SAĞLIKTA YENİ MODEL ARAYIŞI: SAĞLIK KOOPERATİFÇİLİĞİ

Transkript

1

2 Başyazı Değerli Karınca Dostları, Kooperatifçilik Sevdalıları Karınca dergimizin 927. sayısı ile karşınızdayız. Mart ayında çıkan bu sayımızla, koopretatifçilik alanına mütevazi katkımızı sürdürmeye devam ediyoruz. Baharın kendisini hissettirmeye başladığı bu güzel günlerde, kooperatifçiliğin her zamankinden daha fazla gelişimini sürdürmesini ve ihtiyacını hissettiğimiz bol yağışların biran önce gelmesiyle başta çiftçilerimiz olmak üzere tüm kooperatifçilerimizin iyi bir yıl geçirmelerini temenni ediyoruz. Değerli Dostlar, Kooperatifçiliğin amacı, karşılık gözetmeden ortaklarının sorunlarını çözerek, onların ekonomik gelişmelerini sağlamak ve ekonomik olarak güçlü bir kitleye karşı ortaklarını korumaktır. Aynı zamanda esasları; toplumsal, insani ve ahlâki temellere dayanan çok yönlü kuruluşlardır. Türk Kooperatifçilik Kurumu olarak ülkemizde kooperatiflerin ve kooperatifçiliğin gelişmesi için çaba harcıyoruz. Tüm dünyada yaşanan küreselleşme sürecinde, ülkemizdeki kooperatifçilik hareketinin, dünyadaki gelişmelerin gerisinde kalmaması için uğraşıyoruz. Özellikle son dönemde gündeme gelen Yeni Nesil Kooperatifleri büyük bir dikkatle izliyoruz. Bu modelin ülkemiz şartlarında nasıl uygulanabileceği üzerine projeler geliştirmeye çalışıyoruz. Yeni nesil kooperatifler tüm dünyada geleneksel kooperatif yapısıyla, yatırımcıların sahip olduğu kurumsal değerleri birleştiren yeni bir organizasyon yapıları olarak dikkat çekiyorlar. Bu kooperatiflerin çoğu, tarımsal ürünlerin katma değer eklenmiş ürün haline getirilmesi sürecinde aktif rol oynamakta, bu da üretici üyenin üretim ve pazarlamadan doğan çıkarlardan yararlanmasına olanak sağlamaktadır. İyi yönetilen bir Yeni Nesil Kooperatif üreticilerin tarla üretimini katma değeri yüksek ürünlere dönüştürmesini kolaylıkla sağlayabilmektedir. Yeni Nesil Kooperatifler üyelerine; daha güvenli bir pazar, daha fazla pazarlama gücü, pazarlama ve üretim kârlarında artış, yeni iş imkanları ve gelir kaynakları yaratma imkanları sunmaktadırlar. Yeni Nesil Kooperatiflerin önemli özelliklerinden birisi de, bir üye bir oy (one member one vote) prensibidir. Bu ilke, her katılımcıya kooperatifte gerçek anlamda bulunmanın hazzını vermekte, üyeler arasında birbirlerine güven duymalarını sağlamaktadır. Çünkü her üye kooperatifin faaliyetleri konusunda söz söyleme hakkına sahip olmaktadır. Böylelikle kooperatiflerin demokratik yönleri de perçinlenmektedir. Yeni Nesil Kooperatiflerin diğer önemli bir özelliği de, kooperatifin faaliyetlerine esas olan ürünleri üyelerin temin etmeleri ve düzenli olarak ürün sunma vaadinde bulunmalarıdır. Bu şekilde kooperatifler iyi bir pazarlama ağı kurarak oldukça başarılı olmaktadırlar. Üyeler ayrıca kendi kooperatiflerine sundukları ürünlerinin kaliteli olması için de özel itina göstermektedirler. Bu yeni modelin ülkemiz kooperatifçiliğinde sorun yaşanan alanlarda oldukça başarılı olacağını düşünüyoruz. Son yıllarda Avrupa da ve ABD de başarılı olan bir çok kooperatif, bu modeli uygulayarak hedeflerine ulaşmışlardır. Bu alanda kamuoyuna ve kooperatifçilik sektörüne katkı sunmaya devam edeceğiz. Değerli Karınca Dostları; Türk Kooperatifçilik Kurumu; kooperatifçilik sektörümüze her ay düzenli olarak çıkardığımız Karınca ve yılda iki defa çıkardığımız akademik, hakemli 3. Sektör Sosyal Ekonomi dergilerimiz ile katkıda bulunmaya çalışıyoruz. Şu an elinizde olan Karınca dergimizin 927. sayısında yeni makale ve değerlendirmelerle karşınızdayız. Bu sayımıza ilk olarak İsmail Uluocak ın sağlık hizmetlerinde yeni bir model arayışı kapsamında gündeme gelen sağlık kooperatifçiliğini incelediği makalesi ile başlıyoruz. Ardından M. Akif Özer ülkemiz için oldukça yeni kabul edilebilecek okul kooperatifleri konusunda teorik bilgiler veriyor. Makalede özellikle Avustralya da Victoria Kooperatif Federas yonu faaliyetleri kapsamında bu ülkedeki okul kooperatiflerinin durumu inceleniyor. Kamu yönetimi uzmanı Efkan Güler in Türk kamu yönetiminde kriz yönetimi mevzuatı hakkında bizleri bilgilendiren çalışması, Prof. Dr. Nevzat Aypek in sosyo ekonomik birleşmeler kapsamında kooperatifçiliğe bakış açısı, Yusuf Üstün ün sigorta kooperatifçiliğini incelediği makalesi, Oktay Tuncay ın esnaf ve zanaatkârların sorunları ve kooperatifleşme üzerine değerlendirmeleri dergimize renk katıyor. Ayrıca Emrah Erdem riski yönetebilmek başlıklı makalesiyle ve Ahmet Nihat Dündar ın Cumhuriyet tarihimize yönelik değerlendirmeleri, Nail Tan ın hayvancılık alanında yeni çıkan bir kitabın tanıtımı dergimizi zenginleştiriyor. Her zamanki gibi dergimizin son kısmında Geçmiş Zaman Olur ki bölümüyle geçmişe bir yolculuk yapıyoruz. Tüm yazarlarımıza katkılarından dolayı şükranlarımızı sunuyoruz. Yeni sayıda buluşmak üzere sağlıcakla kalın. 1

3 SAĞLIKTA YENİ MODEL ARAYIŞI: SAĞLIK KOOPERATİFÇİLİĞİ İsmail ULUOCAK * Kooperatifler, bireysel ekonomilerini geliştirmek ve ortak amaçlarına ulaşmak amacıyla bir araya gelen kişilerin oluşturduğu, demokratik yönetim ve kontrolün egemen olduğu organizasyonlar olarak tanımlanır. Günümüzde kooperatifler, piyasa şartlarına uygun olarak hareket eden, kar amacının yanında iyi ve daha kaliteli ürün veya hizmet üretmeyi amaç edinmiş kurumlar olarak karşımıza çıkmaktadır. * Dr. Kooperatifçilik Uzmanı (misiristan@gmail.com) Bilindiği üzere kooperatifçilik ekonomik bir faaliyettir. Bu ekonomik faaliyetin sosyal ve kültürel yönleri de mevcuttur ama önemli olan ekonomik değer elde edilmesidir. Kooperatifçilikten önce, devletin, yani kamu kesiminin değişik sektörlerde ekonomik faaliyetlerde bulunduğu bilinmekte ve ayrıca özel şahıs ve tüzel kişilerin de ekonomik çalışmalar içinde olduğu hepimizin malumudur. Yani kooperatifçiliğe gelinceye kadar ekonomide devlet ve özel sektör olmak üzere iki önemli kesimin varlığı söz konusudur. Burada şunu belirtmekte yarar vardır: Kooperatifler hiçbir şekilde özel sektörün ve kamu sektörünün bir alt dalı veya parçası değildir. Kooperatifler, sadece basit bir işletme, birlik ve beraberlik kurumu olarakta algılanmamalıdır. Kooperatifler açık ve net olarak özel sektör ve kamu sektöründen bağımsız olarak yer alan ve bunların yanında üçüncü sektör olarak adlandırılabilecek, tüm ekonomiyi ilgilendiren konularda faaliyet gösteren (sağlık, eğitim, turizm, üretim, tüketim vb.) teşekküllerdir. İşte bu yazımızda, tüm toplumu ilgilendiren ve hayatımızın en önemli unsurlarından olan sağlık konusunu, sağlıkta kooperatifleşme modeli altında inceleyeceğiz. Çağdaş toplumlarda sağlık, temel insan haklarının arasında yer alır. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi nin üçüncü maddesinde Yaşamak, özgürlük ve kişi güvenliği herkesin hakkıdır. denmekte, 25.maddesinde de sağlık hakkı şu şekilde ifade edilmektedir: Tüm bireylerin, kendisinin ve ailesinin sağlık ve refahı için beslenme, giyim, konut ve tıbbi bakım hakkı vardır. Ülkemizde de sağlık hakkı anayasal güvence altına alınmıştır. Türkiye Cumhuriyeti anayasasının 56. maddesinde sağlık hakkı şu şekilde ele alınmıştır: Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesinin önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, iş birliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Günümüzde sağlık; toplumsal, ekonomik, hukuki ve politik boyutları olan bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır 1. Bir ülkenin en önemli kaynağı insandır. Toplumu oluşturan bireylerin ve dolayısıyla toplumun en büyük zenginliği ise sağlığıdır. Bu nedenle sağlık sorunlarını belli düzeyde 1 TENGİLİMOĞLU, D, IŞIK, O. AKBOLAT, M., Sağlık İşletmeleri Yönetimi. Nobel Yayın Dağıtım. Ankara, 2012, s.87 2

4 çözmüş olan ülkelerde genel olarak ekonomik, siyasal ve sosyal yapılarda sağlıklıdır. Birey ve toplum hayatında önemli bir yeri olan sağlık ve sağlık hizmetleri için yapılan harcamalar giderek artmaktadır. Ülkeler Gayri Safi Yurtiçi Hâsılalarının, bireylerde gelirlerinin önemli bir kısmını sağlık harcamaları için kullanmaktadır. Bunun bir sonucu olarak sağlık hizmetleri maliyeti sürekli olarak gündemde olan önemli konulardan biridir. Kamu ve özel sektör tarafından yürütülen politikalar sağlık hizmetlerini doğrudan etkilemektedir. Bu nedenle sağlık hizmetleriyle ilgili kararların bilimsel kanıtlara dayanması gerekmektedir 2. Cumhuriyet döneminde ekonomik alanda önemli atılımlar yapılmış ve sanayileşme yolunda çeşitli sektörlerde rekabetçi kabul edilebilecek bir yapıya kavuşulmuş olmasına rağmen, sağlık sektöründe ekonomik a- landa sağlanan başarıya paralel bir gelişme sağlanamamıştır. Türkiye nin sağlık altyapısında, günümüze kadar sağlanan iyileşmeye rağmen sağlık göstergeleri hâlâ dünya ortalamasının oldukça gerisindedir. 77 milyona yaklaşan nüfusu olan ülkemizde sayıları binlerle ifade edilen sağlık kuruluşu bulunmaktadır. Sağlık Bakanlığının web sitesinde yer alan bilgilere göre 2013 yılı itibariyla, Türkiye de sadece yataklı tedavi kurumu olarak nitelendirilen hastane sayısı 1500 civarındadır. Bugün bir hastanenin yalnızca ameliyathane donanımı milyonluk yatırımlar gerektirebilmektedir. Bu göstermektedir ki bir hastanede orta ölçekli bir sanayi kuruşundan çok daha fazla donanım ve cihaz vardır ve bunların çoğu dış alım yoluyla sağlanmaktadır. Bu kadar pahalı cihazları ve değerli işgücünü elinde bulunduran sağlık kuruluşlarının toplumun sağ- 2 AKAR, Ç., ÖZALP, H. Sağlık Hizmetlerinde ve İşletmelerinde Yönetim.Somgür Yayıncılık. Ankara, 2000, s.41 lık gereksinimlerini karşılarken ellerindeki kaynakları tam olarak kullandıklarını söylemek zordur. Çünkü sağlık sistemimizin her kademedeki yönetiminde bilimsel ilke ve tekniklerinden yeterince yararlanılmamaktadır. Bunun sonucunda akılcı ve ekonomik kararlar alınamamakta, kaynaklar istenmeden de olsa israf edilmektedir. Hem hastalarca, hem de sağlık personelince yansıtılan ve bir türlü çözüme kavuşturulamayan aksaklıkların temel nedeni burada yatmaktadır 3. Bugün gelişmiş ve belirli bir refah seviyesine ulaşmış olan ülkeler, sağlık hizmetlerinin nitelik ve nicelik yönünden iyileştirilmesi için artan oranda kaynak tahsis etmektedirler. Sağlık hizmeti talebi rastlantısaldır; nerede, ne zaman, ne ölçüde ve kimlerce isteneceği ve ortaya çıkacağı kesin olarak, kolayca saptanamaz. İhtiyacın nerede ve ne zaman ortaya çıkacağı belirsizdir. Mevcut ve gelecekteki sağlık durumu, buna bağlı olarak talep düzeyinin bilinebilmesi, diğer mal ve hizmetlere göre daha az kesinlik taşır. Talep miktarı retrospektiv ve anket çalışmalarıyla tahmin edilmeye çalışılsa da, olağan dışı durumlar, olağan durumlar kadar yaygın gözükür. Kimi bireyler ise sağlık riskini gelecek planlarına dahil etmezler. Çoğu zaman sağlık kaybedildiği zaman talep edilir 4. Dünyada, ekonomilerinde kooperatif işletmelerin yer aldığı 96 ülkede kooperatif üye sayısı 1 milyara ulaşmıştır. Çok uluslu şirketlerden %20 daha fazla istihdam oluşturan kooperatiflerin istihdam ettiği insan sayısı 100 milyonu aşmıştır. Dünyadaki en büyük 300 kooperatifin yıllık iş hacmi ÇINAR, Ünver; Sağlık Sistemlerinde Yöneylem Araştırması, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Yayın. No:66, Ankara, 1982, s.56 4 Belek, İ., Sınıf Sağlık Eşitsizlik, Sorun Yayınları, İstanbul, 1998, s.14 3

5 milyon ABD doları civarındadır 5. Bu kooperatiflerin %99 u ekonominin 7 ana sektöründe yoğunlaşmışlardır. Sağlık kooperatifleri bu büyük dilimin içinden sadece %2 lik bir paya sahipken ülkemizde maalesef adı bile yeni duyulan bir kavram niteliğindedir. Sağlık kooperatifleri, 3359 sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu, 1219 sayılı Tababet ve Şuabatı San atların Tarzı İcrasına Dair Kanun ve ilgili yönetmeliklerin ve mevzuat hükümlerine uygun olarak, etkin, verimli ve kaliteli sağlık hizmeti sunulmasını sağlamak üzere, tıp doktorları, hemşireler, diğer sağlık personeli ve diğer katılımcılar tarafından özel sağlık kurumları açmak ve işletmek, vatandaşların her türlü sağlık gereksinimini karşılamak üzere kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli teşekküllerdir. Sağlık kooperatiflerinin kuruluşuna, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı onay verirken, sağlık kooperatiflerine bağlı olarak kurulan kuruluşların izni Sağlı Bakanlığına aittir. Bilindiği üzere kooperatifler, pek çok ülkenin ekonomik, sosyal amaçlarına ulaşmasına önemli katkılar sağladığı gibi ülkelerin sağlık alanındaki sorunlarına da çözüm getirme arayışı içindedirler. Örneğin, Hollanda da Hükümet ile grev yapan aile hekimleri arasında yapılan anlaşma sonrasında aile hekimlerince Post denilen bir kooperatif sistemi oluşturulmaktadır. Post lar küçük şehirlerde 1, büyük şehirlerde 2-3 merkez olarak hazırlanmakta ve her Post a kendi bölgesindeki aile hekimleri üye yapılmaktadır. Her Post ta kayıtlı yaklaşık kişi arasında aile hekimi yer almaktadır. Buna göre, her aile hekimi gündüz mesai saatleri içinde kendi hastalarına bakacak ve mesai saati dışında (akşam, gece ve hafta sonu) Sağlık Kooperatifinde 5 Blog/?BlogNo= nöbete kalan 4 hekim ortak bir sistemden hizmet vereceklerdir. Hollanda da uygulanan bu sistem, 2000 yılının başından beri devam etmektedir. Post lar, genellikle şehirlerde, hastanelerin yakınında, özellikle acil servis girişlerine yakın konuşlandırılmaktadır. Bir Post un bir yerleşim birimine uzaklığı maksimum 35 km dir. Hollanda da uygulanan bu sağlık kooperatifi sisteminde her Post un bir bölgesel santral numarası bulunmakta ve bu Post lara telefonla ulaşım yüzde 95 civarındadır. Bu santralde eğitimli hemşireler görev almakta ve aile hekimleri tarafından supervise edilmektedirler. Bu santral hizmeti ülkemizdeki 112 acil uygulamasına da benzetilebilir. Post larda sunulan bu santral hizmeti telefon triajı olarak adlandırılmakta ve telefon triajına göre, hekim tarafından görülmesi gerektiği düşünülenler, Post içerisindeki muayene odalarına davet edilmektedirler. Hasta Post a geldiğinde danışma bölümündeki konsültan hemşire tarafından yeniden değerlendirilmekte ve gerçekten muayene edilmesi gerektiği düşünülenler, hekime yönlendirilmektedir. Hollanda da sağlık kooperatiflerince uygulan Post sistemine kısaca değindikten sonra Çin Halk Cumhuriyeti nde geniş kırsal kesimlerde uygulanan sağlık kooperatifi sistemine de yer vermek uygun olacaktır. Zira sağlık kooperatifçiliği dünyada çok yaygın uygulanan bir sistem olmamakla birlikte model olarak anlatabileceğimiz örnek sayısı da maalesef çok azdır. Çin Hükümetince uygulanan sağlık kooperatifi sisteminin temel ilkesi, özellikle kırsal kesimde, köylülerin ve çobanların sisteme gönüllü olarak katılabilmesini esas almaktadır. Bu sistemde aralarında bireylerin ve merkezi hükümetin de bulunduğu birçok tarafın payıyla köylüler 4

6 ve çobanlara temel sağlık hizmetleri sağlanması temel alınmıştır. Sistem, ağır hastalanan vatandaşlara yardım etmeyi ve hastalıktan dolayı yoksul düşme tehlikesini önlemeyi amaçlamaktadır. Çin hükümetince 2003 yılında başlatılan ve deneme olarak uygulanan yeni tip kırsal sağlık kooperatifi sistemi kapsamında, azınlık etnik grupların toplu halde yaşadıkları, ekonomisi nisbeten geri olan Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi nde daha tercihli uygulamalar yapılmaktadır. Örneğin ülkenin en fakir ilçelerinden biri olan Hotan da yaşıyan bir köylü veya bir çoban yeni tip kırsal sağlık kooperatifi sistemine katılmak istediği takdirde, bu kişi için yılda yuan tutarında bir ödeme yapılması gerekmektedir. Ne var ki, bu tutar içinde köylünün veya çobanın bireysel katkı payı sadece 10 yuandır. Geri kalan yuan ise merkezi hükümet, Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi hükümeti ve Hotan ilçe yönetimi tarafından ortaklaşa karşılanmaktadır. Yeni tip kırsal sağlık kooperatifi sisteminin Haziran 2005 te Hotan ilçesinde kapsamlı şekilde uygulanmaya başlamasından sonra birçok köylü ve çoban yeni tip kırsal sağlık kooperatifi sistemine gönüllü olarak katılmıştır. Hotan Sağlık Müdürü Rabiye Abdurahman ın verdiği bilgiye göre, 2013 yılı sonu itibariyle, yeni tip kırsal sağlık kooperatifi sistemine katılan köylülerin ve çobanların sayısı ilçe nüfusunun yüzde 99.2 sine ulaşmıştır. Bu, sisteme alınması gereken nüfusun sisteme hemen hemen tümüyle katıldığı anlamına geliyor. Xinjiang Sağlık Müdürlüğü nün bu yılın başında yayınladığı verilere göre de, yeni tip kırsal sağlık kooperatifi sistemi Xinjiang bölgesinin bütün ilçelerinde uygulanmaktadır 6. Sağlık kooperatifleri ile ilgili yukarıdaki ör- nek uygulamalardan sonra konuyu ülkemiz açısından ele almakta da yarar vardır. Ülkemiz açısından sağlık kooperatifi çok yeni bir kavramdır. İlk olarak birkaç ay öncesinde Gümrük ve Ticaret Bakanı, sayın Hayati Yazıcı nın, yeni bir tür olarak sağlık kooperatiflerinin kuruluşuna izin verdiklerini belirterek, konuyu kamuoyu ile paylaşmasının ardından gündeme gelen sağlık kooperatifleri, ilgili kitlelerin dikkatini çekmiş olmasına rağmen, yeni bir kooperatif türü olması ve ülke genelinde uygulanan örneklerinin bulunmayışı gibi nedenlerden ötürü gerekli ivmeyi yakalayamamıştır. Ülkemizde sağlık hizmeti kamu sektörü, özel sektör ve vakıflar tarafından karşılanmaktadır. Sağlık hizmetlerinin ülke genelindeki dağılımı da dikkate alındığında sağlık kurumlarının büyük çoğunluğunun büyük şehirlerde toplandığı dikkati çekmektedir. Küçük illerimizde ve kırsal kesimlerde sağlık hizmetleri konusunda sıkıntılar yaşandığı bir gerçektir. Sağlık kooperatifi uygulamasıyla ülkemizin her yerine iyi ve kaliteli sağlık hizmeti götürmek mümkündür. Bunun için sağlık kooperatiflerine gerekli ivme kazandırılmalı ve konu ilgili kitlelere anlatılmalıdır. Sağlık kooperatifi uygulamasıyla, sağlık personeli (doktor, hemşire, ebe vb.) çalıştığı kurumun hem sahibi hem de çalışanı konumunda olacaktır. Pek tabi bu kooperatiflerin çalışma prensipleri işletmecilik esaslarına uygun olacak aynı zamanda kooperatif, demokratik yönetim ve kontrolün egemen olduğu bir yapıda faaliyetine devam edecektir

7 OKUL KOOPERATİFLERİ * M.Akif ÖZER ** Avustralya da okul kooperatiflerinin temel mantığı, kooperatif ilke ve değerlerini esas almaktır. Ülkede eğitim sisteminde mevcut düzenlemelerdeki çeşitlilik desteklenirken, okullarda mülkiyet sorunları ve denetim süreciyle ilgili farklılaşmaya gidilebilecek önemli fırsatların olduğuna da inanılıyor. Ülkede yakın zamanda Federal Hükümet Okulların Finansman Sorunu başlıklı bir danışmanlık raporu yayınladı. Raporun temelinde; okulların anlamlı ve istenen özerkliğe ulaşabilmeleri için farklılaşmaya dönük yeni fırsatların ortaya çıkması ve bu nedenle bunlar arasında rasyonel tercihler yapılması gerektiği yer almaktadır. Okullar şayet ailelerin çocuklarla kooperatif değerleri, eğitimin ihtiyaçları doğrultusunda bütünleştirmelerini istiyorlarsa, mutlaka kendi öğretme tarzlarını, kurumsal kültürlerini ve faaliyetleri güçlendirmelidirler. Avustralya da Victoria Kooperatif Federasyonu eğitim hizmeti sunumunda; ailelere, öğretmenlere ve öğrencilere kooperatifler, kamu kuruluşları ve özel sektör kuruluşları arasında tercih hakkı sunmaktadır. Bunun yanında Federasyon özellikle öğrencilere kooperatiflerin, kamu ve özel sektör kuruluşlarının uyguladıkları modellere dönük uygun bilgi akışı sağlayan kurslar düzenlemektedir. Victorian Hükümeti nin Milenyum Okulları * Bu metin; Avustralya Co-operative Federation of Victoria Ltd tarafından cooperatives.pdf ( ) web sitesinde yayınlanan School Co-operatives isimli çalışmadan yararlanılarak hazırlanmıştır. ** Doç. Dr., Gazi Ün. İİBF Kamu Yön. Böl. (ozer@gazi.edu.tr) Projesi okulların yönetim yapılarıyla ilgili hangi alternatiflerin tercih edilebileceği hususunda önemli imkanlar ortaya koymuştur. Proje kapsamında Özerk Okullar Çalışma Grubu aşağıdaki stratejileri gündeme getirmiştir: Geleceğin okul modelinin gücünü açıkça ortaya koymak ve gücü ortaya çıkaracak araçları aramak. Bu uygun olan deniz aşırı örneklerin de incelenmesini içeriyor. Güçlendirilmiş bir kamusal okul sistemi için, mevcut sisteme alternatif olabilecek daha fazla çeşitlilik yaratacak yol ve yöntemler bulmak. Okulların yerel düzeyde hesap verebilirliğe ve sorumluluğa uygun daha fazla otorite kazanabilmeleri için gerekli araçları bulmaları. Okul, sanayi ve girişimciler arasında daha yakın ilişkiler geliştirebilmek. Çalışma gruplarının (özellikle 1 ve 3) faaliyetlerinin çıktılarını dikkate alarak farklı yönetişim modellerine yönelik öneriler geliştirmek. KOOPERATİF FEDERASYONU Avustralya da Victoria Kooperatif Federasyonu, kooperatiflerin faaliyetlerini etkin bir şekilde sürdürebilmeleri için gerekli üç temel şartı sürekli gündemde tutan kooperatifler tarafından 1970 yılında kurulmuştur. Bu üç temel şart şu şekilde belirtilebilir: Hükümet karşısında Victoria koopera- 6

8 tiflerini temsil edecek, birleşik kurumsal bir yapının bulunma zorunluluğu. Eğitim ve öğretim faaliyetlerini geliştirme, kapsamını büyütme. Kooperatiflerin gelişimini hızlandırma. Federasyon üyeliği; Aborjinleri, tarımsal pazarlama ve hizmetleri, ticari faaliyetleri, çocuk bakımını, çeşitli toplum hizmetlerini, kredileri, süt üretimini, eğitimi, enerjiyi, balıkçılığı, sağlığı, konut hizmetlerini, perakende sektörünü ve taksi kooperatiflerini kapsar. Federasyonun misyonu; halkın ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarının karşılanma sürecinde tatmin edici bir araç olarak kooperatifçilik hareketini geliştirmek ve teşvik etmektir. Bu kapsamda Federasyonun amaçları şu şekilde belirtilebilir: Üyelere bilgi vererek ve danışmanlık hizmeti sunarak üyelerin kendi üyelerine sundukları hizmetlerin geliştirilmesine yardımcı olmak. Halka kooperatifçiliği teşvik etmek. Kooperatiflerin kuruluşunu teşvik etmek ve kolaylaştırmak. Kooperatif ilke ve uygulamalarıyla ilgili olarak kooperatif üyelerini ve toplumu eğitmek. Kooperatifler arası işbirliğini geliştirmek. HİSSEDARLAR Okullar için yapılan düzenlemelerin hukuki yönünü ve kooperatif düşüncenin potansiyelini tartışmadan önce akla gelen temel soru; okul sisteminde temel paydaş-hissedarların kimler olduğudur. Hissedarlar, kuruluşların faaliyeti ya da faaliyetsizliği karşısında kaybetmeye ya da kazanmaya hazır kişilerdir. Bu bakış açısından yaklaştığımızda konumuz dahilindeki okulların 7 tip hissedarı bulunmaktadır. Bunlar; Çalışanlar Veliler Öğrenciler Hükümet Okul öncesi kurumlar Üçüncü sektör kuruluşlar Tedarikçiler Yerel toplum Müstakbel işverenler Geniş Toplum Geçmiş ve gelecek nesiller Kooperatiflere paydaş yaklaşımı, tüm paydaş gruplarının çıkarlarını bazı grupları dahil ederek bazılarını da hariç tutarak, dikkate almayı gerektirmektedir. Bu yaklaşım aynı zamanda paydaş gruplar içinde ve arasında, okullar için farklı amaçlar olabileceğini kabul eder. Fakat bu durumda da, okulları 11 temel hissedara ayırdığınızda, söz konusu bu bakış açısı içerecek temel bir hissedar grubu olduğunu da kabul etmek gerekecektir. Örneğin okulun varlığının doğrudan çıkarlarına olan gruplar gibi. STATÜKO Victoria okulların gelişimi, hükümetin geleceğin okulları tezine dayanıyor. Geleceğin okullarının genel amacı; öğrencilerin okullarda kaynakları kontrol etme, öncelik belirleme ve karar verme sorumluluklarını taşımalarını sağlayarak, eğitimin kalitesini artırmaktır. Bu yaklaşımın mantıksal sonucu okulların kendi yönetim yapılarında bir seçim yapma zorunluluklarının olmasıdır. 7

9 Bu nedenle Geleceğin Okulları yaklaşımı o- kullara kooperatif modeli de kapsayan kendi geleceklerini seçme opsiyonu vermez. Bu durum söz konusu politikada odaklanılan bir husus olmasına rağmen okullaşmanın kalite çıktılarından ancak karar verme yerel düzeyde gerçekleştiğinde emin olabilirsiniz. Victoria daki devlet okullarında bir okul konseyi bulunmaktadır. Bu konsey 1958 tarihli Eğitim Sözleşmesinin 13. bölümüne dayanılarak oluşturulmuştur. Günümüzde ise Okul Konseyi nin rolü; eğitim alanında yerel topluluğun ihtiyaçlarıyla hükümetin sorumluluklarının birleştirildiği bir platform sağlamak olarak belirtilebilir. Victoria da okullarda ebeveyn ve toplum katılımının uzun bir geçmişi bulunmaktadır. Yerel komiteler, örneğin, üç, altı veya dokuz kişiden oluşan komiteler 1862 yılından beri her okulda bulunmaktadır. Genelde yerel komitelerin üyelerinin üçte ikisi yerel aday ve vergi mükelleflerinin oyu ile belirlenir. Ailelerin ise çift oy hakkı vardır. Bu komiteler okulları yönetirler, öğretmenleri işe alırlar ya da görevden uzaklaştırabilirler. Bu aşırı ve kontrolsüz yetkileri nedeniyle de eleştirilmişlerdir. Bu nedenle 1872 yılından itibaren bir çok okul tarafından kontrol edilebilen okul kurulları bunların yerini almaya başlamıştır. Kurullar, üç yıllık bir dönem için vergi mükellefleri tarafından seçilirler. Okulların fiziksel mekanları ile görüş belirtebilirler, okul binalarını ve araç-gereçlerini uzun süre dahi kullanabilirler, hatta yeni mekan ihtiyaçlarını bildirebilirler. Bu nedenle uygulama danışmanlığın ötesine giderek yürütme gücünü ele almak isteyen kurullarla, eğitim üzerinde merkezi denetim yetkisini artırmaya çalışan Eğitim Dairesi arasında çatışmalar yaşanıyor. Ülkede 1911 yılında yerel okul komiteleri de kurul haline dönüştürüldü. Bugün ise eyalet genelinde okul politikaların, eğitim alanlarının ve bunlar için kaynakların belirlenmesinde Okul Meclisleri etkilidir tarihli Eğitim Yasası ile Okul Meclisleri aşağıdaki konularla görevlendirilmişlerdir: Müfredat politikası Mali yönetim de dahil okullara kaynak bulma Çevreyi geliştirme (fiziksel ve sosyal çevre) Yerel topluma karşı sorumluluk Hedeflerin ve politikaların yönetimi Okullara teşvik verilmesi Okul müdürünün seçimi Bu meclislerin imkanları da şu şekilde belirtilebilir: Kantin yönetimi Eğitim dışından personelin istihdamı İnşaat yapım işleri Diğer kişiler veya organlar tarafından okul tesislerinin kullanımı imkanları Fonları artırma Ekipman alım işleri Öğrencilerin davranış kodları ile ilgili çalışmalar Okuldaki tüm aile faaliyetlerinin koordinasyonu AYRICALIKLI OKULLAR Amerika Birleşik Devletleri nde ayrıcalıklı okul uygulaması kamusal sistem içinde özerk uygulamalara ve bu yönüyle de mevcut gelecekteki gelişimi için Victoria devlet okullarına ilginç bir model olabilir. Ülkede ayrıcalıklı okullar kamunun finansman sağladığı, sonuçlardan kendilerinin sorumlu olduğu özerk okullardandır. Kuru- 8

10 luşları; eğitimcilere ve yerel topluluklara okullarını geliştirme izni veren 1991 tarihli Federal Eğitim Yasasına dayanmaktadır. Ayrıcalıklı okullar teorisinin özü devletten mümkün olduğunca bağımsız olma anlayışına dayanmaktadır. Yerel bürokratik kontrol artırılarak, eğitimde yenilikçilik artırılmak istenmektedir. Ailelerin katılımı artırılmaya ve halk eğitiminde de iyileştirmeler sağlamaya çalışılmaktadır. Örneğin Colorado da, özel okullar kendi yönetim yapısını yerel otoriteye önerebilmekte ve bunun onaylanmasını sağlayabilmektedir. Okulların müfredat, personel, bütçe ve diğer tüm konular üzerinde yetkileri bulunmaktadır. Ayrıcalıklı okulların yönetimi eyaletten eyalete de değişebilmektedir. Alaska, Georgia ve Wyoming gibi eyaletlerde okulların resmi bir özerkliği yok. Arizona, New Hampshire ve Florida gibi eyaletlerde ise okulların yasal bir özerklikleri var. California, Colorado, Texas ve Massachusetts gibi eyaletlerde ise özerkli görüşmelere bağlı olarak belirleniyor. Bu eyaletlerde bazı okullarda yasal özerklik var bazılarında ise yok. Wisconsin de söz konusu yasal özerklik farklı bir modelle; öğretmenler, veliler ve kooperatif üyelerinin katılımıyla sağlandı. Amerika Birleşik Devletleri de az sayıda ayrıcalıklı okul, kooperatif şeklinde örgütlenmiştir. Örneğin Kaliforniya daki Santa Barbara Ayrıcalıklı Okul ve Florida daki Micanopy Bölgesi Kooperatif okulu bu şekilde kurulmuşlardır. Minnesota da okullar kooperatif şeklinde ya da kar amacı gütmeyen kuruluşlar şeklinde kurulmalıdır. KOOPERATİF DÜŞÜNCESİ Kooperatifler, tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını işgücü ve parasal katkılarıyla karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet sureti ile sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulan değişir ortaklı kuruluşlardır. Kooperatiflerde üyeler arasındaki eşitlik, gruplar arasındaki birliği koruyan en önemli unsurdur ve her üyenin bir oy ilkesi ile garanti edilmiştir. Kârlar her üyenin kooperatiften aldığı yardımlara ve yararlandığı kooperatif hizmetlerine göre belirlenmektedir. Yatırım olarak koydukları sermaye burada önemli değildir. Bu durum üyeler arasında üyelerin sağladığı hizmetler sonucu elde edilen kârların sınırlanmasıyla daha açık hale gelir. Kooperatife sermaye sağlayanlar böylelikle daha belirgin olur. Bu sistem üyelerin kooperatife bağlılığı için sadakat duygusunun doğmasına yol açar ve böylelikle kooperatifin rekabetçi gücü daha fazla artar. Çünkü sadakat duygusu ile kooperatife bağlanan üyeler tüm güç koşullarda dahi kooperatiflerinin başarısı için büyük fedakarlıklar yapmaya hazırdırlar. Uygulamada kooperatif faaliyetleri ve çalışma hayatı bazı temel değerlerce yönetilir. Bu değerler; kendi kendine yardım, sorumluluk, demokrasi, eşitlik, dürüstlük, hakkaniyet, dayanışma, birlik, sosyal sorumluluk ve başkalarını düşünme gibi etik değerlerden oluşur. Kooperatif ilkeleri ise, kooperatif değerlerinin uygulamaya aktarılmasıyla oluşmuştur. Bu ilkeler şu şekilde belirtilebilir: Gönüllülük ve Açık Üyelik Demokratik Üye Kontrolü Demokratik Üye Kontrolü Özerklik ve Bağımsızlık Eğitim, Öğretim ve Bilgi Kooperatifler Arasında İşbirliği Toplumsal Duyarlılık Avustralya da kooperatifler yaklaşık 100 yıldır varlıklarını sürdürmektedirler. Yüzyılın son döneminde kurulan bir çok kooperatif hala faaliyetlerini sürdürmektedirler. Ülkede 9

11 kooperatifler genelde piyasa ya da hükümet başarısızlıkları veya yaşanan dengesizlikler karşısında çözüm üretmişlerdir. Küçük tüketiciler, üreticiler ve işletmeler, rekabet sürecinde büyük şirketlere karşı dezavantajlı konumda bulunmaktadırlar. Bir kooperatif gücünü toplu eylemden ve işbirliğinden alır. Kişiler işbirliği yaparak kooperatifler bünyesinde güçlerini birleştirirler ve bireysel olarak yapabildiklerinden çok daha başarılı olurlar. KOOPERATİF MODELLER VE ÖRNEK UYGULAMALAR Avustralya da okullar tarafından uygulanan çok sayıda kooperatif modeli bulunmaktadır. Şimdi bunlardan bazılarını özetleyelim: Bir okul kooperatif olarak kurulabilir ya da kooperatife dönüştürülebilir. Victoria da zaten bir çok bağımsız kooperatif modeli bulunmaktadır. Coonara Topluluk Okulu, Triple Okul Kooperatifi, Öğrenme Kooperatifi İlköğretim Okulu, Merrivale Bağımsız İlköğretim Okulu Kooperatifi, Malvern Topluluk Okul Kooperatifi ve Fitzroy Topluluk Okulu bunlardan bazılarıdır. Hissedarlık modeline dayalı bir kooperatif modeli örneği de İspanya dan Mondragon kooperatifleridir. Öğrencilerin çalışmalarına dayanan Alecop Kooperatif modeli ise personel, öğrenci ve ailelerin eşit sayıda temsil edildiği yönetim kurulu ile yönetilir. Amerika Birleşik Devletleri nde Kaliforniya eyaletinde ise üye ailesi olan 320 adet hemşirecilik okul kooperatifi bulunmaktadır. Ülkede ilk hemşirecilik okul kooperatifi Chicago da 1915 yılında kurulmuştur. Kaliforniya daki ilk okul ise Berkeley de 1929 yılında kurulmuştur. Okullar bazı hizmetleri paylaşmak için de kooperatifler şeklinde örgütlenebilmektedirler. Amerika Birleşik Devletleri Alabama daki PACERS Kooperatifi, kırsal bölgeden 29 küçük okul kooperatifin bir araya gelmesi ile oluşturulmuştur. Güney Dakota daki Prairie Gölü Eğitim Kooperatifi 1993 yılında kurulmuş ve 6600 öğrenci üyeye ulaşmıştır. Sundukları hizmetler; personel eğitimi, hizmet ve araç/gereç satın alma, personel için ağ hizmetleri ve bazı psikolojik uygulamalardan oluşmaktadır. Kooperatifler okullara hizmet vermek için de oluşturulmuş olabilirler. New York e- yaletinde 38 adet Kooperatif Eğitim Hizmetleri Meclisi var. Bunlar okullar için daha etkin hizmet verebilmek amacıyla eğitim ve ticaret alanını bir araya getiriyorlar, bu alanda o- kullara etkin hizmet sağlıyorlar. Örneğin bazı idari hizmetler, öğretmen eğitimi, personel gelişimi, çalışan hakları ve sigorta uygulamaları, bu alanda en çok başvurulan faaliyet alanlarıdır. Victoria Satınalma Kooperatifi 1989 yılında yerel yönetime yardımcı olmak amacıyla kurulmuştur. Kooperatif üyelerine daha iyi hizmetler ve yeni fırsatlar sunmak için ürün ve hizmet sağlayıcıları ile sözleşme yapmaktadır. Genelde sunulan ürün ve hizmetler; bilgisayar donanım ve yazılımları, yangından korunma ekipmanları, insan kaynakları ve eğitim araçları, kütüphane malzemeleri, ofis ekipmanları ve kırtasiye ürünlerinden oluşmaktadır. Üyelik; kamu otoritelerine, yarı özerk kuruluşlara, yerel meclislere, hayır kurumlarına, toplum-temelli örgütlere ve kooperatiflere açıktır. Öğrenci kooperatifleri. Öğrenci kooperatifleri tasarruf oluşturmak amacıyla dünya çapında orta öğretim okullarında ve üniversitelerde kurulmaktadır. Ayrıca okul bahçelerini düzenlemek, öğrencilere kitap ve kırtasiye malzemesi sağlamak ve kantin/kafeterya işletmek gibi faaliyetleri de bulunmaktadır. Srilanka da 800 civarında öğrenci kooperatifi bulunmaktadır. Hindistan ın Rajatshan eyaletinde 110, Japonya da ise 150 den fazla öğrenci kooperatifi bulunmaktadır. Avustralya da ise öğrencilere kitap sağlayan sınırlı sayıda öğrenci kooperatifi bulunmaktadır. 10

12 TÜRK KAMU YÖNETİMİNDE KRİZ YÖNETİMİ MEVZUATI (I) Efkan Güler * Krizler, kapsamlı hazırlıkları ve yetkin kişilerden oluşan bir kriz yönetim ekibini gerekli kılmaktadır. Türkiye de kriz yönetimi örgütlenmesi de mevzuatla düzenlenmekte, yetkili kurum ve kuruluşlar, bunların görev ve yetkileri, kriz halleri yine mevzuatla belirlenmektedir. Türk kamu yönetiminde kriz yönetimini anlayabilmek, kriz yönetimi mevzuatını incelemeyi önemli hale getirmektedir. Yine benzer şekilde yüzölçümünün %92 si deprem bölgesi olan ve binlerce vatandaşını deprem ve diğer doğal afetlerde kaybeden bir ülke için kriz yönetimi ve afet yönetimi mevzuatı ayrı bir önem arz etmektedir. Türk kamu yönetiminde kriz yönetimi ve afet yönetimi, mevzuat içinde çok çeşitli ve dağınık yasa, tüzük, yönetmelik ve yönerge hükümleriyle düzenlenmiştir. Son dönemde ülkemizde kriz ve afetlerle ilgili olarak görev yapan İçişleri Bakanlığı na bağlı Sivil Savunma Genel Müdürlüğü, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı na bağlı Afet İşleri Genel Müdürlüğü ve Başbakanlık a bağlı Türkiye Acil Durum Yönetimi Genel Müdürlüğü kapatılarak 2009 yılında çıkarılan 5902 sayılı yasa ile Başbakanlık a bağlı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı kurularak yetki ve sorumluluklar tek bir çatı altında toplanmıştır. * Dr, Kamu Yönetimi Uzmanı (efkanguler@yahoo.com) Anayasa da Kriz Yönetimine İlişkin Hükümler 9 Kasım 1982 Tarih ve 2709 Sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ; kriz, kriz yönetimi ile ilgili doğrudan bir düzenlemeye yer vermemiştir. Ancak olağanüstü yönetim şekilleri ile ilgili 119, 120, 121, 122. maddeleri içermektedir. Anayasanın Tabi Afet ve Ağır Ekonomik Bunalım Sebebiyle Olağanüstü Hal İlanı başlığını taşıyan 119. maddesine göre: Tabii afet, tehlikeli salgın hastalıklar veya ağır ekonomik bunalım hallerinde, Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu, yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde süresi altı ayı geçmemek üzere olağanüstü hal ilan edebilir. Yine anayasanın Şiddet Olaylarının Yaygınlaşması ve Kamu Düzeninin Ciddi Şekilde Bozulması Sebepleriyle Olağanüstü Hal İlanı başlıklı 120. maddesine göre: Anayasa ile kurulan hür demokrasi düzenini veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygın şiddet hareketlerine ait ciddi belirtilerin ortaya çıkması veya şiddet olayları sebebiyle kamu düzeninin ciddi şekilde bozulması hallerinde, Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Güvenlik Kurulunun da görüşünü aldıktan sonra yurdun bir veya 11

13 birden fazla bölgesinde veya bütününde, süresi altı ayı geçmemek üzere olağanüstü hal ilan edebilir. denilmektedir. Anayasanın Olağanüstü Hallerle İlgili Düzenleme başlıklı 121. maddesine göre ise: Anayasanın 119 ve 120. maddeleri uyarınca olağanüstü hal ilanına karar verilmesi durumunda, bu karar Resmi Gazetede yayımlanır ve hemen Türkiye Büyük Millet Meclisinin onayına sunulur. Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde ise derhal toplantıya çağırılır. Meclis, olağanüstü hal süresini değiştirebilir, Bakanlar Kurulunun istemi üzerine, her defasında dört ayı geçmemek üzere, süreyi uzatabilir veya olağanüstü hali kaldırabilir madde uyarınca ilan edilen olağanüstü hallerde vatandaşlar için getirilecek para, mal ve çalışma yükümlülükleri ile olağanüstü hallerin her türü için ayrı ayrı geçerli olmak üzere, Anayasanın 15. maddesindeki ilkeler doğrultusunda temel hak ve hürriyetlerin nasıl sınırlanacağı veya nasıl durdurulacağı, halin gerektirdiği tedbirlerin nasıl ve ne suretle alınacağı, kamu hizmeti görevlilerine ne gibi yetkiler verileceği, görevlilerin durumlarında ne gibi değişiklikler yapılacağı ve olağanüstü yönetim usulleri, Olağanüstü Hal Kanununda düzenlenir. Olağanüstü hal süresince, Cumhurbaşkanı nın başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda, kanun hükmünde kararnameler çıkarabilir. Bu kararnameler, Resmi Gazete de yayımlanır ve aynı gün Türkiye Büyük Millet Meclisi nin onayına sunulur; bunların Meclis tarafından onaylanmasına ilişkin süre ve usul, İçtüzükte belirlenir. Sıkıyönetim, Seferberlik ve Savaş Hali başlıklı 122. maddeye göre ise: Anayasanın tanıdığı hür demokrasi düzenini veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelen ve olağanüstü hal ilanını gerektiren hallerden daha vahim şiddet hareketlerinin yaygınlaşması veya savaş hali, savaşı gerektirecek bir durumun baş göstermesi, ayaklanma olması veya vatan veya Cumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkışmanın veya ülkenin ve milletin bölünmezliğini içten veya dıştan tehlikeye düşüren şiddet hareketlerinin yaygınlaşması sebepleriyle, Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Güvenlik Kurulunun da görüşünü aldıktan sonra, süresi altı ayı aşmamak üzere yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde sıkıyönetim ilan edebilir. Bu karar, derhal Resmi Gazetede yayımlanır ve aynı gün Türkiye Büyük Millet Meclisi nin onayına sunulur. Türkiye Büyük Millet Meclisi toplantı halinde değilse hemen toplantıya çağırılır. Türkiye Büyük Millet Meclisi gerekli gördüğü takdirde sıkıyönetim süresini kısaltabilir, uzatabilir veya sıkıyönetimi kaldırabilir. Sıkıyönetim süresinde, Cumhurbaşkanı nın başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu sıkıyönetim halinin gerekli kıldığı konularda kanun hükmünde kararname çıkarabilir. Bu kararnameler Resmi Gazete de yayımlanır ve aynı gün Türkiye Büyük Millet Meclisi nin onayına sunulur. Bunların Meclis tarafından onaylanmasına ilişkin süre ve usul içtüzükte belirlenir. Sıkıyönetimin her defasında dört ayı aşmamak üzere uzatılması, Türkiye Büyük Millet Meclisi nin kararına bağlıdır. Savaş hallerinde bu dört aylık süre aranmaz. Sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hallerinde hangi hükümlerin uygulanacağı ve işlemlerin nasıl yürütüleceği, idare ile olan ilişkileri, hürriyetlerin nasıl kısıtlanacağı veya durdurulacağı ve savaş veya savaşı gerektirecek bir durumun baş göstermesi halinde 12

14 vatandaşlar için getirilecek yükümlülükler kanunla düzenlenir. Sıkıyönetim komutanları Genelkurmay Başkanlığı na bağlı olarak görev yaparlar. Kriz yönetimi konusunda ki temel düzenleme olan BKYMY nin 14. maddesine göre: Kriz hali, krize neden olan durumun ortadan kalkması veya gerginliğin tırmanması ile ülkede Olağanüstü Hal, Sıkıyönetim, Seferberlik ve Savaş Hali uygulamasına geçildiğinde sona erer. Kriz halinin Olağanüstü Hal ve Sıkıyönetim Haline dönüşmesi durumunda, Başbakanlık Kriz Yönetim Merkezi Sekretaryası Başbakan tarafından aksi emredilmediği takdirde ilan edilen halin mevzuatındaki Koordinasyon Kurulu na, Seferberlik ve Savaş Haline dönüşmesi durumunda ise Hükümet Harekât Merkezi ne alt yapı oluşturarak krizi ve/veya harekâtı sevk ve idare eder. Kriz yönetimi, olağan sürecin dışında gelişen ve olağan yönetim anlayışıyla yönetilemeyecek ancak olağanüstü hal, sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hali gibi olağanüstü yönetim şekilleri ile yönetimi de gerektirmeyecek olaylarla ilgilidir. Yasa koyucu, anayasada kriz yönetimi ile ilgili doğrudan bir düzenlemeye yer vermemiştir. Ancak olağanüstü yönetim şekilleri ile ilgili 119, 120, 121, 122. maddeleri vaz etmiştir. Ayrıca anayasanın kriz yönetimi ile ilgili bir hüküm içermesi gerekliliği de tartışma konusudur. Yasalar ve Konuyla İlgili Hükümleri Anayasanın 123. maddesinin birinci fıkrası İdare, kuruluş ve görevleriyle bir bütündür ve kanunla düzenlenir. hükmünü getirirken, aynı maddenin ikinci fıkrası, Kamu tüzelkişiliği, ancak kanunla veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak kurulur. hükmünü getirmiştir. Buna göre, idarenin organları kanunla düzenlenmelidir. İçişleri Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Tarih ve 3152 Sayılı İçişleri Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Yasa, Türk Kamu Yönetimi nin temel organlarından İçişleri Bakanlığı nın teşkilat ve görevlerini düzenlerken afet yönetimi ile ilgili hükümler de içermektedir. Bu yasanın 12. maddesinin araştırma konumuzla ilgili, a)sivil savunma hizmetlerini yurt düzeyinde teşkilatlandırmak, kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşlarda bu hizmetlerin planlamasını, uygulanmasını, koordinasyonu sağlamak ve denetimini yapmak, b)her türlü silahsız koruyucu ve kurtarıcı tedbirleri, acil kurtarma ve ilk yardım faaliyetlerini planlamak ve yürütmek, c)yangından korunma ve önleme tedbirlerini, itfaiye teşkillerinin standartlarını tespit etmek, personelini eğitmek, teşkilleri denetlemek ve koordinasyon sağlamak, konularında Sivil Savunma Genel Müdürlüğü nü görevli sayan hükümleri vardır. Sivil Savunma Kanunu Tarih ve 7126 Sayılı Sivil Savunma Yasası genel nitelikteki 3152 sayılı kanuna göre özel nitelikte bir yasa görünümündedir. Bu yasanın 1. maddesine göre Sivil Savunma: düşman taarruzlarına, tabii afetlere ve büyük yangınlara karşı halkın can ve mal kaybının asgari hadde indirilmesi, hayati ehemmiyeti haiz her türlü resmi ve hususi tesis ve teşekküllerin korunması ve faaliyetlerinin idamesi için acil tamir ve ıslahı, savunma gayretlerinin sivil halk tarafından azami surette 13

15 desteklenmesi ve cephe gerisi maneviyatının muhafazası maksadıyla alınacak her türlü silahsız koruyucu ve kurtarıcı tedbir ve faaliyetleri ihtiva eder. Yasanın 5. maddesi ise Mülki idare amirleri, bu kanun hükümleri ve bunlara müsteniden İçişleri Bakanlığı nca tespit ve tebliğ olunacak esaslar dâhilinde kendi mülki hudutları içindeki hassas bölgelerde sivil savunma teşkilat ve tesisatının kurulmasından, donatımından, sevk ve idaresinden, kontrolünden ve bölgelerine müteveccih düşman taarruzlarına, tabii afetlere ve büyük yangınlara karşı barıştan itibaren sivil savunmayı fiilen tahakkuk ettirmekten bizzat mesuldürler. hükmünü getirmiş; aynı yasanın 6.maddesi Tabii afetler ve büyük yangınlarda; 4373 Sayılı Taşkın Sular ve Su Baskınlarına Karşı Korunma Yasası ve 4623 Sayılı Yer Sarsıntısından Evvel ve Sonra Alınacak Tedbirler Hakkında yasa hükümleri dairesinde yapılacak her türlü kurtarma ve yardım işlerine, mahalli mülki amirliklerce görülecek lüzum üzerine, bu bölgede bulunan Sivil Savunma teşkillerinin de katılması mecburidir. düzenlemesini getirmiştir. Yukarıda belirtilen bu iki yasa, daha çok deprem, sel, heyelan ve büyük yangınlara müdahale ve can ve mal kurtarmaya ilişkin konularda İçişleri Bakanlığı Sivil Savunma Genel Müdürlüğü nü görevli kılacak yasal düzenlemeler getirmektedir. Yasaya göre, afetlerde Sivil Savunma Genel Müdürlüğü nün temel görevleri arama ve kurtarma faaliyetleri ile birlikte çadır kurma gibi sosyal amaçlı hizmetlerdir. Bu bağlamda bu yasalar afet yönetimi ile ilgilidir. Her ne kadar bu haller aynı zamanda kriz yönetimini de gerektiren durumlardan olsa da kriz yönetiminin soyut olması, genel anlamda ilke ve örgütlenme dizgesi ile koordinasyonu düzenlemesi ve Türk kamu yönetiminde kriz yönetiminin hem anlayış hem de düzenleme olarak yeni bir kavram olması gibi nedenlerle yukarıda belirtilen yasa hükümlerini daha çok afet yönetimi i- le ilgili olduğu tespiti yapılmalıdır. Bu genel açıklama aşağıda incelenmiş diğer mevzuat için de geçerlidir Sayılı Afet Ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının Teşkilat Ve Görevleri Hakkında Kanun Bu Kanunun amacı, afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilişkin hizmetleri yürütmek üzere, Başbakanlığa bağlı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının kurulması, teşkilatı ile görev ve yetkilerini düzenlemektir. Başbakan, Başkanlıkla ilgili yetkilerini bir bakan aracılığı ile kullanabilir. Bu Kanun; afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilişkin hizmetlerin ülke düzeyinde etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi için gerekli önlemlerin alınması ve olayların meydana gelmesinden önce hazırlık ve zarar azaltma, olay sırasında yapılacak müdahale ve olay sonrasında gerçekleştirilecek iyileştirme çalışmalarını yürüten kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyonun sağlanması ve bu konularda politikaların üretilmesi ve uygulanması hususlarını kapsar. Bu kanun ile illerde kurulacak İl afet ve acil durum müdürlüklerine şu görevler verilmiştir: a) İlin afet ve acil durum tehlike ve risklerini belirlemek. b) Afet ve acil durum önleme ve müdahale il planlarını, mahalli idareler ile kamu ku- 14

16 rum ve kuruşlarıyla işbirliği ve koordinasyon içinde yapmak ve uygulamak. c) İl afet ve acil durum yönetimi merkezini yönetmek. ç) Afet ve acil durumlarda meydana gelen kayıp ve hasarı tespit etmek. d) Afet ve acil durumlara ilişkin eğitim faaliyetlerini yapmak veya yaptırmak. e) Sivil toplum kuruluşları ile gönüllü kişilerin afet ve acil durum yönetimi ile ilgili akreditasyonunu yapmak ve belgelendirmek. f) İl ve ilçe düzeyinde sivil savunma planlarını hazırlamak ve uygulamak. g) Afet ve acil durumlarda, gerekli arama ve kurtarma malzemeleri ile halkın barınma, beslenme, sağlık ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılacak gıda, araç, gereç ve malzemeler için depolar kurmak ve yönetmek. ğ) İlgili mevzuatta yer alan seferberlik ve savaş hazırlıkları ile sivil savunma hizmetlerine ilişkin görevleri ilde yerine getirmek. h) Yıllık bütçe teklifini hazırlamak. ı) İl kurtarma ve yardım komitesinin sekretaryasını yapmak. i) Kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nükleer maddelerin tespiti, teşhisi ve arındırması ile ilgili hizmetleri yürütmek, ilgili kurum ve kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyonu sağlamak. j) Başkanın ve valinin vereceği diğer görevleri yapmak. Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısı ile Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun Tarih ve 7269 Sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısı ile Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Yasa afet yönetimine ilişkin önemli düzenlemeler getiren bir diğer yasadır. Bu yasa ile deprem, yangın, su baskını, yer kayması, kaya düşmesi, çığ ve benzeri afetlerde; yapıların ve kamu tesislerinin genel hayata etkili olacak derecede zarar gören ve görmesi muhtemel olan yerlerde alınacak tedbirlerle yapılacak yardımlara ilişkin düzenleme yapılmış olup, belirtilen afetlerin meydana gelmesinde ya da meydana gelme olasılığı bulunması halinde genel hayat üzerinde etkili olup olmaması konusunda, yönetmelik hükümleri gereğince Bayındırlık ve İskân Bakanlığı sorumlu tutulmuştur. Bu yasanın genel nitelikteki hükümlerinden bir kısmını düzenleyen 1.maddesine göre; Deprem (Yer sarsıntısı), yangın, su baskını, yer kayması, kaya düşmesi, çığ, tasman ve benzeri afetlerde; yapıları ve kamu tesisleri genel hayata etkili olacak derecede zarar gören veya görmesi muhtemel olan yerlerde alınacak tedbirlerle yapılacak yardımlar hakkında bu kanun hükümleri uygulanır. Afete uğrayan meskun yerlerin büyüklüğü o yerin tamamında veya bir kesiminde yıkılan, oturulmaz hale gelen bina sayısı, zarar gören yapı ve tesislerin genel hayata etki derecesi, mahallin ekonomik ve sosyal özellikleri, zararın kamu oyundaki tepkisi, normal hayat düzenindeki aksamalar ve benzeri hususlar göz önünde tutulmak suretiyle afetlerin genel hayata etkililiğine ilişkin temel kurallar, İçişleri ve Maliye Bakanlıkları nın mütalaaları da alına- 15

17 rak İmar ve İskan Bakanlığı nca hazırlanacak bir yönetmelikle belirtilir. Yukarda yazılı afetlerin meydana gelmesinde veya muhtemel olması halinde zararın o yerin genel hayatına etkili olup olmadığına, yönetmelik esasları gereğince, İmar ve İskan Bakanlığı tarafından karar verilir. Şu kadar ki, afetin meydana gelmesi halinde bu kanun gereğince alınması lazım gelen acil tedbirlerin ittihazına afetin meydana geldiği bölgenin valisi yetkilidir. temel düzenlemeleri getirilmiş ve madde de belirtilen yönetmelik Afetlerin Genel Hayata Etkililiğine İlişkin Temel Kurallar İle İlgili Yönetmelik Tarihli Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Aynı kanunun 2. maddesi; Su baskınına uğramış veya uğrayabilir bölgeler, İmar ve İskân Bakanlığının teklifi üzerine Devlet Su İşlerinin bağlı bulunduğu Bakanlıkça; yer sarsıntısı, yer kayması, kaya düşmesi ve çığ gibi afetlere uğramış veya uğrayabilir bölgeler ise, İmar ve İskan Bakanlığınca tespit ve bunlardan şehir ve kasabalarda meydana gelen ve gelebileceklerin sınırları imar planına, imar planı bulunmayan kasaba ve köylerde de belli edildikçe harita veya krokilere işlenmek suretiyle, afete maruz bölge olarak İmar ve İskan Bakanlığı nın teklifi üzerine Bakanlar Kurulu nca kararlaştırılır ve bu suretle tespit olunan sınırlar, İmar ve İskan Bakanlığı nın isteği üzerine ilgili valiliklerce mahallinde ilan olunur. Mahalli şart ve özellikler dolayısıyla yangın afetine uğraması muhtemel olan sahalar, şehir ve kasabalarda belediye meclisleri, köylerde ihtiyar heyetleri tarafından tespit ve kaymakamların mütalaası alındıktan sonra valilerin tasvibi üzerine ilgili bölgelerde ilan olunur. diyerek afete maruz bölge ve\veya afete maruz kalabilecek bölge ilanına ilişkin düzenlemeleri getirmiştir. 16 Aynı kanun; İçişleri, İmar ve İskan, Bayındırlık, Sağlık ve Sosyal Yardım ve Tarım Bakanlıkları nca acil yardım teşkilatı ve programları hakkında genel esasları kapsayan bir yönetmelik yapılır. Bu yönetmelik esasları dairesinde afetin meydana gelmesinden sonra yapılacak kurtarma, yaralıları tedavi, barındırma, ölüleri gömme, yangınları söndürme, yıkıntıları temizleme ve felaketzedeleri iaşe gibi hususlarda uygulanmak üzere görev ve görevlileri tayin, toplanma yerlerini tespit eden bir program valiliklerce düzenlenir ve gereken vasıtalar hazırlanarak muhafaza olunur. Bu programların uygulanması, valiliklerce kurulacak kurtarma ve yardım komitelerince sağlanır. Ancak 7126 sayılı Sivil Müdafaa Kanununa göre teşkilat kurulan yerlerde acil kurtarma ve yardım işleri, yukarda belirtilen komite ile sözü geçen sivil savunma teşkilatı tarafından müştereken yürütülür. İlçe, bucak ve köylerde tahsilâtlı çalışma muhtıraları ve uygulama programları tasdikli il muhtıra ve programlarındaki esaslar dairesinde ilçelerde kaymakamlar, bucak ve köylerde bucak müdürleri tarafından düzenlenir; il kurtarma ve yardım komitesinin incelemesinden sonra valilerin onayı ile kesinleşir. düzenlemesini getirmiştir (md.4). Madde de belirtilen yönetmelik Afetlere İlişkin Acil Yardım Teşkilatı Ve Planlama Esaslarına Dair Yönetmelik adıyla Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Aynı yasanın 6. maddesi doğal afet durumlarında mülki amirlere verilen olağanüstü yetkileri, 7. maddesi afet bölgelerinde veya civarında bulunan askeri birliklerin gelecek yardım taleplerine cevap verme zorunluluğunu düzenlemiştir. Ayrıca yasanın diğer maddeleriyle de afet bölgesindeki gerçek ve tüzel kişilere yükümlülükler getirilmiş afetlere ilişkin genel düzenlemelere yer verilmiştir. 47. maddeyle de getirilen

18 düzenlemelere uymayanlara uygulanacak yaptırımlar gösterilmiştir. Yukarıda değinildiği gibi 7269 Sayılı kanun tamamen afet yönetimiyle ilgili bir yasadır. 1. maddesinde Bu Kanunun amacı; yangın, yer sarsıntısı, yer kayması, fırtına, taşkın, sel, don, dolu, kuraklık, haşere ve hastalık gibi nedenlerle tarımsal ürünleri, canlı - cansız (toprak dahil) üretim araçları ve tesisleri zarar gören veya yok olan ve bu yüzden çalışma ve üretme imkanları önemli ölçülerde bozulan çiftçilere, köylünün kurmuş olduğu tarımsal amaçlı üretim kooperatiflerine, devletçe gerekli yardımların yapılmasını sağlamak ve yapılacak yardımlara ilişkin usulü ve esasları belirlemektir. hükmünü getiren Tarih ve 2090 Sayılı Tabii Afetlerden Zarar Gören Çiftçilere Yapılacak Yardımlar Hakkında Kanun yine 1. maddesinde Bu Kanunun amacı; doğal afetlere karşı alınacak önlemlerin belirlenmesi, bu afetler nedeniyle doğan zararların giderilmesi, yeni yerleşim alanlarının kurulması, imar, ihale, müteahhitlik, müşavirlik hizmetleri ile kültür ve tabiat varlıklarını koruma, sivil savunma, mevcut fonların işleyişi ve gerektiğinde ilave fon kurulması, her türlü bağış ve yardımların etkin kullanımı, ekonomik konularda düzenleme, doğal afetler sonucunda doğacak zararların karşılanmasına yönelik bir sigorta sisteminin oluşturulması doğal afet bölgelerinde yeni il ve ilçeler ile yeni büyükşehir belediyeleri kurulması ve teşkilat kanunlarında yapılacak değişiklikler ile ivedi ve zorunlu hallere münhasır olmak üzere Bakanlar Kuruluna kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi vermektir. hükmünü getiren Tarih ve 4452 Sayılı Doğal Afetlere Karşı Alınacak Önlemler Ve Doğal Afetler Nedeniyle Doğan Zararların Giderilmesi İçin Yapılacak Düzenlemeler Hakkında Yetki Yasasının; 1. maddesinde, Bu Kanunun amacı, tabii afete maruz kalan yörelerde normal hayatın devamını sağlayacak hizmetlerin yürütülmesi, hasar ve tahribatın giderilmesi ile tarihli ve 2380 sayılı Kanuna göre kurulmuş fonlardan yapılacak yardıma ilişkin usul ve esasları düzenlemektir. hükmünü getiren Tarih ve 4123 Sayılı Tabii Afet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve Tahribata İlişkin Hizmetlerin Yürütülmesine Dair Yasa; Taşkın sular ve sel baskınlarına karşı afet öncesi ve afet sonrası alınacak tedbirleri gösteren Tarih ve 4373 Sayılı Taşkın Sulara ve Su Baskınlarına Karşı Korunma Kanunu afet yönetimi mevzuatı içerisinde yer almaktadır. devam edecek... 17

19 Sosyo-Ekonomik Birleşme ve Kooperatifler Nevzat AYPEK * Son yıllarda dünyada sosyo-politik ve ekonomik anlamda pek çok köklü değişiklikler olmuş ve belirgin eğilimler ortaya çıkmıştır. Ekonomik hayatın değişik kesimlerinde tek tek değerlendirilen ve birbirlerinden ayrı olarak tartışılan bu değişme ve eğilimler sistem yaklaşımı çerçevesinde değerlendirildiğinde; içinde bulunduğumuz çağ bilgi çağ, bilişim çağı gibi isimlerle anılmaktadır. Son derece gelişmiş olan iletişim araçları da bilişim çağının itici gücü olarak kabul edilmektedir. İletişim araçlarının gelişmesi sonucu ülkeler birbirlerine daha çok yaklaşmış, adeta dünya küçülmüş ve dünya pazarlarında bir küreselleşmeye doğru gidişat başlamıştır. Bu gidişatın sonucu olarak da pazarın genişlemesiyle rekabet daha da keskinleşmiş ve dünyada piyasa ekonomisi hakim olup; gelişen piyasa ekonomisi ve artan rekabet, ölçek ekonomileri yaklaşımını gündeme getirmiş ve şirket birleşmeleri başlamıştır. Özel sektör ve kamu sektörünün yanında üçüncü sektör olarak kabul edilen ve bizatihi bir birleşme olan kooperatifler de gerçekleştirdikleri örgütlenme ile bir nevi birleşme gerçekleştirmektedirler. Nitekim kooperatifte şirkette, birer birleşme şeklidir. Yani, müteşebbisler de birleşmelerini kooperatif şeklinde yapabilirler. Çünkü kooperatifler, sadece ortaklarının ihtiyaçlarını karşılamanın dışında, işletme olmanın temel şartlarından olan başkalarının ihtiyaçlarını karşılamak için de kurulabilirler. * Prof.Dr. Gazi Ünivesitesi Öğretim Üyesi (naypek@gazi.edu.tr) Birleşme yeni bir işletmeye dönüşme şeklinde olabileceği gibi, işletmelerin belli ihtiyaçlarının karşılanması veya belli faaliyetlerinin yapılması için işlem bazlı ve sınırlı zamanlı da olabilir. Bu bağlamda insanlar her türlü ihtiyaçlarını kooperatifleşme yoluyla karşılayabilirken, klasik kooperatif tanımı dışına çıkıp, her türlü iktisadi faaliyetlerini de kooperatif birleşme ile yürütebilirler. Birleşmeden hedeflenen ölçek ekonomisinin ortaya çıkaracağı sinerjiyi maksimize etmek i- çin kooperatifleşme misyon ve felsefesine paralel olarak kooperatif sektörde örgütlenme; birim kooperatif, kooperatifler birliği, kooperatifler merkez birliği, kooperatifler milli birliği ve milli kooperatifler birliği(konfederasyonu) şeklindeki bir hiyerarşik yapı içinde olmaktadır. İşbirliği yapmak, gurup ekonomisi olarak hareket etmek, birlikte yönetmek ve kolektif olarak rekabet etmek gerekçeleri ile kurulan kooperatif işletmelerin, özellikleri ve özel sektör işletmelerinden farkları şöyle açıklanabilir. Kooperatif İşletmelerin Özellikleri: Kooperatif işletmeleri, kamu ve özel sektör işletmelerinden ayıran karakteristik özellikleri; tüzel kişilik, amaç, kuruluş, işleyiş, yönetim, denetim ve vergilendirme başlıkları altında açıklanabilir. Genel kabul görmüş kooperatif tanımına göre; kooperatif bir sermaye birleşmesi değil bir şahıs birleşmesidir. Şahısların ortak amaçlarla maddi ve manevi güçlerini birleştirmeleri yani işbirliği ve güçbirliği yapmalarıdır. Dolayısıyla bu birliktelikte, ekonomik değerlerin birleştirilmesinin yanında bilgi ve tecrübelerin de bir araya gelmesi kooperatif işletmeyi daha dinamik bir yapıya kavuşturur. Yani kooperatifler, 18

20 şahsiyetlerini kullanan ve amaçlan belli, dinamik ve çoğulcu insanlar topluluğudur. Bu nedenle, aynı amacı hedefleyen meslek, sanat ve geçimlerine ait hayatlarını devam ettirmek isteyen insanlar bir araya gelerek rekabet güçlerini geliştirir ve korurlar. Yani, kooperatif isletmelerde hedef insanın kendisidir, insanların işbirliği ve dayanışma ile hayatlarını devam ettirmeleridir. Kooperatif isletmelerin kuruluş ve işleyişine yönelik hukuki düzenlemeler genellikle gerçek kişilerin ve çok sayıda gerçek kişinin kooperatif kurucusu olmasını öngörmektedir. Keza, aynı amacı taşıyan ve arzu eden insanların kooperatiflere ortak olmaları için, açık kapı ilkesi benimsenmiş ve böylece kooperatiflerin daha geniş kitlelere hizmet götürmesi hedeflenmiştir. İşletme yazınında, işletme başarısı yönetimin başarısı ve yönetim başarısı işletmenin başarısı olarak kabul edilmektedir. Nitekim, kooperatif yönetimi, kooperatif amacının gerçekleştirilmesinin başlıca sorumlusudur. Ortaklar amaçlarına ulaşabiliyorsa yönetim başarılı kabul edilmektedir. Aksi halde yönetim başarılı sayılmamaktadır. Nitekim, yönetimin faaliyetleri denetim birimince de ortaklar adına denetlenmektedir. Yani, kooperatif yöneticileri amaç-araç ilişkilerini kurarken ortaklarından bağımsız olarak karar veremez ve serbest hareket edemezler. Çünkü, ortaklık payından bağımsız olarak her ortak aynı derecede söz hakkı sahibidir. Kooperatiflerin kurulup, gelişmesi için bazı kolaylıklar getirilmiştir. Bu kolaylıklar kuruluş safhasının her adımından, faaliyet safhasına ve tasfiyeye kadar devam etmektedir. Bu kolaylıklar, vergi istisnaları ve/veya muafiyetleri, destekler ve teşvikler şeklinde olmaktadır. Kooperatif İşletmelerin Özel Sektör İşletmelerinden Farkları: Kooperatif, ekonomik olmasının yanı sıra ayni zamanda sosyal bir kurumdur. Sosyal amaç kooperatifin önemli unsurlarından biridir. Dolayısıyla kooperatifler, karı kaldırma amacını güden bir birleşme şeklidir. Bu bağlamda, kooperatifler ile özel sektör işletmeleri arasında farklılıklar vardır. Bu farklılıklar; Şirketlerde kar maksimizasyonu, kooperatiflerde fiyat minimizasyonu; şirket ortaklarına kar payı dağıtımı, kooperatif ortaklarından kooperatifle alış-veriş yapanlara risturn dağıtımı; şirketlerde sermaye payına göre kar payı, kooperatiflerde alış-veriş oranına göre risturn; şirket hisse senetleri borsada işlem görür, kooperatif ortaklık senetleri ancak kooperatife ve kooperatifin rızası ile başkasına satılabilir; şirket ortaklığında sınırsız hisse, kooperatiflerde sınırlı ortaklık; şirket yönetimine sermaye hakim olup, sermaye birinci planda ortak ikinci planda, kooperatiflerde ortaklık payı ne olursa olsun her ortak bir paya sahip olup ortak birinci planda; şirketlerde sosyal amaç çok tali bir amaç, kooperatiflerde kuruluşun önemli unsurlarından olarak sayılabilir. Kooperatif işletmeler, özellikleri ve sermaye şirketlerinden farkları açısından değerlendirildiğinde; özel sektörden farklı ayrı bir sektör olduğu görülmektedir. Ancak, bu tespit kooperatif işletmelerin ekonomik bir birim olduğu gerçeğini değiştirmiyor. Dolayısıyla, kooperatif işletmelerin hayatlarını devam ettirebilmeleri ve sosyo-ekonomik fonksiyon icra edebilmeleri için; rakip sektörlerin kullandığı tüm ekonomik, yönetsel ve finansal araçları etkin şekilde kullanmak durumundadırlar. Başarılı kooperatifçilik uygulamaları, piyasa regülasyon görevi ile tüketicinin korunmasından; ülkede sermayenin tabana yayılması ve istihdam imkanlarının artırılmasının getireceği sosyal refah artışı ile demokratik katılımın artması, demokrasinin gelişmesine kadar farklı alanlarda katkı sağlayacaktır. Nitekim bu durum, piyasa ekonomisi uygulamalarında orta sınıfın korunmasına ilişkin olarak; ekonomi ve sosyal alanın kesişme hattında durmakta olan sosyal ekonomi kavramını gündeme getirmiş ve kooperatif işletmeler sosyal ekonomi araçları arasında kabul edilmiştir. 19