Eylemlerin öznelerine ve nesnelerine göre gösterdikleri özelliklere, girdikleri biçime çatı

Transkript

1 Çatılarına Göre Eylemler : denir. Eylemlerin öznelerine ve nesnelerine göre gösterdikleri özelliklere, girdikleri biçime çatı Çatı, eylem kök ya da gövdelerine getirilen çatı ekleri dediğimiz eylemden eylem yapıp eklerine bağlı olarak oluşur. UYARI : Çatı, yalnızca eylem cümleleri üzerinde yapılan bir incelemedir. Ad cümlelerinin çatısı olmaz. ü Onda paranın yanında akılda vardı. ( Ad cümlesi çatısı olmaz.) ü Karanlık çökmeden evine vardı. (Eylem cümlesidir.) Çatı İki Bölümde İncelenir : Nesne Yüklem İlişkisi : Nesne Yüklem İlişkisi Yönünden Eylemler Dört Grupta İncelenir : Geçişli Eylemler : Öznenin yaptığı işi, başka varlıklar üzerine geçirebilen, nesne alan eylemler geçişlidir. 1 / 23

2 Örnek : Çocuk, yazılı kağıdını dikkatlice inceledi. Belirtili Nesne Ona doğum günü için yün kazak aldık. Belirtisiz Nesne Geçişli eylemler, Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi? sorunlarına yanıt veren eylemlerdir. Örnek : Adam, elindeki ekmeği bir yabancıyla paylaştı. (Neyi paylaştı?) Ahmet in en küçük kardeşini yolda gördüm. (Kimi gördüm?) Yemeğe tuz attım. (Ne attım?) UYARI : Geçişli eylem, nesne alabilen eylemdir. Ama kimi durumlarda da cümlede nesne olmasa bile, o eylem geçişlilik özelliği gösterebilir. Örnek : ü Saatlerce durakta bekledim (Neyi bekledim? Otobüsü; Kimi bekledim? Seni..) ü Televizyonda Müzeyyen Senar söylüyordu. (Neyi söylüyordu? Şarkıyı...) ü Tekrar tekrar okudum. (Neyi okudum? Romanı, öyküyü, şiiri...) 2 / 23

3 Geçişsiz Eylemler : Nesne almayan eylemler, geçişsizdir. Örnek : Bütün gün tembel tembel oturduk. (Neyi, kimi oturduk? Nesne almaz.) Yüklem Yağmur bütün gece durmadan yağdı. (Neyi yağdı? Nesne almaz.) Yüklem Soğuktan hepimiz üşümüştük. (Neyi üşümüştük? Nesne almaz.) Yüklem UYARI : Kimi eylemler, cümledeki kullanıma göre geçişlilik veya geçişsizlik özelliği gösterir. ü Bütün gün, çarşıda gezdik. (geçişsiz) ü Turistler, şehirdeki müzeleri gezdiler. (geçişli) Oldurgan Eylemler : Geçişsiz bir eyleme -t, -r, -dır eklerinden biri getirilerek geçişli yapılmasına oldurgan eylem denir. Örnek : 3 / 23

4 Geçişsiz Oldurgan Uyu Uyu-t Çocuğu ben uyuttum. Belirtili Nesne Yat yat-ır Çocuğu erkenden yatırdım. Belirtili Nesne Gül gül-dür Çocuğu güldürdüm. Belirtili Nesne Ettirgen Eylemler : Geçişli bir eyleme -t,-r, -dır eklerinden biri getirilerek eylemin yeniden geçişli yapılmasına ettirgen eylem denir. Ettirgen eylemde özne işi yapmaz, bir başkasına yaptırır. Örnek : Geçişli Ettirgen Yıka Yıka-t Arabayı yıkattım. Belirtili Nesne 4 / 23

5 İç İç-ir Çocuklara süt içirdim. Belirtisiz Nesne Yaz Yaz-dır Askerdeki oğluna mektup yazdırdı. Belirtisiz Nesne UYARI : Oldurgan eylemler, ettirgen eylem durumuna getirilebilir. Ancak bu geçişli bir eylemin yeniden geçişli olması, birinci dereceden ettirgenlik meydana getirir. Geçişsiz Oldurgan Ettirgen Öl(mek) öl-dür(mek) öl-dür-t(mek) Yat(mak) yat-ır(mak) yat-ır-t(mak) Geçişli bir eyleme birden çok ettirgenlik eki getirildiğinde, geçişlilik derecesi artmış, katmerli ettirgenlik meydana gelmiş olur. Geçişli Ettirgen Katmerli Ettirgen Kır(mak) kır-dır(mak) kır-dır-t(mak) 5 / 23

6 Oku(mak) oku-t(mak) oku-t-tur(mak) Bazı eylem köklerine oldurganlık ya da ettirgenlik eki getirildiğinde, kökte ses değişmesi meydana gelir. Gel-ir getir. (l sesi, t ye dönüşmüş) Git-ir götür (i sesi, ö ye dönüşmüş) Özne Yüklem İlişkisi : Eylemler özneyle ilişkisi yönünden dört grupta incelenir : Etken Eylemler : Yüklemin bildirdiği eylemi yapan, yerine getiren belliyse (gerçek özne varsa), o cümlenin eylemi etken çatılıdır. Örnek : Yaşlı adam bir hamlede merdiveni tırmandı. Gerçek Özne Etken Kaymakam gelecek diye köy halkı yollara döküldü. Gerçek Özne Etken 6 / 23

7 Vücudum, kaskatı olmuştu, kulaklarım duymuyordu. Gerçek Özne Etken Gerçek Özne Etken Edilgen Eylemler : Eylemi, yapan ve gerçekleştirenin belli olmadığı (gerçek öznenin olmadığı) eylemler edilgen çatılıdır. Bir eylemin edilgen çatılı olabilmesi için -ıl, -il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un eklerinden birini alması gerekir. Örnek : Buz olmasın diye yollara tuz döküldü. (Döken belli değil) Sınav sonuçları açıklandı. (Açıklayan belli değil.) Anadolu nun ücra bir kasabasına atanmış. (Atayan belli değil.) Edilgen Eylemlerle İlgili Uyarılar ü Nesne alabilen bir eylem edilgen yapıldığında nesne, sözde özne görevi yapar. Sözde özne, yüklemde belirtilen eylemi yapan değil, yapılan eylemden (nesne) etkilenendir. Örnek : Belediye, kokmuş etleri imha etti. (etken) Gerçek Özne Belirtili Nesne Yüklem 7 / 23

8 Kokmuş etler imha edildi. (edilgen) Sözde özne Yüklem Ona yeni bir kazak ördüm. (ben) (etken) Belirtisiz Nesne Yüklem Gerçek özne Ona yeni bir kazak örüldü. (edilgen) Sözde Özne Yüklem ü Nesne almayan (geçişsiz) bir eylem edilgen yapıldığında sözde özne de olmaz. Örnek : Akşama kadar çarşıda gezildi. (Gezen belli değil, gezilen de yok.) Evde bir süre oturuldu. (Oturan belli değil, oturulan da yok.) ü Kimi durumlarda eylemi yapanın (gerçek özne) sonuna ya tarafından, nedeniyle, etkisiyle sözcükleri ya da -ca, -ce, -dan, -den ekleri getirilerek örtülü (mantıksal) özne meydana gelir. Bu tür eylemler edilgen çatılıdır. Örtülü özne, cümle içinde zarf tümleci veya edat tümleci görevi yapar. Örnek : Yağmur nedeniyle bahçenin duvarı yıkıldı. (Edilgen) 8 / 23

9 Adam mahkemece suçlu bulundu. (Edilgen çatılı) Sözde Özne Zarf Tümleci ü -ıl,-il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un ekini alan her eylem edilgen olmaz. Edilgenliği cümle içindeki kullanım belirler. Örnek : Mahalleye yeni bir market açıldı. (edilgen) Sözde Özne Ateşi düşünce hasta açıldı. (etken) Gerçek Özne Bayram nedeni ile sınıf süslendi. (edilgen) Sözde Özne Düğüne gitmek için Ayşe süslendi. (etken) Gerçek Özne Dönüşlü Eylemler : Bir eylemin dönüşlü çatılı olabilmesi için biçimsel olarak eylemden eylem 9 / 23

10 yapan -n ekini alması; anlamsal olarak da eylemi yapanın da, eylemden etkilenenin de özne olması gerekir. Örnek : Kadın, dizlerine vurarak dövündü. Gerçek Özne ( O ) Yorgunluğunu atmak için güzelce yıkandı. (Gizli) Gerçek Özne Zavallı kuş, son bir defa çırpındı. Gerçek Özne UYARI : -n ekinin edilgenlik anlamı da kattığına dikkat edilmeli bu etkin edilgenlik mi dönüşlülük mü yarattığını anlamak için cümleye bakılmalıdır. Örnek : Üşümemek için battaniyeye sımsıkı sarındı. (dönüşlü çatılı) Yerler iyice silinmiş. (edilgen çatılı) 10 / 23

11 Dönüşlü eylemlerle kurulu cümlelerde cümle nesne almaz. Çünkü nesne, öznenin yaptığı eylemden etkilenendir. Bu nedenle dönüşlü eylemler geçişsizdir. Çok az örnekte dönüşlü eylem geçişli olabilir. Örnek : Çocuk koskoca çuvalı sırtlandı. (Dönüşlü geçişli) Ayşe küpeler, kolyeler takındı. (Dönüşlü geçişli) Belirtisiz nesne İşteş Eylemler : İşteş Eylem, eylem kök ya da gövdelerine -ş ekinin getirilmesiyle yapılır. İşteş eylemler iki ayrı anlamda kullanılır : Örnek : Kadınlar cenazede ağlaşıyordu. (Ağlama eyleminin birlikte yapılması anlamı vardır.) Çocuklar bir süre sessizce bekleştiler. (Bekleme eyleminin beraber yapılması anlamı vardır.) Eylemin birden çok özne tarafından karşılıklı yapılması anlamı : Örnek : 11 / 23

12 Sinemanın önünde arkadaşlarıyla buluşacak. (Buluşma eylemi karşılıklı yapılmıştır.) Yolda eski bir arkadaşıyla selamlaştı. (Selamlaşma karşılıklı yapılan bir eylemdir.) UYARI : -an, -en ekiyle türeyen sıfat-eylemler geniş zamanın yanında şimdiki zaman ve geçmiş zaman anlamı da taşıyabilir. Çocuk giden arabaya el salladı. (şimdiki zaman) Kaçan balık büyük olur. (geçmiş zaman) 12 / 23

13 Eylemsiler (Fiilimsiler) : Eylem olma özelliğini tam olarak yitirmemesine karşın, çekime giremediği için tam eylem olmayan; getirilen eklerle ad, sıfat ve zarf görevlerinde bulunan; temel cümle içinde yan cümle kurma özelliği taşıyan sözcüklere eylemsi denir. Eylemsilerin Özellikleri : 13 / 23

14 ü Kip ve kişi ekleriyle çekimlenemezler. Bu yönleriyle tam eylem sayılmazlar. ü Olumsuzluk eki -ma, -me ile çekime girerek eylem olma yanlarını sürdürürler. ü Eylem tabanlarına getirilen birtakım eklerle ad, sıfat ve zarf görevinde kullanılırlar. ü Bir temel cümle içinde yan cümle kurarlar ve yan cümlenin yüklemi olurlar. Eylemsiler, Görevleri Yönünden Üç Grupta İncelenir : Ad-Eylemler (İsim-Fiiller) : Eylem tabanlarına getirilen -mak, -mek, -ma, -me, -ış, -iş ekleriyle türeyen ve eylem adı olarak kullanılan sözcüklerdir. Örnek : Oraya gitmek ve bir süre dinlenmek istiyorum. Ders çalışmayı ve kitap okumayı seviyor. Dağa çıkış zor, oradan iniş kolay olur. Ad-Eylemlerin Özellikleri : ü -mak, -mek, -ma, -me, -ış, -iş eklerini alan sözcükler eylem anlamlarını yitirip varlık ya da nesne adı türetirse, ad-eylem olarak alınamazlar. Örnek : 14 / 23

15 Bakkaldan ekmek aldım. Çocuklar dondurma yiyor. Yeni bir görüş öne sürdü. Ben de kuşlar gibi uçmak istiyorum. Bahçede yürümeye ne dersin? Salondaki bağırışlar yüzünden kimse kimseyi duymuyor. ü Ad-eylemler, ad görevli sözcükler oldukları için çoğul eki ve ad durum ekleriyle çekime girer. Ayrıca bir adla birleşerek ad tamlaması kurarlar. Bu tamlamada tamlayan ya da tamlanan sözcük olarak kullanılırlar. Örnek : Çalışmalar, bakışlar, gülmeyi, okumaya, oturmamda, gülmesinden, atların koşması, çalışmanın yararları, çocuğun gülüşü, okumanın kuralları ü Ad-eylemler, ek-eylem olarak yüklem görevinde kullanılabilir ve ad cümlesi kurabilirler. Ör nek : Bütün amacımız üniversiteyi kazan mak tı. (Ad cümlesidir.) Yüklem 15 / 23

16 Beni üzen ansızın gidişiydi. (Ad cümlesidir.) ü Ad-eylemler cümle içinde özne nesne ve dolaylı tümleç görevinde kullanılır. Örnek : Gitmek, sorumluluktan kaçtığımı göstermez. Özne Okumayı çok seviyorum. Nesne Artık çalışmaya başlayalım. Dolaylı Tümleç Sıfat Eylemler (Ortaçlar) : Eylem tabanlarından türeyerek sıfat görevinde kullanılan sözcüklerdir. Ancak diğer sıfatlardan farklı olarak, adları hareket yönüyle nitelerler ve eylem olan yanlarını tam yitirmemiş olurlar. Ad-eylemlerde herhangi bir zaman kavramı olmamasına karşın, sıfat-eylemler şöyle sınıflanabilir. Geniş Zaman Anlamı Taşıyan Sıfat-Eylemler : -an, -en, -r, -maz, -mez ekleriyle yapılan sıfat-eylemler geniş zaman anlamı taşır. Örnek : Gören gözün görmez oldu. Her zaman gören 16 / 23

17 Akarsu pislik tutmaz. Sürekli akan Çekilmez adamı kim çekecek. Hiçbir zaman çekilmeyen. UYARI : Eylemsilerin kökünde bir eylem olduğu için bunlar da çatı eki alabilir. Çatıları yönünden bir eylemin gösterdiği (etken, edilgen, dönüşlü, işteş, oldurgan, ettirgen) bütün çatı özelliklerini gösterir. Örnek : Pazarda unutulan çanta, polise teslim edildi. (Edilgen çatılı) Yan Cümle Süslenen kızlar, neşe içinde düğüne gittiler. (Dönüşlü çatılı) Yan Cümle Dövüşen çocukları, zor ayırdık. (İşteş çatılı) Yan Cümle Gelecek Zaman Anlamı Taşıyan Sıfat-Eylemler : -acak, -ecak, -ası, -esi ekleriyle türeyen sıfat-eylemler gelecek zaman anlamı taşırlar. 17 / 23

18 Örnek : Yapılacak işleri sırasıyla gözden geçirdi. (gelecek zaman) Yaşanası güzellikler, bizi bekliyordu. (gelecek zaman) Geçmiş Zaman Anlamı Taşıyan Sıfat-Eylemler : Eylemlere getirilen -dık, -dik, -mış, -miş ekleriyle türetilen sıfat-eylemler geçmiş zaman anlamı taşır. Örnek : O bildik tavrıyla şöyle bir gülümsedi. (geçmiş zaman) Çözülmüş testleri tek tek dosyaladı. (geçmiş zaman) Pişmiş aşa su katılmaz. (geçmiş zaman) Sıfat-Eylemlerin Özellikleri : ü -acak, -ecak, -r, -maz, -mış, -miş eklerinin kip eki olduğuna da dikkat edilmeli, sıfat eylemle kip eki karıştırılmamalıdır. Örnek : Dönülmez akşamın ufkundayım, vakit çok geç. (sıfat-eylem) Dönülmez bir daha bu sözden. (geniş zaman kipi) 18 / 23

19 Yüklem Görür gözüm görmez oldu. (sıfat eylem) Görür, gözüm; söyler dilim. (geniş zaman kipi) Yüklem Yüklem Geçmiş zaman olur ki hayali cihan değer. (sıfat-eylem) Atmış çantasını sırtına, gidiş o gidiş. (geçmiş zaman kipi) Yüklem ü Sıfat-Eylemler, kendilerinden sonra gelen adın yerini tutacak şekilde kullanılırlarsa, tür yönünden adlaşır ve adlaşmış sıfat oluştururlar. Örnek : Gelmeyen öğrenci var mı? Gelmeyen var mı? Sıfat Adlaşmış Sıfat Tekkeyi bekleyen derviş çorbayı içer. Sıfat 19 / 23

20 Tekkeyi bekleyen çorbayı içer. Adlaşmış Sıfat ü Eylemden-sıfat türeten bütün ekler, sıfat-eylem eki değildir. Sıfat-eylem eylem anlamını tam olarak yitirmediği için -ma, -me olumsuzluk ekeriyle çekimlenebilirler. Örnek : Yırt-ıcı kuş Yor-gun insan Sıfat-eylem ekleri değildir. Yan-ık ekmek 20 / 23

21 Bit-me-y-en aşk Beklen-me-dik soru Sıfat-eylem ekleridir. Görün-mez kaza ü -dık ve acak ekiyle türeyen sıfat-eylemler, üçüncü tekil kişi iyelik eki alarak dığı ve acağı biçiminde kullanılabilir. Örnek : bildik bildiği kişi yapılacak işler yapacağı işler Bağ-Eylemler (Ulaçlar) : Eylem köklerinden türeyerek getirildiği eylemle yüklem arasında anlam bağlantısı kuran ve zarf görevinde kullanılan eylemsidir. Başlıca bağ-eylem ekleri şunlardır : -ıp, ip : Tahtaya bakıp soruyu çözdü. (Nasıl çözdü?) -arak, -erek: Koşarak yanıma geldi. (Nasıl geldi?) -ken : Televizyon izlerken uyumuş. (Ne zaman uyumuş?) 21 / 23

22 -madan, -meden : Adam bilmeden konuşuyor. (Nasıl konuşuyor?) -ınca, -ince : Bunu gelince konuşuruz. (Ne zaman konuşuruz?) -dıkça, -dikçe : Yürüdükçe yol tükenir. (Nasıl tükenir?) -alı, -eli : Buraya geleli huzurum kaçtı. (Huzurum ne zaman kaçtı?) -ir, -mez : Gelir gelmez uyudu. (Ne zaman uyudu?) -asıya, -esiye : Atları öldüresiye kırbaçladı? (Nasıl kırbaçladı?) -a, -a : Koşa koşa gitti. (Nasıl gitti?) -e, -a : Düşe kalka büyüdü. (Nasıl büyüdü?) -e, -e : Güle güle gidin. (Nasıl gidin?) Eylemsilerin Yan Cümle Kurmaları : Eylemsiler, bir temel cümle içinde yan cümle kurma özelliği gösterir ve temel cümleye herhangi bir öğe olarak bağlanır. Eylemsiler, yan cümlenin yüklemi olurlar. Temel cümlenin yüklemini oluştururlarsa yan cümle kuramazlar. Örnek : Yan Cümle Temel Cümle 22 / 23

23 Sora sora Bağdat bulunur. Zarf tümleci Atılan ok geri dönmez. Özne Bu gidişi hiç beğenmiyorum. Belirtili Nesne Pencereye çıkana taş atıyorlardı. Dolaylı Tümleç 23 / 23