaktadır (böylelikle telif hakkı, iftira ve birçok ülkede özel yasa ve düzenlemelerle korunan mesleki standartlar dışarıda bırakılmaktadır): Kamu düzeninin ve devletin güvenliğinin korunması: Bazı bilgilerin yayınlanmasının meşru otoriteyi zayıflatacağı, kargaşa yaratacağı, terörizm ya da suç örgütlerine ya da ulusun potansiyel düşmanlarına yardımcı olacağı düşünülebilir. Kamu ahlâkına saygı: Belli bir içeriğin, genellikle seks ve şiddet konularında, aynı zamanda dinsel ve etnik azınlıklar için ciddi bir şekilde rencide edici olacağı düşünüldüğünde. Otoriteye ya da ulusa saygısızlık iddiası da aynı kategoriye girer. Kamusal alana hizmet beklentilerinin yerine getirilmesi: Demokratik siyasal sistem ve diğer kamu kurumları, temel enformasyonun dolaşımı ve tanıtım için büyük ölçüde yeni gazeteciliğe bağımlıdır. İyi bir hukuk sistemi için hem aleniyet hem de gizlilik ihtiyacı söz konusudur. Bu ise medyadan kurallara uyma beklentisini doğurur. Haberlerin şahıslara ya da topluma zarar verme potansiyeli örneğin panik, mali kargaşa yaratmak, anti-sosyal davranışların teşvik edilmesi, vs.) 130 > Televizyon haberciliğinde etik

7 Gazeteciliğin hesapverebilirliği Yasal sınırlamalar haricinde ve kamu yayıncılığı sistemi düzenlemelerindeki gibi açıkça tanımlanmış kamusal sorumluluklar ve amaçların olmadığı durumlarda, gazetecinin hesapverebilirliği, resmi olmayan bir hat üzerinde ve değişen derecelerde güç ve etkiye sahip bir dizi dış ortak tarafından belirlenen beklentiler ve yükümlülüklerin rehberliğinde sürdürülür. Formel bir yükümlülüğün olmamasına rağmen gazeteciler, kurum dışı kişiler ve mercilerle bir ilişkiler ağı içine girerler. Bu süreçte ortaya çıkan beklenti ve koşulları yerine getirmek çoğunlukla kendi çıkarları içindir. Böylelikle gazeteciler potansiyel olarak aşağıdaki kişilere karşı yanıt verme durumunda olurlar: Gazetecilerle kurulan hesap verme ilişkisi, dolaylı olarak yönetim aracılığıyla gerçekleşiyor olsa bile, beklentileri görmezden gelinemeyecek olan (mevcut ya da potansiyel) izlerkitle. İzlerkitlenin gereksinimlerine ve tepkilerine duyarlı olmak pratik bir gerekliliktir ve izlerkitleyle bu tür bir ilişki gazeteciliğe kısıtlama getirerek sorumluluk duygusu yükler. Gazeteci hangi tür izlerkitleye sesleneceğini seçmekte bir yere kadar özgür olsa da, neyin izlerkitlenin hoşuna gidip gitmeyeceğiyle sınırlanmış olmasa da bu durum geçerlidir. Haberleri mesaj vermek için kullanmaya ya da yayınları izleyerek uygun olmadığını düşündükleri haberleri yalanlamaya veya düzeltmeye çalışan çeşitli lobi ve çıkar grupları. Bu da bir gereklilik ilişkisidir çünkü bu kuruluşlar çoğunlukla önemli içerik kaynaklarıdır ve zaman zaman gazeteciliğin gidişatını etkileyebilecek siyasal ve ekonomik baskı gücüne sahiptir. Ancak bu tür kaynaklarla kurulan yararlı işbirliği, istenmeyecek bir bağımlılığa ve hatta hesapverebilirliğin çarpıtılmış bir biçimi olan klientelizm e (müşteri siyaseti) yol açarak sınırları aşabilir. Toplumsal ve siyasal kurumların ve hükümet dışı örgütlerin temsilcileri. Bu kategori, her biri kendi kamusal enformasyon politikası ve gereksinimleri olan, bu amaçlarını gerçekleştirmek için gazetecilerin olayları aktarmalarından yararlanmak isteyen politika, hukuk, tıp, Medyanın sorumluluğu < 131

8 güvenlik ve eğitim gibi alanlardaki başlıca toplumsal kurumlardan oluşur. Bu kurumlar hem göz ardı edilemeyecek derecede önemli haber kaynaklarıdırlar, hem de çoğunlukla kamu çıkarına hizmet bakımından haberler üzerinde meşru hak sahibi olarak görülürler. Gazetecilerin belli bir durumda istisnai bir özen göstermek gibi resmi bir zorunlulukları olmasa da; izlerkitle nezdinde ve toplumda, gazeteciliğin rolü hakkında yazılı olmayan kabullerden kaynaklanan kamuoyu baskısı sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Haberlerde, kendileri kaynak olarak kullanılmaksızın haklarında haber yapılan (referent) birçok kişi ve kurum vardır. Gazeteciler yasal sınırlar dâhilinde bu türden kişi ya da kurumlar hakkında haber yapmakta özgür olsalar da, bu kimseler de yapılan yayın nedeniyle çıkarlarının zarara uğradığını düşünürlerse medyaya karşı iddiada bulunma hakkına ve bazen gücüne sahiptir. Özellikle zengin ve iktidar sahibi kişiler söz konusu olduğunda gazeteciler, hassas konularda nasıl ihtiyatlı davranacaklarını öğrenirler. Ancak bu tip durumlar için belirlenmiş kurallar yoktur ve informel kuralların bazen ihlal edilmesi gerekir. Yasalar ve hükümet tarafından belirlendiği şekliyle gazeteciliğin devletle ilişkisi çok çeşitli biçimlerde karşımıza çıkar; ülkeden ülkeye değişir ve çoğunlukla belirsiz ve tartışmalıdır. Genel bir prensip olarak gazeteciler, hükümetten bağımsızdır fakat bütün vatandaşlar için geçerli olan yasalardan muaf değillerdir; bazı eylemleri yasa ve düzenlemelerin kapsamına girer. Bu da, devletle ilişkilerin sorunlu olduğu, geniş bir gri alan oluşturur. Bunun başlıca nedeni, demokrasilerde hükümeti halka karşı hesapverebilir durumda tutma işlevinin gazetecilikten beklenmesi, gazeteciliği hükümete karşı hesapverebilir hale getirme çabalarının bu beklentiyle uyuşmaması ve bu durumun da gazeteciliğin halkın gözündeki değerini sınırlamasıdır. Uygulamada, bu çatışmanın ortaya çıkması genellikle engellenmektedir. Gazeteciler devleti özgürlüklerin ve düzenin temel koruyucusu olarak genellikle bir nevi saygıyla karşılarlar ya da en azından eleştirme haklarını ellerinde tutarak ve rahatsızlığın yarattığı sonuçları kabullenerek, kazanamayacakları çatışmalardan uzak dururlar. Bu konular genellikle yürür- 132 > Televizyon haberciliğinde etik

9 lükteki siyasal sistem ve kültüre uygun olarak düzenlenir (Hallin ve Mancini, 2004). Açıkça görüldüğü gibi hesapverebilirlik çok karmaşık bir konudur ve durumdan duruma değişiklik gösterir. Gazetecilerin yükümlülükleri olduğu (ya da bunu talep eden), farklı kişi ve kurumların çatışan çıkarları arasında arabuluculuk yapmaları gerektiği düşünülür, fakat bunun nasıl gerçekleşeceğine dair genel bir örüntü yoktur. Haber kurumları sosyolojisi; gazetecilerin seçiminin temelde izlerkitleyi, yönetimi ya da toplumdaki dışsal bir referans noktasını (mesleki, toplumsal ya da siyasal) memnun etmeye öncelik tanımaya bağlı olduğunu söylemektedir. Bir haber organının kendi hesapverebilirliğinin derecesini ve türünü belirleyebilmesi büyük ölçüde haber kuruluşunun itibarına ve konumuna ve gazetecinin mesleki itibarına bağlıdır. Buna rağmen istikrarlı, güvenilir ve mali durumu iyi olan bir medya kuruluşunun istenmeyen baskılardan tam bağımsızlık kazanacağının garantisi yoktur. Bir medya kuruluşu güçlü olduğu ölçüde devletin ve ekonominin daha güçlü eyleyenlerinin baskısına maruz kalır. Hesapverebilirlik ilişkilerinin türleri Hesapverebilirlikten beklentiler, gazetecinin amacı, sorun alanları, kriterler, hesapverebilirliğin söylemsel niteliği ve hesap vermenin yolları konusunda önemli farklılıklar vardır. Bu alanlarda (Dennis vd, 1987 ve McQuail, 2003 ü izleyerek) dört ana hesapverebilirlik çerçeve sinden bahsedebiliriz. Bu çerçeveler; Yasal düzenleyici çerçeve, finansal çerçeve ve piyasa çerçevesi, kamusal sorumluluk ve mesleki çerçeveler olarak adlandırılabilir. Bunları şöyle açıklayabiliriz: Yasal düzenleyici çerçeve, gazeteciliğin uyması gereken resmi yasal yükümlülüklerin olduğu yerlerde geçerlidir. Bunlar yerine göre değişse de şu meselelerde geçerlilik kazanırlar: resmi ya da ticari sırların yayınlanması; fikri mülkiyet; karalama (libel) ve iftira (defamation); mahremiyet yasalarının ihlali; müstehcenlik ve pornografi; özellikle haberlere atfedilen şiddete, nefrete ve suça özendirmenin de dâhil olduğu zararlar; adalet sisteminin bütünlüğü (mahkemelere saygı ve gizliliğin korunması); Medyanın sorumluluğu < 133

10 seçim yasası. Kamu yayıncılığı, denge ve tarafsızlık ilkeleri uyarınca genellikle daha spesifik ve yaptırım gücü yüksek düzenlemelere tabidir. Aynı zamanda olumlu beklentiler ve hedefler de bulunmaktadır. Bu tür durumlarda medyayı, ileri sürülen saldırılar ve ihmallere karşı hesap vermeye davet etmek için izlenecek açık prosedürler ile tekzipten, para ve hapis cezasına kadar, bilinen bir dizi yaptırım vardır. Siyasal, ekonomik ve toplumsal hususlara eğilen haberler, çoğunlukla hukuki prosedürlere konu olmasa da, hesap verme taleplerini gündeme getirebilecek bir niteliğe sahiptir. Bu çerçeve, yargılama (judicial) usullerinden türeyen bir söylemle, medyayı fiili ya da potansiyel bir zarar kaynağı olmakla suçlayan bir mantığı izler. Hesapverebilirlik, yukarıda tanımlandığı gibi, öncelikle dışsal ve formeldir. Haberlerin yapısı, üretimi ya da içeriğiyle ilgili konuları içerir. Finansal çerçeve ya da piyasa çerçevesi gazeteciliği geniş bir piyasada rekabet eden ve genel piyasa disiplinine tabi bir ürün ya da hizmet olarak görür. İçeriğin her unsuru ya da haber üretiminin her bir yönü potansiyel olarak hesap vermeye açıktır; özellikle içsel düzeyde şirkete, dışsal düzeyde de tüketici konumundaki izlerkitleye. Hesap verme büyük ölçüde izlerkitlenin kendi tatmin düzeyini, medya şirketinin ise haber piyasasındaki göreli üstünlüğünü değerlendirmesine yarayan bir rutinin parçasıdır. Değerlendirilen konular kalite olduğu kadar fiyat ve algılanan değerdir. Bu kriterler, farklı sağlayıcılar ve farklı medya organları arasındaki dağıtım ve hizmet konularına da uygulanır. Gazetecilik çoğunlukla ticari bir ürün olarak görülse de, medyadaki diğer metalardan daha geniş bir toplumsal ve siyasal değere sahip olması itibarıyla bir ölçüde farklılaşmakta ve medya yöneticileri tarafından dikkate alınan piyasa bazlı kriterler, gazetecilerin direnişi ve karşı koymasıyla karşılaşmaktadır. Kamusal sorumluluk çerçevesinin uygunluğu bir haber biriminden diğerine, kurumun toplumdaki statüsüne ve atfedilen rolüne göre büyük ölçüde değişiklik gösterir. Gazetecilerin zarara yol açmama yükümlülüğü bir yana bırakılırsa, gazeteciliğin toplumun geneline sunduğu birçok potansiyel yarar ve hizmet vardır. Bu çerçeveden türeyen konular, enformasyonun kalitesi ve özellikle uygunluk (relevance), çeşitlilik, ahlaki ve 134 > Televizyon haberciliğinde etik

11 etik norm kriterlerine bağlı olarak halka sunular yorumlar ile ilgilidir. Kamu hizmeti yayıncılığının dışında, bu sorumlulukları yerine getirmek konusundaki hesapverebilirlik yasalara tabi tutulamaz, ancak yine de kamuoyu yoklamaları ve reform için yapılan baskılar yoluyla genel hesap verme biçimleri söz konusu olabilir. Hesapverebilirlik çoğunlukla gönüllüdür ya da özdenetim yoluyla gerçekleştirilir. Genel kamuoyu da rağbet gösterme ya da kendini geri çekme veya izlerkitle piyasasında verdiği kararlar yoluyla baskı uygular. Mesleki çerçeve (genellikle) ulusal bir kurum olan gazeteciliğin içinde gelişen meslek kriterleri ve etik normlara uygun olarak gazeteciliğin tavrı ve içeriğin kalitesiyle ilgilidir. En yaygın resmi düzenleme aracı etik kodlardır ve birçok özdenetim biçimine de rastlanmaktadır. Diğer hesapverebilirlik biçimlerinde de olduğu gibi, liyakat ödüllendirilirken kusurlar ortaya çıkarılır. Özdenetimin genel amacı, performansın geliştirilmesi ve mesleğin ya da endüstrinin saygınlığının korunmasıdır. Mesleki sorumlulukla ilgili birçok sorunun karşılığı etik kodlarda ya da haber üretimindeki kodlarda bulunur. Kodlar genellikle ulusal düzeyde oluşturulur, ancak uluslararası kodlar da vardır. Bu tür kodların birçoğu açıkça topluma karşı sorumlulukları teslim etmez fakat gazetecilik kalitesi ve gazetecinin korunmasına odaklanır. Tiina Laitila (1995), 31 Avrupa ülkesinin gazetecilik kodlarını karşılaştırmış ve aşağı yukarı hepsinin aynı etik ilkeler üzerinde anlaştığı sonucuna varmıştır. Bunlar; doğruluk, ifade özgürlüğünün korunması, eşitlik ve ayrımcı olmama, enformasyon toplarken adillik, kaynaklara ve ilgili kişi veya kurumlara (yani mahremiyete ve haysiyete) saygı, bağımsızlık ve dürüstlüktür. Aynı konular, yukarıda sayılan çerçevelerden birkaçında birden ele alınabilse de, genellikle hâkim bir dağılım söz konusudur. Çerçevelerin farklı kriterler ve mantıkla ve mevcut olan hesapverebilirlik yöntemlerine bağlı olarak çalışmaları dikkat çekicidir (aşağıdaki bölüme bkz.). Performansın piyasa açısından geçerli kriterleriyle, mesleki çerçeve ve kamusal sorumluluk çerçevesinde ortaya çıktığı hali arasında tutarsızlıklar göze çarpabilir çünkü yüksek mesleki kalite, geniş izlerkitle tarafından takdir edilmeyebilir ve topluma yararlı şeyler yapmak her Medyanın sorumluluğu < 135

12 zaman kâr getirmeyebilir. Aynı zamanda, ticari amaçlara ulaşmakla yasal yükümlülükler arasında da muhtemel çatışmalar söz konusudur; örneğin izlerkitlenin skandal ve cinsel içerik isteği, mahremiyet ve ahlak normlarına zıt düşebilir. Gazeteciliğin hesapverebilirlik mekanizmaları Toplumun geneli ve hak talebinde bulunanlar açısından bakıldığında, yukarıda tanımlanan çeşitli türlerdeki çerçeveler bakımından olduğu kadar gazetecilik ve siyaset kültürünün yerel koşullarına göre de farklı olasılıklar vardır. Genelde toplum ne kadar özgürlükçü ve piyasaya dönük olursa hesapverebilirliğin de piyasa mekanizmalarına ya da özel kaynaklı formel girişimlere bırakılma olasılığı o kadar artar. Daha çok iletişim refahı yasaları olan ülkelerde; daha çok kamusal sorumluluk talebi, daha çok hukuki yaptırım ve gazeteciliğin öz denetime gitmesi için daha fazla kamu baskısı olma ihtimali vardır. Farklılığın ana boyutları, hesapverebilirliğin konumu dışsal mı yoksa basın kurumunun içinde mi- ve mevcut prosedürlerin resmilik derecesi olarak yukarıda belirtilmişti. Claude-Jean Bertrand (2000) medyayı halka karşı sorumlu kılmak için kullanılan her türlü devlet dışı yol olarak tanımladığı medya hesapverebilirliği sistemi terimini kullanır. Bu birçok değişik türü içinde barındırır ancak öncelikle özdenetimi kapsar. Mevcut temel mekanizmalar aşağıdaki gibi tanımlanabilir: Dışsal ve resmi mekanizmalar Basın özgürlüğünü garanti altına alan fakat aynı zamanda topluma karşı bazı sorumlulukları ve diğerlerinin haklarına saygı duyma yükümlülüğünü tanıyan anayasal ya da yasal maddelere başvurmak. Adalet sistemi ve hukuk, basına karşı suç duyurusunda bulunmak için sınırlı birtakım olanaklar sunmaktadır, bunlar ulusal yasalara göre büyük ölçüde farklılık göstermektedir. Bunlar belirli meselelerle ilgilidir, özellikle karalama, mahremiyet, konuşma özgürlüğü, mahkemeye itaatsizlik, fikri mülkiyet, seçim kampanyası, resmi sırlar, kamu düzeni, insan hakları, cevap hakkı, ulusal simgelere ve 136 > Televizyon haberciliğinde etik

13 otoriteye saygı, dine saygısızlık ve diğer konular. Potansiyel hesapverebilirlik konularının listesi uzun olsa da, özgür demokrasilerde gazeteciliğe karşı yasal işlem uygulamak genellikle hoş karşılanmaz ve bu yola son çare olarak başvurulur. Bazı ülkelerde özel medya yasaları mevcuttur, ancak bunlar esas olarak yapı, sahiplik ve ekonomi konularıyla bağlantılıdır. Kamu yayıncılığındaki haber ilkeleri bazen genel medya yasasında düzenlenir ancak yaptırım ve ayrıntılı yorum normalde bağımsız medya düzenleme organlarına bırakılır. Bertrand tarafından (2000) tanımlanan başlıca resmi ve dışsal medya hesapverebilirliği sistemleri, medyanın kendisi tarafından ya da gazeteciliğin içindeki profesyonel organlar tarafından tam anlamıyla denetlenmeyen basın konseyleri ve şikâyet mekanizmalarıdır. Temel araçlar genellikle şikâyet toplama ve değerlendirme prosedürleriyle birlikte işleyen etik kodlardır. Tüm iletişim araç ve ortamlarını kapsayan, çoğu kez kamu hizmeti medyasının hesapverebilirlik işlevini de devralan, hatta kimi zaman özdenetim kuruluşlarına da temel teşkil edici nitelikte ulusal ve bağımsız düzenleyici kurullar oluşturulması yönünde artan bir eğilim söz konusudur. Bu düzenleyici kurulların medya ile devlet arasında bir yerde konumlanması, tüketici ve vatandaş olarak halkın çıkarlarının korunması amaçlanmaktadır. Yöndeşme eğilimi, basın ve elektronik yayıncılığa ortak bir anlayışla yaklaşma yönündeki baskıyı artırmıştır. Dışsal ve resmi olmayan mekanizmalar Yukarıda kısaca tanımlandığı üzere medya piyasası, işleyiş ve içerik üzerinde en etkili dış baskı kaynağıdır. Avantajı, hiçbir yaptırımının olmaması ve gazeteci özgürlüğü ile çatışacak hiçbir plan ya da siyasa öngörmemesidir. Piyasanın belirlediği kriterlerden daha uygun olanların bulunması olasılığı gibi dezavantajları da vardır. Piyasa, zaman zaman gazeteciliğin varsayılan başarısızlıklarından, özellikle enformasyon kalitesi, beğeni ve ahlâk konularında sorumlu tutulur. Susanne Fengler ve Stephan Russ-Mohl (2008) tarafından geliştirilen Medyanın sorumluluğu < 137

14 iktisadi gazetecilik kuramına göre, gazeteciliğin işleyişinin birçok tipik özelliği, normatif amaçlar ve eksikliklerden ziyade haberlerdeki ve medya piyasasındaki ekonomik faktörlerle açıklanabilir. Dış baskı gruplarının, belirli gazetecilik ilkeleri konusunda ya da genel anlamda tüketiciler adına, önyargılı ve ayrımcı ya da zarar verici yayınlarla ilgili kamuoyunu örgütleme yolu açıktır. Bu etkinlikler, suçlamalara kanıt sağlayabilmek için haberlerin sistematik olarak takip edilmesini içerebilir. Everett E. Dennis in (1995: 67) gözlemlediği gibi haber medyasına yönelik kamusal eleştiriler ( ) kaçınılmaz olarak de facto bir hesapverebilirlik sistemini beraberinde getirmiştir. Medya giderek artan bir şekilde kendisi hakkında rutin değerlendirme, eleştiri ve yoruma konu olmakta ve gazeteciliğin performansı da dönüşüm ve değişim baskısı yaratabilen bu değerlendirme biçiminden muaf kalmamaktadır. Gazetecilikle ilgili eğitim ve araştırma genellikle bağımsız, kâr amacı gütmeyen kurumlar (buna üniversiteler de dâhildir) tarafından yürütülür. Bu genellikle, kamu çıkarını ilgilendiren güncel meselelerde (örneğin medyanın savaş ve politika konusunda yaptığı haberlerde) medyanın etkinliklerinin sistematik olarak gözetim altında tutulmasını içerir. Gazetecilik dergileri ya da bilimsel dergilerde medyanın performansıyla ilgili yayınlar, sayıca ve gazetecilerin daha iyi eğitim almalarına yol açacak potansiyel etki açısından artış göstermektedir. Birçok ülkede hükümetler, gazetecilik ilkeleri hakkında, özellikle suç ve kamu düzeni konularında zaman zaman genel kamu anketleri düzenlemişlerdir. Avrupa da bu tür anketlerin ortaya çıktığı dönem, basın sektöründeki genel yoğunlaşmanın demokratik siyasette basının rolünü tehdit edecek hale geldiği İkinci Dünya Savaşı sonrasına denk gelmektedir. İçsel ve resmi hesapverebilirlik mekanizmaları Genel medya yönetişim sistemi ile haber kurumunun kökenleri ve kaynaklarına, yani izlerkitleye dönük hesapverebilirlik çizgisini birbirinden 138 > Televizyon haberciliğinde etik

15 ayırabiliriz. İlk alanda hesapverebilirliğin başlıca biçimi; haber medyasının karar alma mekanizmasının günlük olarak, genellikle denetim hiyerarşisi yoluyla yönetilmesidir. Haber kurumları sıklıkla haber seçimi, editoryal görüş, format ve biçem konularında genel bir politika izler. Gazeteciler de iş yükümlülüklerinin bir parçası olarak bu politikaya uyma konusunda yayın kuruluna karşı sorumludur. Sonunda bütün çalışanlar patrona ya da yayıncıya cevap vermek zorundadır. Genellikle yayınlar üzerinde karalama, gizlilik ve telif hakkı yasaları ya da adalet sistemiyle ilgili resmi denetimler söz konusudur. İzlerkitleyle hesapverebilirlik ilişkisi söz konusu olduğunda, her medya kurumu resmi bir hesapverebilirlik sürecini başlatıp başlatmamak konusunda serbesttir. Uygulamalar büyük ölçüde değişiklik göstermekte, fakat resmi olarak şikâyette bulunabilmek için olanakların ve halkın tepkilerini ölçebilmek ve gerekirse bunlara yanıt verebilmek için çeşitli yöntemlerin mevcudiyeti, olumlu bir pratik olarak görülmektedir. Yaygın bir uygulama, bir kitle iletişim aracının ya da kanalın hassas konularda kendi ombudsmanını ya da temsilcisini ve bazen de kendi davranış kodlarını kullanmasıdır. Bu hesapverebilirlik biçimleri özünde bağlayıcı değildir ve tamamen yönetimin ve patronların denetimi altındadır. İzlerkitleden çok haber kurumunun çıkarlarına hizmet edecek şekilde, bir halkla ilişkiler yöntemi ya da başka şikâyetlere karşı bir korunma yolu olarak düzenlenmiş olabilirler. İçsel ve resmi olmayan hesapverebilirlik Gazeteciler, diğer meslek sahipleri gibi meslektaşlarından ve iş ortamlarından birçok şekilde etkilenirler. İşyerinin beklentilerinin ve haber medyası kültürünün içinde toplumsallaşırlar. Meslektaşlarıyla rekabet eder ve işbirliği yaparlar ve neyin başarı, neyin başarısızlık olarak kabul edildiğini öğrenirler. Gazeteciler birey olarak toplumun üyeleridir ve yaptıkları haberler ve haberlerdeki olaylar hakkında kaçınılmaz olarak halktan (çoğunlukla bireysel temasla) tepki ve görüş alırlar. Sayısallaşmanın sonucu olarak birçok gazetecinin artık halktan doğrudan tepki aldığı kendi web sayfaları ya da blogları vardır ve sınırlı düzeyde de olsa informel hesapverebilirlik birçok online haber servisinin temel özelliğidir. Medyanın sorumluluğu < 139

16 Temel iki hesapverebilirlik modeli Tanımlanan farklı hesapverebilirlik biçimleri ve altlarında yatan kuramlar tek bir temel boyuta göre değişiklik gösterir medya üzerindeki dış baskıların derecesi. Varolan iki alternatif model taahhüt (liability) ya da yanıtlanabilirlik (answerability) olarak adlandırılabilir; bunlar hesapverebilirliğin sert ve gevşek versiyonlarını temsil ederler. Taahhüt modeli, medyanın bireylere ya da topluma ciddi zararlarda bulunabildiğini ve bulunduğunu ve bu nedenle medyanın sorumlu kılınarak kamusal bir yargılamaya tabi tutulabileceğini varsayar. Bu modelin işleyişi medyayı ve toplumu rakip bir ilişki içine sokar ve medya kendisini savunmak zorunda kalır, özellikle suçlu bulunduğunda maddi cezalar söz konusuysa. Alternatif yanıtlanabilirlik yaklaşımı, yayından etkilenenlerin çıkarlarına ya da isteklerine gönüllü olarak yanıt verme isteğini vurgular. Vurgu, tartışmalı yayının iletişimcilerle toplum arasında akılcı savlar ve karşılıklı yükümlülükler ile doğruluk değerlerine başvurarak açıklanması, savunulması ve aklanmasına yapılmaktadır. Bu yaklaşım karşılıklı iyi niyetin var olduğunu varsayar ve anlayış, uzlaşma ve eğer gerekirse cezadan ziyade özür talep eder. Medyaya karşı talepte ve şikâyette bulunulduğunda maddi ceza yerine sözlü kabul talep edilir. Bu yaklaşım çoğunlukla, neden olunan zarardan ziyade, içeriğin kalitesi ve ilkelerle ilgilidir. Bir model yerine diğerinin seçilmesi koşullara ve yaygın siyasal kültüre bağlı olsa da, her modelin avantajları ve dezavantajları vardır. Kısaca, taahhüt modeli daha etkili olmaya yatkınken, yanıtlanabilirlik modeli ifade özgürlüğü geleneğiyle daha yakından bağlantılıdır. İnternet ve gazetecilik 21. yüzyılın ilk yıllarında, birbiriyle bağlantılı pek çok değişim gazeteciliği etkiledi. Bu değişimlerin içinde en kayda değer olanı, internetin bir haber mecrası olarak yükselmesidir. Pratikte bu, geleneksel haber kuruluşlarının işlemlerinin bir kısmını baskı teknolojisinden online yayına 140 > Televizyon haberciliğinde etik

17 taşımış oldukları anlamına gelmektedir. Bu, izlerkitle davranışında çevrimiçi ve taşınabilir kaynakları kullanmaya ve haberler için para ödemeyi reddetmeye doğru olan yönelim değişikliğine bir yanıttır. Bunun gazetecilik için birçok sonucu olmuştur; gazeteciler hem yeni görevlerle, hem de yeni baskılarla karşılaşmışlardır. Birçok weblog sitesi rekabeti artırmaktadır ama bunların çoğu enformasyondan ziyade görüş ve yorum üzerinedir ve online haber sayfalarının çoğu haber ajanslarından beslenmektedir. Hesapverebilirlikle ilgili konular birbirinden tamamen ayrıdır. İlk olarak, birtakım uluslararası yönetişim öğelerine rastlanmasına ve genel anlamda yerel yasalara uyma gereksinimine rağmen, internetin (henüz) ne ulusal ne de uluslararası düzeyde düzenlenmeye tabi olmadığını söylemek gerekmektedir. World wide web deki yorum özgürlüğünü ve var olan enformasyonu hoş görmeyen otoriter toplumlarda istisnalar vardır. Bunun anlamı, geleneksel ya da ana akım gazeteciliğin içinde bir dereceye kadar hesapverebilirlik sağlayan hiçbir kurumsallaşma çerçevesinin bulunmamasıdır. Elbette yerleşik medyaya bağlı online gazeteler de buna dahildir. İkinci olarak, ilk bakışta internetin online niteliği resmi olmayan hesapverebilirlik şansını artırıyor gibi görünmektedir, zira artık haberden etkilenen herhangi bir izleyici, okur ya da kurumun anında şikayette bulunması, özür ya da düzeltme talep etmesi, bu tür taleplerin görüşülebileceği bir mahkeme olmasa bile mümkündür. Gazeteci, sözcüklerinin yarattığı etkiyi ve nasıl alımlandığını anında öğrenir. Bloglar yoluyla enformasyon ve fikirlerin kamusal alana akışını sağlamak da mümkündür. Üçüncü olarak, bir özdenetim biçimi olarak etkili olacak, genel etik ilkeler geliştirecek yeni bir gazetecilik alanı (blogosphere) henüz tam olarak görünürde olmasa da, olanaklar doğmuştur. Bunun gerçekleşmesi, ilk ortaya çıkma safhasından sonra blog fenomeninin nasıl değerlendirileceğine bağlıdır. Büyük medyanın ekonomik baskılarından bağımsız ve hem profesyonellik hem de yeni bir gazetecilik türü için daha tarafsız, kamu merkezli bir rol geliştirmeye hazır bir gazetecilik alanının gelişeceği düşünülebilir. Medyanın sorumluluğu < 141

18 Sonuç yerine Gazetecilik, yukarıda tartışılan nedenlerle, geniş anlamda ne düzenlemeden ne de hesapverebilirlikten kaçamaz. Bu mesele, ilke ve uygulamalar yüzünden her zaman tartışmalı olacaktır. İlkeler anlamında hesap vermeye çağrılmak ile basın özgürlüğü ruhuna karşıt olması gereken sınırlama ve denetim arasında bir bağlantı kurmayı engellemek çok güçtür. Ancak, yukarıda da vurgulandığı gibi, hesapverebilirlik denetim ve sınırlama ile aynı anlama gelmez. Basit bir ifade veya yayın yüzünden sansüre tabi tutulma ya da cezalandırma korkusu olmadan yayın yapma özgürlüğü söz konusu olabilir. Yayının etkilerinin ve yayına gelen tepkilerin sorumluluğundan muaf olmak garanti edilemez. O halde sorun, hesap vermeye çağrılma durumunda kısıtlamanın derecesidir. Uygulamada ise, hesap verme baskısına karşı gösterilen direnç, koşullara ve hesap isteyen tarafın göreli gücüne bağlıdır. Az çok gönüllü olan hesapverebilirlik biçimleri ile zorunluluk içeren hesapverebilirlik biçimleri arasında temel bir ayırım yapılabilir. Gönüllü olanlar tanım gereği özgürlükle tutarlıdır. Uygulamayla ilgili diğer bir konu hesapverebilirliğin ulaşması beklenen amaçlarla ilgilidir. Bu konu, gazetecilik ve gazeteciliğin toplum içindeki rolü kuramından uzaklaşır. Birçok durumda hesapverebilirliğin amacı yalnızca çatışan çıkarlar arasında uzlaşma sağlamak ve iletişimi hedef kitlenin ulaşabileceği uzaklığa getirmektir. Ancak amaç bazen haksız bir şekilde itibara zarar verilmesi ya da suç ve kargaşadan doğacak tehlike gibi gönüllü hesapverebilirliğin etkili olmayacağı bazı özgül zararları önlemektir. İkinci kategoride hesapverebilirlik çoğunlukla bir denetim ve ceza mekanizması olarak işler (her zaman yasalarda belirtilen basın özgürlüğüyle çelişmese de). Kuramsal durum aşağıdaki ifadeyle özetlenebilir: özgür medyanın sorumlulukları vardır. Bunlar, devredilen ya da anlaşmayla belirlenen ya da tercih edilen yükümlülükler biçiminde ortaya çıkar. Bunlar yoluyla medya, Bireylere, kurumlara ya da topluma karşı (yasal, toplumsal ya da ahlâki olarak) taahhüt ya da yanıtverebilirlik yoluyla verilen zarar ya da performans kalitesi hakkında hesap verebilir hale gelir. 142 > Televizyon haberciliğinde etik

19 Kaynakça Bennett, W. Lance (1990). Towards a theory of press-state relations in the US. Journal of Communication 40(2): Bertrand, Jean-Claude (2000). Media Accountability Systems. New Jersey: Transaction Books. Dennis Everette E. vd. (1989). Media, Freedom and Accountability. New York: Greenwood. Dennis, Everette E. (1995). Internal examination: self-regulation and the American media. Cardozo of Arts and Entertainment Law Journal 13(3): Fengler, Susanne ve Stephan Russ-Mohl (2008). Journalists and the Information- Attention Markets: Towards an Economic Theory of Journalism. Journalism 9(6): Hallin, Daniel C. ve Paolo Mancini (2004). Comparing Media Systems. Cambridge: Cambridge University Press. Laitila, Tiina (1995). Journalistic Codes of Ethics in Europe. European Journal of Communication 10(4): McQuail, Denis (2003). Media Accountability and Freedom of Publication. Oxford: University of Oxford Press. Medyanın sorumluluğu < 143