Bitkisel çayların kimyasal bileimi, genel olarak bitki türü ve kombinasyonuna balıdır. Her grup bitki, belirgin ve hoa giden koku bileenleriyle

Transkript

1 1 1. GR Yeryüzünde 3 bin civarında tohumlu bitki türü olduu tahmin edilmektedir. Dünya Salık Tekilatı (WHO) tarafından bu bitkilerin 2 bin kadarının tıbbi amaçlarla kullanıldıını bildirilmitir. Ancak bunlarının 5 kadarının kültürünün yapıldıı, geri kalan çok büyük kısmının floradan toplanarak tüketime sunulduu literatürde verilmektedir. Günümüzde Federal Almanya da hazır ilaçların %2 si, Rusya da kullanılan ilaçların 1/3 den fazlası bitkisel kökenli ilaçlardır (Usal ve Özde, 21). Tıbbi bitkiler, eczacılıkta bazı preparatların (tentür, ekstre, urup v.b.) hazırlanmasında ve tedavide kullanılan saf etkili maddelerin (alkoloit, heterozit, saponozit vb.) elde edilmesinde kullanılmaktadır. Bu bitkilerin tıbbi özellikleri dıında deiik amaçlarla kullanıldıı ve bazı sanayi kollarında hammadde olarak deerlendirildii de görülmektedir. Bu bitkiler gıda, baharat, içki, dericilik kozmetik ve parfümeri sanayinde, halk ilaçları yapımında, süs ve çevre düzenlemesi gibi alanlarda kullanıldıı gibi özellikle baharat olarak da bütün dünyada yaygın bir tüketim alanına sahiptir (Usal ve Özde, 21). Baharatların ilk çalardan beri bilinen özellikleri tedavi edici olmaları ve koku vermeleridir. Bu amaçla eczacılık, parfümeri ve kozmetik ürünlerinde kullanımı önem taımaktadır (Akgül, 1997). Bitkisel çay üretiminde, sayısız bitki türü ve kombinasyonu kullanılabildiinden, ürünlerin duyusal özellikleri ve tıbbi etkileri son derece farklı ve çeitlidir. Etkili bileiklerin sıcak suya geçme oranları da deikendir. Daha çok keyif verici olarak, aromaları öne çıkan ve geleneksel biçimde günlük kullanıma girmi bitkisel çayların (adaçayı, ıhlamur vb.) tüketiminde bir sınırlama genelde söz konusu deildir. Buna karılık, belirli bir rahatsızlıı önleme veya tedavi etme amacını güden bitkisel çayların, mutlaka uzman kontrolünde ve etiket bilgilerine uygun kullanımı arttır. Aksi durumda, beklenen etki elde edilebilecei gibi salıa zararlı sonuçlarda ortaya çıkabilir. Zaten, bitkisel çayların bazı örnekler hariç- asıl tedaviye yardım edebilecekleri ve etkili bileenleri genellikle az içerdiklerinden düzenli/uzun süreli kullanımın önemli olduu unutulmamalıdır (Akgül ve Ünver, 21).

2 2 Bitkisel çayların kimyasal bileimi, genel olarak bitki türü ve kombinasyonuna balıdır. Her grup bitki, belirgin ve hoa giden koku bileenleriyle dierlerinden ayrılır. Genellikle uçucu ya ve dier bileikleri içeren bu çaylar, çekici aromalarıyla bilinir: nane, rezene gibi. Ancak bir bitkisel çayın lezzeti, sıcak suda çözünebilen bütün bileiklerinin toplamıdır. Tedavi edici etki ise, çounlukla belirli bileiklerden kaynaklanır. Yine de, bazı durumlarda sıcak suya geçen çeitli bileiklerden dolayı birkaç etki bir arada salanabilir. Uçucu yaların ve reçinelerin yanı sıra, bitkisel çayların lezzetini ve tıbbi etkisini veren bileikler heterozitler, alkoloitler, organik asitler, tanenler, pigmentler, vitaminler, polisakkaritler ve minerallerdir. Her bitkide, hatta aynı bitki türünün farklı organlarında deiik çeit ve miktarda etkili bileik bulunabilir. Hasat zamanı, ön ilemler ve depolama bileimi etkileyen faktörlerdir. Bazı bitkisel materyalde, toksik etkili bileiklerin fazlaca bulunduu da unutulmamalıdır: tuyon, safrol, pulegon, asaron, bazı glikozitler vb. Bu nedenle, üretim ve kullanımın bilimsel verilere uyularak kontrollü olmasının gerei, bir kez daha vurgulanmalıdır (Akgül ve Ünver, 21). Çay dünyada en çok tüketilen içecektir. Yılda tüketilen 2,5 milyon ton çayın %78 i siyah, %2 si yeil ve %2 si oolong çayıdır. Taze çay (Camelia sinensis L. O. Kunze) yapraklarının kısmi fermantasyonuyla oolong çayı, kontrollü fermantasyonuyla ise siyah çay üretilir (Hasler, 2). Çay ve kahvenin içinde uyarıcı nitelik taıyan kafein ve kahverengimsi rengi veren tanen bulunur. Çay ve kahve yemekle birlikte fazlaca ve koyu olarak içildiinde, tanen demirle balanarak demirin emilimini azaltır. Bitkisel çaylarda kafein olmadıı için uyarıcı deildir. Bu çaylar solunum yolları rahatsızlıklarında yararlı kabul edilir. Ayrıca idrar söktürücü etkileri de vardır (Baysal, 22 ). Çay içen kiilerin kemiklerinin, içmeyenlerinkine göre daha salam yapılı olduu ve bunun çaydaki izoflavonoidlerden kaynaklandıı ortaya konulmutur (Carper, 2). Çay baııklık sistemi ve doku yenilenmesinde rol oynamakta ve vücudun direncini arttırmaktadır (Tamer ve ark., 25). Çoklu hidroksil gruplarının sübstitüent olarak balı bulunduu çok sayıda doal ve sentetik molekülün bir araya gelmesi ile oluan ve antioksidatif, kapiler güçlendirici, antiarterosiklerotik, antikanserojen ve antialerjik etkileriyle insan salıı üzerinde olumlu etkileri olduu belirlenen bileikler siyah çayın aroma komponentlerinin büyük çounluunu oluturur (Tokuolu ve Ünal, 21).

3 3 Çayda bulunan bioflavonoidlerin, radyoaktif Sr 9 ın kemik iliinde birikimini engelledii, dolayısıyla radyasyondan kaynaklanan lösemi hastalıına karı koruyucu etkisinin olduu bildirilmitir (Tamer ve ark., 25). Foster ve Duke (199), oulotunun taze ya da kuru yapraklarının çay olarak halk hekimliinde ate, arılı mensturasyon, ba arısı, souk algınlıı, uykusuzluk, karın arısı giderici olarak; yaprak lapasının ise yaralara, tümörlere ve böcek ısırıklarına karı kullanıldıını bildirmitir. Fermente edilmi çayın, salık üzerine etkisi üzerine olduuna dair pek bilgi bulunmamasına karın, yeil çayın olumlu etkileri üzerine pek çok kanıt vardır. Çin ve Tayvan gibi bazı Asya ülkelerinin çayı 3 yıldır salık amacıyla kullandıkları bilinmektedir. Geleneksel Çin ve Hindistan tıbbında yeil çay idrar söktürücü, vücut yaralarını iyiletirici ve kalp rahatsızlıklarını iyeletirici amaçlar için kullanılmıtır. Günümüzde ise yeil çayın insan salıı üzerine etkileriyle ilgili önemli bilimsel çalımalar yürütülmektedir. Çayın hazım kolaylıı salamasının yanısıra, kan ekerini düürücü ve hatta kanserden koruyucu etkiside bilinmektedir (Anonymous, 26a). Günümüzde doal beslenme ve çevreye olan ilgi her geçen gün artmakta ve bunun sonucu olarak, tıbbi ve aromatik bitkilerin önemi biraz daha ön plana çıkmaktadır. Oulotunun kullanım alanı dier tıbbi ve aromatik bitkiler gibi bitkisel çay ve merubat sanayiyle sınırlı kalmamıtır. Sentetik katkı maddelerin yerine doal koruyucu olarak gıda sanayiinde, tıp ve eczacılıkta çeitli preparatların muhtevasında, kozmetik sanayide, organik tarım ve hayvancılıkta kullanımları giderek yaygınlamaktadır (Badat, 25). Yüzlerce hatta binlerce bitkiden çay olarak yararlanmak mümkündür. Siyah çay üretiminde kullanılan bitkinin (Camelia sinensis) yaprakları önceleri yeil çay eklinde tüketilmekteydi. Güney Amerika daki mate çayı olarak bilinen llex paraguayensis bitkisinin yaprakları dier bir örnektir. Ancak bu iki üründe kafein içermektedir. Kafein içermeyen ve yüzyıllardır çay olarak kullanılanlara ise, Akdeniz havzasında yaygın olan adaçayı (Salvia) türleri örnek verilebilir (Akgül ve Ünver, 21). Çay tüketimiyle koroner arter hastalıı (KAH) ndan kaynaklanan ölüm riskinin ters orantılı olduu rapor edilmitir. Siyah çay, (Camelia sinensis L.) infüzyon ( % 5 ; v/w) olarak, günde 3 4 bardak içilir (Baytop, 1999 ; Riemersma ve ark., 21).

4 4 Çayın antipiretik, diüretik ve dier bazı özellikleri daha önceleri bilinmekteydi. Ancak, son yıllarda çayın farmakolojik özellikleri yeniden incelenerek çay bileenlerinin antioksidan, antikarsinojenik, antimutajenik, antitoksik, antiinflamatuar, antibakteriyel, hipokolesterolemik ve antihepatotoksik etkilere de sahip olduu gösterilmitir. Ayrıca HIV virüsünün revers transkriptaz isimli enzimini ve hücresel DNA ve RNA polimerazları inhibe ettikleri bildirilmitir (Nakane ve Ono, 199; Yanagimoto ve ark., 23). Sidertis, Stachys ve Phlomis (Labiatae) türlerinin çiçekleri ve yaprakları, itah açıcı ve midevi olarak geni miktarda infüzyon (% 1 5) eklinde kullanılmaktadırlar (Baytop, 1999). Yeil çayın kanseri önleme mekanizmaları; mutajeniteyi ve genotoksisiteyi önleme, tümör balama ve ilerlemesini geciktirme, detoksifikasyon enzimlerini etkinletirme, karsinojenlerin aktiflemi mekanizmalarını tuzaa düürme ve serbest radikal temizleme aktivitesi gösterme olarak açıklanmıtır (Ahmad ve Mukhtar, 1999). Yeil çaydaki polifenollerin hücre membranını oksidatif hasara karı koruduu, ayrıca lipid peroksidasyonunu engelledii bildirilmitir (Saffari ve Sadrzadeh, 24). Papatya, (Matricaria chomomilla) L. (Compositae) türünün gölgede kurutulmu çiçekleridir. drar arttırıcı, itah açıcı, yatıtırıcı, gaz ve safra söktürücü etkileri bulunmaktadır. Haricen infusyon, boaz iltihaplarına karı gargara halinde, iltihaplı yaralara (basur gibi) karı ise pansuman halinde, arı kesici ve yara iyiletirici olarak kullanılmaktadır. Tozu 1 2 gr. olarak günde birkaç defa, infusyon ise (% 1) sabahları aç karnına bir bardak içilir (Baytop, 1999). Sinameki, (Casia (Leguminosae) türlerinin kurutulmu yaprakçıklarıdır. Etkisi kalın baırsak üzerine olan kuvvetli bir müshildir. Tıbbi dozlarda, karın arısı yapmasına karılık, mide bulantısı ve kusma yapmaz. Yüksek miktarlarda (1 gr) bulantı ve kusma yapar. Memleketimizde çok kullanılan etkili bir müshildir. Toz eklinde,5 1 gr, günde 2 3 defa alınır. nfusyonla ise 5 1 gr sinameki yapraı 2 gr su ile be dakika kaynatılır, souduktan sonra süzülür ve içilir (Baytop, 1999).

5 5 Biberiye (Rosmarinus officinalis L.) yapraklarında rozmarinik asit ve karnozik asit gibi güçlü antioksidanlar bulunmaktadır. Karnozik asitin hayvansal yalar için en güçlü antioksidan olduu bilinmektedir. Abietatrien türevi diterpenler karnozik asit ve karnosol biberiyenin antioksidan etkisinin %9 ından sorumludur. Benzer etkiye sahip dier bileikler rozmanol, epirozmanol, izorozmanol, rozmaridifenol, rozmadial ve miltiron dur. Biberiye yapraklarının hem ham hem de rafine ekstreleri ticari olarak bulunmaktadır. nfüzyon olarak (~ % 5 1) günde 2 3 bardak içilir (Hasler, 2 ; Baytop, 1999). Biberiye flavonoidler, fenoller, uçucu ya ve terpenoidler içerir. Biberiye yapraklarında karnasol, karnosik asit, rosmanol ve rosmeridifenol tespit edilmitir. karnasol ve karnosik asitler antioksidan aktivitenin sorumlusudurlar. Rosmeridifenol ise butilhidroksitoluen (BHT) e yakın antioksidan aktivite gösterir. Ayrıca biberiye antikanserojen etkiye de sahiptir (Huang ve ark., 1994). Ihlamur deiik Tilia türlerinin kurutulmu çiçekleridir. drar arttırıcı, terletici, yatıtırıcı, uyutucu ve göüs yumuatıcı etkileri bulunmaktadır. Bilhassa infuzyon ( %1 ) halinde kullanılmaktadır. nfüzyona bir miktar portakal çiçei ilavesi içimi kolaylatırır (Baytop, 1999). Oulotunun (Melissa officinalis L.) taze veya kurutulmu yaprakları kullanılır. Yatıtırıcı, midevi, gaz söktürücü, terletici ve antiseptik etkilere sahiptir. nfusyon (% 2 5) olarak yemeklerden önce ve sonra bir fincan içilir (Baytop, 1999). Isırgan yapraı, bazı Urtica (Urticaceae) türlerinin kurutulmu veya taze yapraklarıdır. Yaprak ve kök dâhilen kan temizleyici, idrar arttırıcı ve itah açıcı olarak kullanılır. Yapraktan hazırlanan infusyon (% 2 5) veya kök dekoksiyonu (% 3 4), yemek aralarında olmak üzere, günde 2 3 bardak içilir (Baytop, 1999). Nanenin (Mentha piperita L.) (Bahçe nanesi) (Labiatae) gölgede kurutulmu yaprakları kullanılır. Bilhassa sinirsel kökenli mide bulantılarını kesici, gaz söktürücü, koku verici olarak kullanılmaktadır. nfusyon (% 4 5) sabah akam birer bardak, nane günde 2 8 gr alınır (Baytop, 1999).

6 6 Rezene, (Foeniculum vulgare Miller) (Umbelliferae) türünün olgun meyvasıdır. Midevi, gaz sökücü ve süt arttırıcı etkilere sahiptir. Yapraı yara iyi edici, kökü ise idrar arttırıcı olarak kullanılmaktadır. Toz olarak,5 1 gr, hap halinde günde birkaç defa, infusyon (% 2) olarakta, günde 2 3 bardak içilir, infüzyonu bilhassa süt çocuklarında gaz olumasını önlemek amacıyla kullanılır. Avrupa ülkelerinde anasona tercihen kullanılmaktadır (Baytop, 1999). Günümüzde piyasada hazır kuburnu çayları da yaygın olarak bulunmaktadır. Kuburnu tek baına veya dier bitkisel çay karıımları içinde yer almaktadır. Kuburnu meyveleri bütün halde, kurutulmu, parçalanmı ya da öütülmü olarak kullanılabilmektedir. Öütülmü olanlar poetler içinde genellikle yurt dıında amber (hibiscus) ve ebegümeci (mallow) yapraklarıyla karıtırılarak kullanılmaktadır. Ancak kuburnu çayının hazırlanması sırasında % oranında C vitamini kaybı olmaktadır. Kurutulmu Kuburnu çayının hazırlanmasında kullanılan kaynama sıcaklıının etkisiyle askorbik asit kaybı % 31,5 71 arasında deiebilmektedir (Nas ve Karakal, 22). Kuburnu bitkisinin meyveleri C vitamini ve P vitamini ile Potasyum açısından oldukça zengin olmalarına karın, meyvelerin bu özelliklerinden verimli bir ekilde yararlanılmamaktadır. Çünkü kuburnu meyvesinin, yararlanılan kısmı, hipantium adı verilen kırmızı renkli dı kısmıdır. Hipantium içinde bulunan ve esas meyvelerini oluturan nuks tipi meyveler (çekirdek benzeri yapılar) ile sert tüylerin varlıı kırmızı renkli hipantium kısmından dorudan yararlanılmayı engellemektedir. Bu nedenle kuburnu meyvelerinden yararlanma genellikle çay, marmelat, nektar vb. gibi çeitli ürünlere ilendikten sonra mümkün olmaktadır (Acar ve Demir, 21). Kuburnu, infusyon (% 5) veya toz (günde,5 1 gr) halinde kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra kuburnu çayının kafeinsiz olması, normal çayda bulunan kafeinin etkisiyle ortaya çıkan uykusuzluk sorununu ortadan kaldırmaktadır. Yine kuburnu çayının stresi attıı ve sindirime yardımcı olduu belirtilmektedir (Baytop, 1999; Nas ve Karakal, 22). Kuburnu meyvesinin C vitamini içerii oldukça fazladır. K ve Ca açısından zengin olan bu üründe karotenoid maddelerden likopen ve karoten hakimdir (Acar ve Demir, 21).

7 7 Kekik, (Thymus) türlerinin kurutulmu çiçekli ve yapraklı dallarıdır. Midevi, yatıtırıcı, antiseptik, kurt düürücü ve kan dolaımını uyarıcı etkileri vardır. Baharat olarak da kullanılmaktadır. Kullanımı toz ve infusyon (% 1-1,5) eklindedir. Kekik ismi altında genellikle Origanum türlerinden elde edilen drogun satıı yapılmaktadır (Baytop, 1999). Kini, (Coriandum sativum L.) türünün kurutulmu olgun meyvalarıdır. tah açıcı, gaz söktürücü ve hazmettirici olarak kullanılmaktadır. Baharat olarak ve bazı içkilerin (likörler) hazırlanmasında da kullanılır (Baytop, 1999). Tarçın, (Cinnamomum) türlerinin kurutulmu kabuudur. Kabız, gaz söktürücü ve antiseptik özelliklere sahiptir. Baharat ve koku verici olarak çok kullanılır. Toz,5,3 gr hap halinde günde birkaç defa veya infusyon (% 5) olarak günde 2 3 bardak içilir. Tarhun, (Artemisia dracunculus L.) türünün kurutulmu ya da taze yapraklı dallarıdır. Halen itah açıcı ve hazmettirici olarak infusyon (% 2) halinde kullanılmaktadır (Baytop, 1999). Bu çalımanın amaçı, Türkiye de yaygın olarak tüketilen bitkisel çayların ve bunlardan farklı sürelerde demleme (infusyon) ve kaynatma (dekoksiyon) yöntemleriyle elde edilen çayların mineral içeriklerini saptamak ve çaya geçen mineral madde oranlarını ve optimum demleme süresini tespit etmek olmutur.

8 8 2. LTERATÜR ÖZET Son zamanlarda ticari olarak tüketiciye yönelik kullanıma hazır demleme poetleri ve daha da yaygın olarak fincan poetleri eklindeki bitkisel çaylar tüketime sunulmaktadır. Uygun artlarda 2 yıl kadar raf ömrü olan bu ürünlerin etiketinde kullanım ekli ve varsa kısıtlayıcı/uyarıcı bilgiler yer almaktadır. Örnein, sinameki içeren çaylar günde iki poetten fazla tüketildiinde aırı laksatif etki yapabilir (Akgül ve Ünver, 21). Hazır süzen poet içindeki bitkisel çaylar, demlik veya fincanda üzerine yeni kaynatılmı su dökülerek 3 5 dakika demlemeye bırakılır. Bazı kaba materyal içeren veya çoklu kombinasyon eklindeki ürünlerde süre 1 dakikaya çıkabilir. Süre sonunda poetin çıkarılması gerekmektedir. Çay, olduu gibi ya da tatlandırılarak içilir. Türkiye florasında geçen yaklaık 1 bin tür mevcuttur; bunun üçte birini kokulu bitkiler oluturmaktadır. Bitkilerle tedavi, son yıllara kadar geleneksel olarak sürdürülmütür. Bitkisel çay üretiminin bilimsel temellere göre yapılmasıyla tüketiminin artmaya baladıı görülmektedir. Bazı özel iletmeler ülke çapında bitkisel çay üretimi ve daıtımına balamıtır. Henüz kısıtlı çeitte yapılan üretimde en yaygın olanların kuburnu, adaçayı, ıhlamur, nane, papatya, tarçın, karanfil, rezene ile bazı ikili veya çoklu kombinasyonlardır. Ayrıca, deiik meyve aromaları içeren ürünler piyasada bulunmaktadır (Akgül ve Ünver, 21). Çay az sayıdaki flor kaynaklarından biridir. Bir bardak çay yaklaık,1 mg flor içermektedir. Günde içilen altı bardak çayın, flor ihtiyacını karılayarak aızda plakların olumasını engellediini, di çürümelerini önlediini ve antiseptik olarak dieti hastalıklarının tedavisinde kullanılabildiini bildirmitir (Tamer ve ark., 25). Çaydaki mineral maddelerinin %5 sini oluturan potasyum, diyarede kaybedilen suyun geri kazanılmasında yardımcı olmaktadır (Çopur, 2). Siyah çayların minarel madde komposizyonlarıyla çay örneklerinden elde edilen demlerin mineral madde komposizyonları karılatırıldıı zaman çayın, çinko, sodyum, potasyum ve kalsiyum hariç insan salıına ve beslenmesine mineral madde açısından önemli bir katkısının olmadıı görülmütür. Demlie konulan kuru çay miktarı arttıkça demleme süresinin artıına paralel olarak deme geçen maddelerde artı gözlenmitir. Bu artı demlie konulan kuru çay miktarına

9 9 balı olarak deimekle birlikte demleme süresinin 3 4 dakika olduu ana kadar devam etmitir. Bu aamadan sonra meydana gelen artma ve azalmalar çayın posası ile dem arasındaki madde alıveriine balanmıtır. Kullanılan çayın kalitesi arttıkça da deme geçen madde miktarıda daha fazla artı olduu bulunmutur (Poyrazolu ve Gürses, 24). Wetherilt ve ark. (1991), yabancı ve yerli siyah çaylarda fosfor miktarını sırasıyla mg/1 g ve mg/1 g arasında; kalsiyum miktarını mg/1 g; potasyum miktarını mg/1 g ve mg/1 g; bakır miktarını 1,5 2,4 mg/1 g ve 2, 6, mg/1 g ; çinko miktarını 2,9 3,5 mg/1g ve 2,3 3,4 mg/1g; mangan miktarını mg/1 g ve mg/1 g; magnezyum miktarını mg/1 g ve mg/1 g ve demir miktarını 13,4 48,7 mg/1 g ve 24,1 44,8 mg/1 g arasında saptamılardır. Taze çay yapraklarında mg/1g Ca, mg/1g K, 18,9 31,6 mg/1g Fe, 5 6 mg/1g Na, mg/1g A vitamini,,7 38 mg/1g B1 vitamini,,79 1,24 mg/1g B2 vitamini, 4,6 7,6 mg/1g B3 vitamini, mg/1g C vitamini bulunmutur (Anonymous, 26b). Gürses ve Artık (1983), Türk çaylarında ve bu çaylardan elde edilen demlerde sodyum, potasyum ve kalsiyum miktarını aratırmılar. Elde edilen sonuçlara göre demlenen çaya sodyumun 89 ppm 223 ppm arasında, potasyumun 1837 ppm 3538 ppm arasında ve kalsiyumun ise 1 ppm 11 ppm arasında geçtii bildirilmilerdir. Gürses (1984), ilenmi Türk çay örneklerinin çinko, manganez ve magnezyum içerikleri ile deme geçi miktarlarını aratırmı ve demlerde çinko miktarını 3, 17,5 ppm, manganez miktarını ppm ve magnezyum içeriini ise ppm arasında olduunu tayin etmitir. Fernandez ve ark. (22), siyah ve yeil çaylarda Mg ve Ca içeriklerinin 5 22 mg/l arasında deitiini belirlemilerdir. Kacar ve ark.(1972), Siyah çayın deerlerini Fe (38 43 ppm), Zn (31 44 ppm) olarak tespit etmilerdir. Gürses (1984), ilenmi Türk çayı örneklerinde ppm Mg, ppm Mn, ppm Zn deerlerini bildirmitir. Nas (199), siyah çayda ppm Mg, ppm Mn, ppm Fe, ppm Zn deerlerini tespit etmitir.

10 1 Beeson (1941), 172 farklı bitki üzerine yaptıı çalımalarda bitkilerin mangan içeriklerinin ppm arasında deitiini belirlemitir. Kuburnu, mineral madde açısından iyi bir kaynaktır Kuburnunun yapısında potasyum, kalsiyum, magnezyum, fosfor, demir, mangan, bakır, çinko gibi katyonlar yanında sülfat, klorür, nitrat gibi anyonlarda bulunmaktadır (Yamankaradeniz, 1982; Nas ve Karakal 22). Kuburnu çayında ilk be dakika içinde suya geçen mineral madde miktarı artı gösterirken, infüzyon süresinin 3 dakikaya kadar uzatılması halinde ise mineral madde miktarında önemli bir artı belirlenmemitir (Nas ve Karakal, 22). Kuburnunun kül içerii % 6,1 7,72 aralıındadır. Kuburnunun Ca ( mg/1g), Mg ( mg/1g), Na (1,1-5,9 mg /1g), K ( mg/ 1g) ve P ( mg/1g) içerdiini bildirmitir (Yamankaradeniz, 1982). Kuburnunun 1 dakika kaynatılmasıyla hazırlanan bitkisel çay örnekleri incelendiinde, Na miktarının 18,96-19,97 mg/ L, K miktarının 24,9 285, mg/ L, Ca 49,12 72,76 mg/ L, Mg miktarının 24,7 37,67 mg/ L ve Fe miktarının ise 9,76 11,98 mg/l arasında deitii bildirilmitir (Acar ve Demir, 21). Singh ve Garg (26), tarçının (C. zeylanicum) mineral içereriini; 3.54 g/g Br, 6.3 mg/g Cl, 93,8ng/g Co, 9,14 g/g Cr, 1,77 g/g Cs, 239 g/g Fe, 33,8 mg/g K, 83 g/g Mn, 1,81 mg/g Na, 2,39 mg/g Pb, 11,5 g/g Rb, 29 g/g Sb, 58 ng/g Sc, 68 ng/g Se, 75, g/g Sr ve 14 g/g Zn olarak tespit etmitir. Anderson (1989), yaptıı çalımada tarçının yapısında 2,39 mg/g Fe, 93 mg/g Co ve 9,141 g/g Cr ve 141 g/g Zn olduunu belirtmitir. Christensen ve ark. (1968), kekik üzerine yaptıkları bir çalımada % 1,9 2,3 Ca, %,16,29 P, %,85 1,1 K, %,86,11 Na, %,23,33 Mg, ppm Fe, ppm B, 5 12 ppm Cu, ppm Zn ve ppm Mn bulunduu tespit etmilerdir. Baysal ve ark. (1991), kekikde P içeriinin %,2, K un %,81, Na un 55 ppm ve kekik ve nane için sırasıyla Ca un % 1,89 ve %,75, Fe içeriinin 124 ppm ve 32 ppm olduunu bulmulardır. Polat (1993), kekiin mineral içeriini incelemi ve makro elementlerden fosfor (%,11), potasyum (% 1,3), kalsiyum (% 2,2), magnezyum (%,3), sodyum (%,15) ve mikro elementlerden ise baryum (22,22 ppm), demir

11 11 (556,7 ppm), çinko (2,98 ppm) ve mangan (169,19 ppm) içeriklerini tespit etmilerdir. Adaçayının makro elementlerden fosfor (%,14), potasyum (% 1,66), kalsiyum (% 1,3), magnezyum (%,36), sodyum ( %,12) ve mikro elementler açısından ise baryum (225,2 ppm), demir (341,23 ppm), çinko (17,6 ppm) ve mangan (171,91 ppm) tespit edilmitir (Polat, 1993). Kiniin ( Coriandrum Sativum) mineral içerii 9,71 g/g Br, 7,1 mg/g Cl, 31 ng/g Co, 1,15 g/g Cr, 1,92 g/g Cu, 14 g/g Fe, 36 ng/g Hg, 53,2 mg/g K, 115 g/g Mn,,64 g/g Mo, 2,1 mg/g Na, 2,1 mg/g P, 129 ng/g Se, 3,4 g/g Sr ve 21 g/g Zn olarak bildirmitir (Singh ve Garg, 26). Claudia ve ark. (1998), kiniin mineral içeriklerini sırasıyla 34 mg/1g Na, 619 mg/1g K, 11 mg/1g Ca, 26 mg/1g Mg, 55 mg/1g P, 6,1 mg/1g Fe,,1 mg/1g Cu,,2 mg/1g Zn,,88 mg/1g Mn,,4 mg/1g Co ve 58 mg/1g Pb olarak tespit etmitir. Kiniin mineral içerii bir baka çalımada; 849 mg/kg Mg, 772 mg/kg Al, %,23 Si, 584 mg/kg P, 428 mg/kg S, %,18 CI, %,47 K, %,45 Ca, 111 mg/kg Ti, 44 mg/kg Mn, %,14 Fe, 57 mg/kg Cu, 38 mg/kg Zn, 4 mg/kg Br, 6 mg/kg Rb ve 19 mg/kg Sr olarak bildirmilerdir (Barakat ve ark., 23). Akgül (1993), küt nanenin (Mentha rotundifolia) 1 g ında 755 mg Ca, 3,2 mg Fe olduunu bildirmitir. Lozak ve ark. (22), nanede, Ca ve Mg yi sırasıyla 13,331 mg/kg ve 5778 mg/kg, Cu 12 mg/kg ve Zn 51, mg/kg olduunu tespit etmilerdir. Nane ve ısırgan otunda ise Fe miktarının sırasıyla 239 ve 17 mg/kg olduunu bulmulardır. Zengin ve ark. (24), adaçayının Fe (981,1 ppm), fesleen bitkisinin P (%,98), Ca (% 2,26), Mg (%,31) ve Zn ce (46,5 ppm) ve nanenin ise Li (23,5 ppm) bakımından çok zengin olduunu tespit etmilerdir. Aynı çalımacılar yaptıkları çalımada en yüksek P (41,9 ppm) ve Mg nin (529,15 ppm) fesleen, Ca nın (6318,5 ppm) sinameki, Fe nin (11,69 ppm) oulotu ve Zn nin (17,51 ppm) ise nane çayında olduunu tespit etmilerdir. Bitki örneklerinden demleme çaylarına en düük oranda Al (%,6 adaçayı), en yüksek oranda ise Mn (% 98,3 kekik) geçmitir. Zengin ve ark. (24) ün yaptıı çalımadaki verilere göre; bitkilerden çaylara en düük düzeyde Fe (% 3,28), en yüksek düzeyde ise K (% 53,58) geçtiini saptamılardır.

12 12.Anasonun mineral içerii; 147 mg/kg Al, 269 mg/kg Si, 57 mg/kg P, 517 mg/kg S, %,11 Cl, %,54 K, %,54 Ca, 19 mg/kg Mn, 156 mg/kg Fe, 53 mg/kg Cu, 35 mg/kg Zn ve 6 mg/kg Sr olarak saptanmıtır (Barakat ve ark., 23). Turan ve ark. (23), fesleende %,2 P, % 1,87 K ve 12,2 ppm Fe tespit etmitir. Bagel ve Erdemolu (25), 7 kg aırlıında bir insanın deiik bitkisel çayların kullanımı ile günlük olarak alabilecei mineral miktarlarını bildirmilerdir. Bu deerler 5 mg/gün Ca, 3 mg/gün Mg, 15 mg/gün Fe, 5 mg/gün Al, 2,8 mg/gün Mn, 15 mg/gün Zn, 2,5 mg/gün Cu, 1,6 mg/gün Sr, 1,1 mg/gün Ba,,25 mg/gün Ni,,5,2 mg/gün Cr,,4 mg/gün Co,,415 mg/gün Pb,,57 mg/gün Cd olarak rapor edilmitir. Potasyum vücut sıvılarının asit - baz dengesinde ve dier metabolik faaliyetlerde önemli role sahiptir. Kalsiyum vücutta di ve kemik yapısında bulunur. Yetikinlerde potasyum ve kalsiyum için günlük ihtiyacın sırasıyla 1 5,6 mg ve 5 mg olduu dikkate alındıında 1 gr kuburnu tüketmekle vücudun kalsiyum ihtiyacının yarısından fazlası, potasyum ihtiyacının ise bir kısmı karılanabilmektedir (Ertugay ve ark., 199). Kalsiyumun kemik ve di oluumunda yapıtaı olması, hücre membranlarının fonksiyonel yapısının korunmasında, kas kasılmasında, hücre içi ve dıı salgı aktivitelerinin düzenlenmesinde rol alması, kanın pıhtılaması ve kan basıncını ayarlaması bakımından vücutta kalsiyumun ilevleri oldukça genitir (Kılıç ve Köse, 21). Sodyum-potasyum hücre içi ve dıı sıvıların, asit ve baz dengesinin salanması, sinir ve kasların çalıması için gereklidir. Terlemelerde terle beraber bir miktar sodyum vücuttan atılabilir. Yine iddetli ishal ve kusma önemli miktarda sodyum ve potasyum kaybına sebep olur. Potasyum en çok yeil sebzelerde, çay ve kahvede, dier sebzelerde, meyve ve meyve sularında bulunur. Yetikinler için günlük sodyum ve potasyum gereksinmesi sırasıyla 2,4 ve 3,5 g dır (Baysal, 22). Magnezyumun bir kısmı kalsiyum ve fosforla beraber iskeletin yapısında bulunur. Kas dokularında ve vücut sıvılarında da magnezyum bulunur. Vücutta besin öelerinin kullanılması ile ilgili kimyasal reaksiyonların bazılarında katalizör ilevi görür. Yetikin bir kimsenin günlük magnezyum ihtiyacı,3 gr kadardır (Baysal, 22).

13 13 Bakır ortalama yetikin bir kimse için günde 2,5 5, mg alınmalı ve yetikinlerin 1 15 mg lık bir bakır deposu vardır. Bakır, demirin vücutta kullanılmasına yardım eder (Baysal, 22). Yetikin bir kimsenin günlük iyot gereksinimi ortalama olarak,1,2 mg dır. yodun troid bezindeki miktarı azaldıı zaman basit guvatr denen hastalık oluur. Troid bezinin çalıması bazal metabolizmayı ölçmekle örenilir (Baysal, 22). Günlük çinko gereksinimi 12 mg civarıdır. Çinko, protein ve nükleik asit metobolizmasında enzimlere yardımcıdır. Bu nedenle, büyüme, cinsiyet organlarının geliiminde, hücresel baııklıın oluumunda etkindir (Baysal, 22). Doal besinleri dengeli alan insanların günlük,1,2 mg olan krom gereksinmelerini karıladıkları kabul edilir. Kromun ya ve karbonhidrat metabolizmasında rol aldıı sanılmaktadır. Krom yetersiz alındıında, glikozun kullanımında bozukluk ve kolesterol düzeyinde artı olduu bildirilmitir (Baysal, 22). Fluorid, diin iç ve mine kısımlarının oluumu için gereklidir. Kemiklerin yapısına da katılır. Günlük alım düzeyi 1,5-4, mg dır. Flouridin esas kaynaı sudur, su dıında flourid çay ve deniz ürünleri bata olmak üzere, tüm yiyecek ve içeceklerde az miktarda bulunur (Baysal, 22). Magnezyum, protein sentezi sırasında enerji oluumu ve enerjinin transferinde, kas kasılmasında ve sinir eksitabilitesinde rol alır ve çeitleri enzimlerin kofatörü olarak önemlidir. Kas kasılmasında geveticidir. Magnezyum hücre içinde mitokondriyal membranın bütünlüünü salamasında görev üstlenir. Hücre çekirdeinde DNA nın yapım ve stabilitesinde magnezyum iyonlarına gereksinim vardır (Duruk, 24). Dünya Salık Tekilatı (WHO) bitkilerde arsenik, kadmiyum ve kurunun izin verilebilir en yüksek miktarlarını sırasıyla 1,,,3 ve 1 mg/kg olarak belirtmitir (Lozak ve ark., 22).

14 14 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Aratırmada kullanılan adaçayı, anason, alıç, biberiye, da çayı, fesleen, ıhlamur, Isırgan otu, kekik, kini, kuburnu, nane, oulotu, siyah çay, sinameki, papatya, tarhun, tarçın, yeil çay ve rezene (Çizelge 3.1.). Konya daki lokal marketlerden temin edilmitir. Bitkiler, kullanılıncaya kadar geçen süreçte oda artlarında muhafaza edilmilerdir. Çizelge 3.1. Aratırmada kullanılan bitkiler Türkçe Adı Botanik Adı Familya Kullanılan Organ Adaçayı Salvia fruticosa L. Labiatae yaprak + çiçek Alıç Crataegus orientalis Rosaceae Meyve Anason Pimpinella anisum L. Umbelliferae Meyve Biberiye Rosmarinus officinalis L. Labiatae Yaprak Daçayı Sideritis spp. Labiatae yaprak + çiçek Fesleen Ocimum basilicum L. Labiatae yaprak + çiçek Ihlamur Tilia cordata Tiliaceae Çiçek Isırgan Urtica dioica L. Urticaceae yaprak + kök Kekik Thymus vulgaris L. Labiatae yaprak + çiçek Kini Coriandrum sativum L. Umbelliferae Meyve Kuburnu Rosa canina L. Rosaceae Meyve Nane Mentha piperita L. Labiatae yaprak + çiçek Oulotu Melissa officinalis L. Labiatae yaprak + çiçek Papatya Matricaria chamomilla Compositae Vejatatif aksam Rezene Foeniculum vulgare L. Umbelliferae Yaprak + çiçek Sinameki Casia angustifolia Leguminosae Yaprak Siyah çay Camelia sinensis L. Theaceae Yaprak Tarçın Cinnamomum casia Lauraceae Kabuk(dal) Tarhun Artemisia dracunculus L. Compositae yaprak + çiçek Yeil çay Camelia sinensis Theaceae Yaprak 3.2. Metot Kurutulmu bitki materyallerinin mineral madde tayininde önce,5 g öütülmü her bir bitki örneine 15 ml saf HNO 3 ilave edilmitir. Örnekler, mikrodalga fırınında (MARS 5) 2 C da yakılmıtır. Çözelti belirli hacme kadar suyla seyreltilmitir. Hazırlanan konsantrasyonlar ICP-AES cihazında okunmu ve sonuçlar ppm olarak bildirilmitir. nfüsyon (Demleme) Bitkiler toz haline gelinceye kadar porselen havanda dövülmü ve hassas terazide 2 gr tartılmıtır. Erlene 98 ml ultra saf su konulmu ve hot plate üzerinde

15 15 kaynatılmaya balatılmıtır. Kaynayınca toz haline getirilmi ve tartılmı bitki ilave edilip, istenilen infusyon (demleme) sürelerine göre 1, 15 ve 2. dakikalarda demlemeye son verilmi ve filtreyle süzülmütür. Süzüntüden 25 ml alınarak 5 ml lik cam balon jojolara aktarılmıtır ve ultra saf suyla 5 ml ye ibla edilmitir. Dekoksiyon (Kaynatma) Kuburnu, Tarçın, Tarhun gibi örneklere Dekoksiyon (kaynatma) yapılmıtır; bitkiler toz haline gelinceye kadar porselen havanda dövülmü ve hassas terazide 2. gr tartılmıtır. Erlene 98 ml ultra saf su konup, hot plated üzerinde kaynatılmaya balanmıtır. Su kaynamaya baladıı zaman toz haline getirilmi ve tartılmı bitki suya ilave edilmitir. Birlikte kaynamaya bırakılan bitkilerin ilavesinden 1. dakika sonra Erlendeki demlenmi bitkiler Hot plate den alınıp filtreden süzülmütür. Dier örneklerde aynı ilemlerden geçirilip 15 ve 2. dakikalarda hot plate alınıp filtreden süzülmütür. Süzüntüden 25 ml pipetler alınıp, 5 ml cam balonlara ilave edilerek, üzeri ultra saf suyla tamamlanmıtır. nfüzyon ve dekoksiyon sularının mineral içerikleri, filtre edildikten sonra direkt ICP-AES cihazına enjekte edilerek belirlenmitir. Inductivelly Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometer (ICP-AES) cihazı kullanılarak mineraller belirlenmi ve uygulama artları aaıda verilmitir (Skujins 1998). ICP-AES in çalıma artları: Alet : ICP-AES (Varian-Vista) RF Güç :,7-1.5 kw (1,2-1,3 kw Axial) Plazlama gaz akı oranı (Ar) : 1,5-15 L/d (radyal) : 15 L/d (Axial) Auxiliary gaz akı oranı (Ar) : 1,5L/d Algılama yükseklii : 5-12mm Kopya etme ve okuma süresi : 1-5 s (max 6 s) Kopya etme : 3 s (max 1 s) statistiksel Analiz Aratırmada duplikasyon sonucunda elde edilen veriler, varyans analizine tabi tutulup, farklılıkların istatistikî önem sınırları tespit edilmitir. statistiki olarak önemli bulunan ana varyans kaynaklarının ortalamalarına Duncan çoklu karılatırma testi uygulanarak karılatırılmıtır (Düzgüne ve ark., 1987).

16 16 4. ARATIRMA SONUÇLARI VE TARTIMA 4.1. Bitkisel Çay Materyallerin Mineral Madde çerikleri Kurutulmu bitkisel çay materyallerinin mineral madde içeriklerine ait varyans analiz tablosu, ortalama deerleri çizelge 4.1 ve 4.2 de verilmitir. Varyans analiz sonuçlarına göre kurutulmu bitkilerin mineral içeriklerinin istatistiksel olarak tümünün p<,5 seviyesinde önemli çıktıı görülmütür (Çizelge 4.1.). Çizelge 4.1. Bitkilerin mineral madde içeriklerine ait varyans analiz tablosu Kareler Parametreler Grup faktörü Toplamı Serbestlik derecesi Kareler ortalaması f Önem Ag Gruplar arası 1,697 19, ,138, Grup içi,197 4,4923 Toplam 1, Al Gruplar arası , ,784 21,755, Grup içi , ,18 Toplam ,19259 As Gruplar arası 177, ,856 7,95, Grup içi 452, ,33 Toplam 2159, B Gruplar arası 9228, ,712 18,871, Grup içi 129, ,739 Toplam 1258,92 59 Ba Gruplar arası 1134, ,739 24,33, Grup içi 955, ,896 Toplam 11989, Bi Gruplar arası, ,1944 3,59,1 Grup içi,2541 4,6354 Toplam, Ca Gruplar arası , ,268 5,535, Grup içi , ,5 Toplam seviyesi (p)

17 17 Çizelge 4.1 devamı Kareler Parametreler Grup faktörü Toplamı Serbestlik derecesi Kareler ortalaması f Önem Cd Gruplar arası,849 19,4469 8,13, Grup içi,221 4,5514 Toplam 1,7 59 Co Gruplar arası 1,386 19,7294 3,325,1 Grup içi,878 4,2194 Toplam 2, Cr Gruplar arası 763, ,189 16,641, Grup içi 96,64 4 2,415 Toplam 86, Cu Gruplar arası 597, ,439 35,26, Grup içi 35,666 4,892 Toplam 633,5 59 Fe Gruplar arası , ,76 13,159, Grup içi 79685, ,254 Toplam ,57859 Fe Gruplar arası 52393, ,8 13,44, Grup içi , ,99 Toplam 61889,5859 Ga Gruplar arası 31, ,681 2,879,2 Grup içi 23,348 4,584 Toplam 55, In Gruplar arası 13,859 19,729 2,588,6 Grup içi 11,273 4,282 Toplam 25, seviyesi (p) K Gruplar arası , ,34 17,687, Grup içi , , Toplam ,

18 18 Çizelge 4.1 devamı Parametreler Grup faktörü Kareler Serbestlik Kareler Önem Toplamı derecesi ortalaması F seviyesi (p) Li Gruplar arası 26, ,44 4,448, Grup içi 12,623 4,316 Toplam 39, Mg Gruplar arası , ,232 17,524, Grup içi , ,427 Toplam ,4859 Mn Gruplar arası 5481, ,774 13,349, Grup içi 8643, ,1 Toplam 63454, Na Gruplar arası , ,46 19,583, Grup içi , ,986 Toplam ,2959 Ni Gruplar arası 72, ,82 13,336, Grup içi 11,459 4,286 Toplam 84,47 59 P Gruplar arası , ,566 15,12, Grup içi , ,48 Toplam , Pb Gruplar arası 39, ,95 2,465,8 Grup içi 33,988 4,85 Toplam 73, Se Gruplar arası 2385, ,57 9,539, Grup içi 526, ,164 Toplam 2912, Sr Gruplar arası , ,388 4,931, Grup içi 54283, ,96 Toplam 18142,231 59

19 19 Çizelge 4.1 devamı Kareler Parametreler Grup faktörü Toplamı Serbestlik derecesi Kareler ortalaması f Önem seviyesi (p) Tl Gruplar arası 419, ,82 2,249,15 Grup içi 392, ,818 Toplam 812, V Gruplar arası 24, ,312 13,347, Grup içi 3,932 4,9829 Toplam 28, Zn Gruplar arası 366, ,663 18,173, Grup içi 424,67 4 1,62 Toplam 484,668 59

20 2 2 Çizelge 4.2. Bitkilerin mineral içeriklerine ait ortalama, standart sapma ve duncan çoklu karılatırma testi sonuçları (ppm) Bitkiler N Ag Al As B Ba Bi Ca Cd Co Adaçayı 3,±,e 547,82±162,81b 2,71±2,68bc 46,73±4,67a 7,98±2,13ef,±,b 7159,84±2148,61bcd,41±,1a,28±,21bcde Anason 3,1±,2e 419,34±152,25bcd 19,36±6,15a 28,7±2,34b 18,94±5,39cd,28±,15a 2478,66±946,78bcd,2±,2c,12±,3bcde Alıç 3,17±,17cd 313,88±2,58bcde 1,67±,783bc 27,57±1,27b 56,5±3,72a,±,b 19685,7±429,4a,9±,7bc,14±,4bcde Biberiye 3,11±,11de 31,14±16,19f,±,c 7,51±3,45ef 1,75±,84f,23±,17a 224,9±221,91d,5±,53bc,37±,2b Da çayı 3,±,e 81,53±18,41ef,±,c 13,382±1,15de 7,7±1,71ef,±,b 456,52±1229,6bcd,7±,7bc,34±,13b Fesleen 3,1±,3e 38,33±21,83ef 5,25±5,19bc,64±,63f 1,23±,68f,19±,1ab 574,74±569,13cd,8±,8bc,12±,6bcde Ihlamur 3,2±,2e 3,21±,86f,±,c 31,84±5,35ab,49±,14f,±,b 31,23±412,43bcd,±,c,22±,8bcde Isırgan 3,4±,1e 136,63±62,58ef 3,48±3,45bc 6,71±5,61ef 9,33±4,22ef,27±,65a 8654,23±4213,7bc,14±,6bc,19±,5bcde Kekik 3,5±,1de 18,65±45,99ef 7,58±7,5b 1,3±1,3f 4,78±2,ef,±,b 1925,66±125,99cd,5±,1bc,5±,4cde Kini 3,±,e 6,47±3,68f 1,65±,46bc 41,83±3,24a,14±,7f,11±,11ab 642,8±224,56bcd,4±,4c,24±,7bcde Kuburnu 3,3±,1e 13,71±11,24f,19±,18c 2,98±2,96f,34±,28f,±,b 3479,33±3445,4bcd,±,c,32±,32bc Nane 3,7±,1de 536,1±114,14b,±,c 9,86±1,93def 21,42±1,59bcd,±,b 42,2±1435,87bcd,2±,2c,2±,3bcde Oulotu 3,6±,56de 1694,6±555,29a,±,c 14,15±3,19de 25,23±3,26bc,19±,7ab 1155,46±1855,76b,13±,12bc,31±,31bcd Siyah çay 3,±,e 16,5±42,94ef 5,13±5,8bc 14,12±1,9cd 2,4±,82f,19±,86ab,±,d,1±,1c,3±,3de Sinameki 3,37±,9b 227,71±16,78def 5,41±5,36bc 17,89±17,23cd 28,63±19,67b,±,b 17592,±16575,51a,5±,5bc,34±,13b Papatya 3,27±,6bc 266,77±72,98cdef 16,35±1,7a 23,55±8,74bc 5,49±1,42ef,17±,7ab 8186,48±283,86bcd,19±,1b,24±,8bcde Tarhun 3,63±,11a 4,29±2,8ef 2,56 ±2,12bc 7,24±1,7 ef 1,77±,78f,±,b 8163,37±374,27bcd,45±,17a,21±,14bcde Tarçın 3,33±,18b 515,98±19,5bc 2,2±1,76bc 6,87±6,12ef 13,25±,24de,±,b 1211,7±73,68cd,6±,6bc,27±,17bcde Yeil çay 3,45±,1de 22,86±7,92f 1,99±1,97bc 24,56±2,13bc,88±,31f,±,b,±,d,14±,14bc,29±,22bcde Rezene 3,2±,1e 48,78±25,45ef 5,17±5,12bc 2,98±2,57f 2,17±1,1f,±,b 5118,23±312,9bcd,11±,1bc,72±,1a 2

21 21 21 Çizelge 4.2 devamı Bitkiler N Cr Cu Fe Ga In K Li Mg Adaçayı 3 2,77±,17defgh 2,83±,9cd 352,24±95,24bc,48±,48c,±,c 1967,26±1948,6cd 1,68±,9b 2391,8±417,77b Anason 3 3,39±1,36def 3,27±,75cd 32,42±122,37bcde,79±,79bc,44±,23bc 4411,94±1948,6def 1,52±,8b 949,55±224,75def Alıç 3 5,24±,49bcd 3,66±,11c 213,62±24,27bcdef,±,c,38±,37bc 1837,45±77,83cd 1,51±,8b 2167,91±113,32b Biberiye 3,31±,31gh,4±,41f 2,51±12,59f,63±,63c,47±,46bc 112,23±547,35cd 1,15±,3b 23,1±114,23fg Da çayı 3 7,79±4,13b 1,63±,54def 55,65±12,415ef,±,c,±,b 7116,69±2592,76def 1,21±,3b 755,48±148,42defg Fesleen 3,6±,62gh,64±,44f 44,67±27,679f 2,38±1,11a 1,11±1,1ab 1116,44±1145,31cd 1,8±,2b 513,23±28,93efg Ihlamur 3 5,8±,83bcd,31±,14f 39,21±6,34f,±,c,399±,86bc 21389,45±2345,35b 1,25±,11b 146,24±2,7g Isırgan 3,66±,3fgh 1,53±1,1def 16,71±46,21cdef,57±,56c,8±,8c 88,16±544,31de 1,37±,8b 1319,12±496,1cd Kekik 3,6±,4fgh,72±,48ef 79,21±33,8def,±,c,45±,1bc 12,99±12,87ef 1,39±,7b 53,87±197,83efg Kini 3 5,97±,66bcd,38±,2f 6,6±6,53f 2,14±2,12ab,±,c 19865,67±782,67b 1,23±,3b 132,59±62,4g Kuburnu 3 1,33±1,14efgh,71±,71ef 8,85±8,76f 1,19±1,18abc,±,c 5316,84±5264,99def,95±,5b 118,22±775,87de Nane 3 6,28±1,61bc 6,47±,41b 451,38±85,6b,±,c,43±,4bc 18496,21±1169,53b 1,52±,16b 2316,59±136,29b Oulotu 3 6,46±1,62bc 7,88±,95b 1295,65±583,46a,±,c,37±,8bc 274,65±2373,69b 3,41±1,49a 3178,74±227,4a Siyahçay 3,4±,39gh,59±,11f 8,92±6,22f 1,2±1,1abc,±,c 2552,45±2249,24ab 1,24±,9b 156,26±68,5g Sinameki 3 4,99±1,83bcd 2,46±1,8cde 199,48±127,19bcdef,±,c,41±,7bc 6728,64±6663,2def 3,41±1,98a 21,73±135,7bc Papatya 3 11,19±2,93a 7,4±1,78b 244,47±6,7bcdef 1,41±1,4abc,±,c 27497,81±7828,58a 1,4±,3b 2164,88±27,93b Tarhun 3 3,7±,13cde 1,76±,94def 26,46±14,1f,±,c,39±,33bc 189,75±882,6ef,9±,7b 517,17±26,7efg Tarçın 3 11,73±2,94a 12,18±1,22a 342,4±14,48bcd,±,c,±,c 29167,53±11,72a 1,47±,15b 1841,9±79,63bc Yeil çay 3,448±,5gh,15±,134f 2,94±2,91f,±,c,46±,46bc 2889,93±992,32a 1,14±,12b 58,36±31,17g Rezene 3 3,3±1,79defg 3,74±2,3c 66,1±36,36ef,±,c 1,96±1,94a 175,4±1241,44bc 1,1±,25b 2432,58±885,39b

22 22 22 Çizelge 4.2 devamı Bitkiler N Mn Na Ni P Pb Se Sr Tl V Zn Adaçayı 3 22,5±5,91cdef 886,2±247,53bc 1,63±,31cde 2385,71±86,4cd 1,15±,63b,±,d 8,62±2,18b 1,25±1,24bc,82±,3bc 12,35±4,99c Anason 3 2,62±1,66cdef 325,23±11,45de 2,53±,71bc 1948,69±24,3d,83±,75b 2,64±1,91 cd 11,66±2,86b,66±,66c,98±,22bc 9,56±3,42cd Alıç 3 16,89±1,31cdef 1259,82±155,26b 1,89±,9cd 5227,389±392,8bc,8±,79b,±,d 69,5±1,93b 2,17±1,48bc,86±,2bc 17,91±,37b Biberiye 3 1,65±1,2f 43,82±2,89e,36±,1fgh 1465,89±433,34d,34±,34b 4,32±4,28cd 1,75±,84b 6,6±4,37abc,6±,1d 7,43±2,37cde Da çayı 3 7,52±1,72ef 547,98±179,3cde,71±,27efgh 1492,36±731,31d,75±,25b,±,d 3,97±,92b 5,9±3,19bc,22±,18d 12,24±3,23c Fesleen 3 4,791±3,1ef 65,24±33,14e,8±,8h 5245,98±643,45bc,66±,65b 6,99±6,92cd 12,9±7,35b,91±,91bc,7±,2d 23,25±5,49ab Ihlamur 3 4,88±,7ef 33,11±3,87e,3±,4gh 1654,85±324,23d 1,56±,32b 16,56±9,97b 1,62±,37b 1,93±,81bc,4±,4d 8,26±2,61cd Isırgan 3 1,57±4,58def 227,44±135,72de,72±,21efgh 1418,14±1169,88d,88±,87b 1,97±,95 cd 36,94±15,95b 3,1±2,7bc,47±,26cd 3,32±3,28e Kekik 3 5,72±2,58ef 119,4±37,59de 1,34±,1defg 115,234±232,43d,27±,27b 2,98±,975cd 9,71±3,8b 4,3±,31bc,23±,5d 3,54±2,87e Kini 3,4±,4f 22,84±3,86e,539±,18fgh 327,79±463,34bcd,2±,2b 23,53±,98a,64±,28b 1,32±,3bc,17±,5d 14,13±4,23bc Kuburnu 3 13,93±11,71def 28,1±233,95de,67±,15efgh 856,22±847,875d,17±,1b,±,d 4,5±3,2b 5,56±3,44abc,15±,1d 3,96±,67de Nane 3 43,5±3,9c 916,23±76,53bc 3,52±,27a 373,28±24,57bcd,±,b 1,65±,54 cd 49,57±6,26b 1,4±,53bc 1,41±,13b 1,79±,19c Oulotu 3 36,33±8,59cd 127,17±42,66b 2,91±,93ab 57,7±461,6152b 1,65±,97b,±,d 16,72±1,25b,48±,11c 2,66±,67a 21,74±3,94ab Siyahçay 3 9,82±36,b 46,96±18,73e,76±,12efgh 289,34±234,23cd 1,7±1,6b 6,55±6,48cd 1,41±,54b 7,6±3,62ab,2±,16d 8,71±2,34cd Sinameki 3 16,66±11,2cdef 1328,62±993,96b,87±,84efgh 1854,6±1774,1d 1,43±,43b,±,d 21,9±162,9a 1,55±,58bc 1,2±1,1bc 6,34±6,28cde Papatya 3 24,3±5,64cdef 253,27±661,44a 3,71±,91a 5717,98±1666,69b 1,31±1,29b,±,d 22,69±6,15b 1,88±1,27bc,84±,41bc 26,±6,28a Tarhun 3 125,74±49,49a 447,62±233,4cde 1,39±,24def 1315,8±997,d 1,7±,23b,±,d 3,29±1,2b 1,95±1,85a,24±,7d 4,1±3,4de Tarçın 3 31,43±1,75cde 2563,86±231,73a 1,3±,16defg 11733,96±6225,97a,71±,46b,±,d 2,22±,74b 2,13±,34bc 1,35±,1b 1,29±1,88c Yeil çay 3 2,25±7,83cdef 28,51±5,1e,46±,2fgh 12698,5±39,24a 3,85±3,7a 8,99±7,39c,28±,12b 3,27±3,24bc,5±,5d 17,55±2,34b Rezene 3 13,61±7,29def 675,84±323,6cd 3,5±1,52ab 1145,5±233,568a,56±,56b 2,,87±1,63 cd 25,44±13,15b 1,29±1,274bc,14±,12d 1,87±7,53c

23 23 Duncan çoklu karılatırma testi sonuçlarına göre; alüminyum en çok oulotunda (1694,64 ppm), en az ise yeil çay (22,8628 ppm), biberiye (31,1417 ppm), kini (6,4657 ppm), ıhlamur (3,235 ppm) ve kuburnu (13,764 ppm) örneklerinde tespit edilmitir. Kalsiyum içerii alıç (19685,6946 ppm) ve sinamekide (17591,998 ppm) en yüksek iken, siyah çay ve yeil çayda kalsiyum tespit edilememitir. Bitki materyallerinin demir içeriine bakıldıında, oulotunun en yüksek (1295,647 ppm), yeil çay (2,94 ppm) ve kiniin (6,593 ppm) en düük içerie sahip olduu görülmektedir. tarçında bakırın içerii en yüksek iken (12,18 ppm), biberiye (,411 ppm) en düük bakır içeriine sahiptir. Potasyum içerii kekik (12,994 ppm), kuburnu (5316,839 ppm) ve sinameki nin (6728,638 ppm) düükken, papatya (27497,88 ppm), tarçın (29167,527 ppm) ve yeil çayınki (2889,93 ppm) en yüksek çıkmıtır. Sodyum içerii kini (22,8432 ppm), yeil çay (28,511 ppm), biberiye (43,8191 ppm) ve siyah çayda (46,9546 ppm) düükken, papatya (253,2734 ppm), tarçın (2563,8556 ppm) örneklerinde yüksektir. Fosfor, tarçın (11733,957 ppm), rezene (1145,488 ppm) ve yeil çayda (12698,518 ppm) en yüksek, kuburnunda (856,217 ppm) ise en düük tespit edilmitir. Dier örneklerin bu açıdan 5717,9785 ppm in altında kaldıı gözlenmitir. Lityum en fazla oulotu (3,49 ppm) ve sinamekide (3,411 ppm) tespit edilirken, dier bitki örneklerinde 1,6813 ppm in altında kaldıı gözlenmitir. Bitkilerin çinko içeriklerine bakıldıında, kekik (3,5435 ppm) ve ısırganın (3,3159 ppm) en düük, papatya (25,9973 ppm) ve oul otunun (21,7427 ppm) en yüksek içerie sahip olduu görülmektedir. Mangan, tarhun örneinde en yüksek (125,735 ppm), kini örneinde en az (,41 ppm) düzeyde bulunmutur. Magnezyum açısından oulotu en yüksek (3178,737 ppm), yeil çay ise en düük (58,36 ppm) içerii sahiptir. Tarhunda kadmiyum (,4453 ppm), talyum (1,9539 ppm) ve gümü (,63 ppm) yüksek oranlarda bulunmutur. Rezenenin, kobalt (,7221 ppm) ve indiyum (1,96 ppm) içerikleride yüksek çıkmıtır. Anasonda ise, 19,36 ppm arsenik ve,2791 ppm bizmut tespit edilmitir. Bor içerii adaçayı (46,7328 ppm) ve kinide (41,83 ppm) en yüksek iken, fesleen (,641 ppm) ve kekikde (1,337 ppm) en düük bulunmutur. Baryum en çok alıç (56,463 ppm) en az ise biberiye (1,757 ppm), ıhlamur (,4915 ppm) ve kekikde (1,337 ppm) tayin edilmitir. Selenyum, en yüksek kinite (23,53 ppm), anason, biberiye, fesleen, ıhlamur, ısırgan, kekik, nane, siyah çay, yeil çay ve rezenede 6,99

24 24 1,651 ppm arasında bulunmu ve dier örneklerde ise selenyum görülmemitir. Stronsiyum sinamekide en yüksek (21,943 ppm) deerde iken, kini ve yeil çayda sırasıyla,6443 ppm ve,2754 ppm olarak en düük deerler elde edilmitir (Çizelge 4.2). Akgül (1993), adaçayının (Salvia officinalis) (mg/1g); 5 Zn, 28 Fe, 91 P, 1652 Ca, 428 Mg, 17 K ve 11 Na, biberiyenin (Rosmarinus officinalis) 3 Zn, 29 Fe, 7 P, 128 Ca, 22 Mg, 955 K ve 5 Na, fesleenin (Ocimum basilicum) 6 Zn, 42 Fe, 49 P, 2113 Ca, 422 Mg, 3422 K ve 34 Na rezenenin (Foeniculum vulgare) 4 Zn, 19 Fe, 487 P, 1196 Ca, 385 Mg, 1694 K ve 88 Na, tarçının (Cinnamomum zeylanicum Nees) 2 Zn, 38 Fe, 61 P, 1228 Ca, 56 Mg, 5 K ve 26 Na, tarhunun (Artemisia dracunculus) 4 Zn, 32 Fe, 313 P, 1139 Ca, 347 Mg, 32 K ve 62 Na ve kekiin (Thymus vulgaris) 6 Zn, 124 Fe, 21 P, 189 Ca, 22 Mg, 814 K ve 55 Na olarak mineral deerlerini rapor etmitir. Arslan ve Torul (1995), çalımasında siyah çayda ppm Mg, ppm Mn, ppm Fe, ppm Zn deerlerini bulmulardır. Papatyada mineral madde miktarı 4 mg/1g Na, 384 mg/1g K, 77 mg/1g Ca, 34 mg/1g Mg, 23 mg/1g P ve,8 mg/1g Fe olarak tespit etmilerdir (Claudia ve ark., 1998). Claudia ve ark. (1998), nanedeki mineral madde ile ilgili çalımasında; 51 mg/1g Na, 324 mg/1g K, 115 mg/1g Ca, 93 mg/1g Mg, 53 mg/1g P, 2,8 mg/1g Fe,,28 mg/1g Cu,,45 mg/1g Zn,,6 mg/1g Mn,,4mg/1g Co, 97 mg/1g Pb tespit etmitir. Piyasadaki siyah çayların mineral madde daılımı, 8 19 ppm Fe, 15 2 ppm Mn, ppm Zn, 2 7 ppm Cu, ppm Mg, ppm P, 7 12 ppm Na, ppm K, ise ppm Ca, arasında deitii bildirilmitir (Poyrazolu ve Gürses, 24). Özcan (24) adaçayının (Salvia aucheri var. canescens) Ca (84,68 mg/kg), Cu (82,4 mg/kg), Fe (18,48 mg/kg), K (1357 mg/kg), Mg (1535,52 mg/kg), Mn (12,36 mg/kg), Na (474,5 mg/kg), P (2376,7 mg/kg ) ve Zn (33,27 mg/kg) içerdiini bildirmitir. Özcan (24), adaçayında (Salvia fruticosa) (mg/kg Ca (11131), Cu (4,67), Fe (565), K (11568), Mg (4182), Mn (38,8), P (672), Zn (28,7), daçayında (Sideritis congesta) Ca (1485), Cu (7,84), Fe (393,8), K(11391), Mg (385), Mn (42,3), P (1283) ve Zn (22,2), kekikde (Thymus vulgaris) Ca

25 25 (12455), Cu (4,88), Fe (45), K (847,2), Mg (4359), Mn (22,4), P (888) ve Zn (14,3), rezenede (Foeniculum vulgare) Ca (131), Cu (12,4), Fe (116), K (2192), Mg (5159), Mn (38,1), P (3284) ve Zn (15,4), nanede (Mentha spicata) Ca (11326), Cu (8.48), Fe (414), K (24758), Mg (5267), Mn (97,9), P (2292) ve Zn (18,7) bulunduunu rapor etmitir. Zengin ve ark. (24), daçayının % 1,4 Ca, 6,42 ppm Cu, 378,8 ppm Fe, % 1,44 K, 367,4 ppm Na, %,16 Mg, 12,93 ppm Mn, %,24 P, 19,6 ppm Zn, fesleenin % 2,26 Ca, 4,78 ppm Cu, 447,7 ppm Fe, % 5,44 K, 31,22 ppm Mn, 456,2 ppm Na, 46,5 ppm Zn, ıhlamurun % 1,39 Ca, 3,4 ppm Cu, 42,6 ppm Fe, % 2,3 K, %,23 Mg, 183,9 ppm Mn, 399,4 ppm Na, 1%,32 P, 12,98 ppm Zn, Kekiin (Origanum onites) % 1,91 Ca, 6,65 ppm Cu, 23,2 ppm Fe, % 1,5 K, %,21 Mg, 3,56 ppm Mn, 2518, ppm Na, %,13 P, 5,36 ppm Zn, kuburnu nun(rosa canina) %,55 Ca, 3,5 ppm Cu, 1,5 ppm Fe, % 1,3 K, %,89 N, %,17 Mg, 49,57 ppm Mn, 381,5 ppm Na, %,22 P, 3,89 ppm Zn, nanenin (Mentha piperita) % 1,33 Ca, 4,25 ppm Cu, 51,4 ppm Fe, % 3,46 K, %,25 Mg, 57,73 ppm Mn, 1762,3 ppm Na, %,54 P, 33,62 ppm Zn, papatyanın (Matricaria chamomilla) % 1,6 Ca, 6,28 ppm Cu, 27,7 ppm Fe, % 2,4 K, %,17 Mg 1,26 ppm Mn, 294,1 ppm Na, %,22 P, 1,62 ppm, Zn, yeil çayın (Camelia sinensis) %,43 Ca, 1,84 ppm Cu, 79,5 ppm Fe, % 3,2 K, %,17 Mg, 1175,52 ppm Mn, 42,7 ppm Na, %,49 P, 19,59 ppm Zn, siyah çayın (Camelia sinensis) %,42 Ca, 3,2 ppm Cu, 167,5 ppm Fe, % 2,26 K, %,16 Mg, 1314,6 ppm Mn, 383,2 ppm Na, %,41 P, 9,31 ppm Zn, olarak mineral deerlerini bildirmilerdir. Bagel ve Erdemolu (25), adaçayında (Salvia officinalis); 23,56 mg/kg Ca, 35,8 mg/kg Cu, 297,4 mg/kg Fe, 2143 mg/kg Mg, 32,6 mg/kg Mn, 1,14 mg/kg Pb, 48,4 mg/kg Zn, Ihlamurda (Tilia vulgaris); 87 22,76 mg/kg Ca, 9,64 mg/kg Cu, 228 mg/kg Fe, 1797 mg/kg Mg, 71,2 mg/kg Mn,,26 mg/kg Pb ve 35,6 mg/kg Zn, Kuburnunda; 17,596 mg/kg Ca,,7 mg/kg Cd, 4,94 mg/kg Cu, 267,2 mg/kg Fe, 199,2 mg/kg Mg, 244 mg/kg Mn,,34 mg/kg Pb ve 21,9 mg/kg Zn, papatyada (Matricaria chammomile L.) 12,72 mg/kg Ca, 8,34 mg/kg Cu, 1643,7 mg/kg Mg, 6,2 mg/kg Mn, 52,7 mg/kg Fe,,72 mg/kg Pb ve 3,6 mg/kg Zn; rezenede (Foeniculum vulgare); 1,78 mg/kg Ca, 16,2 mg/kg Cu, 224,8 mg/kg Fe, 2774 mg/kg Mg, 27,8 mg/kg Mn,,48 mg/kg Pb ve 37, mg/kg Zn olarak mineral deerlerini tespit etmilerdir.

26 26 Singh ve Garg (26), rezenenin (F. vulgare) mineral içeriini; 21, g/g Br, 4,4 mg/g Cl, 29 ng/g Co,,12 g/g Cr,.46 g/g Cs, 2,86 g/g Cu,51,8 g/g Fe, 26,6 mg/g K, 17 g/g Mn, 2,9 mg/g Na, 2,85 mg/g P, 36,1 g/g Rb, 22 g/g Sb, 15 ng/g Sc, 89 ng/g Se, 66,9 g/g Sr ve 42,2 g/g Zn olarak bildirmitir. Akgül (1993) ün rapor ettii verilere göre kıyaslandıında; adaçayı ve rezenede tespit ettiimiz Ca, Fe, K, Mg, Na ve P un içerikleri örneklerimizde daha yüksek bulunmutur. Fesleende tespit ettiimiz K, Na, P ve Zn deerleri yüksek, Fe ve Mg miktarları ise yaklaıktır. Kinite tespit ettiimiz Ca, K ve P oranları yüksek, Fe, Na ve Zn deerleri ise uyum içindedir. Tarçındaki Fe, K, Mg, Na ve P oranları Akgül (1993) e göre yüksek, Ca ve Zn deerleri ise benzerlik göstermektedir. Tarhunun Ca, Na ve P içerikleri yüksek iken, Fe, Mg ve Zn deerlerinin ise benzerlik içinde olduu görülmütür. Kekikte tespit ettiimiz K, Mg, Na ve P deerleri yüksek, Ca, Fe, Zn deerleri ise fazla farklılık göstermemitir. Özcan (24) nın sonuçlarıyla karılatırıldıında; adaçayında tespit etmi olduumuz Ca, Cu, Fe, K, Li, Mg, Mn, Pb ve Zn içerikleri benzer iken, Na ve P ise örneklerimizde düüktür. Daçayında tespit edilen elementlerden K, P ve Zn nun deerleri ile benzerken Ca, Cu, Fe, Mg ve Mn elementlerinin deerleri düüktür. Fesleendeki sonuçlarımızdan Ca, Cu, K, Mg ve Mn deerleri sonuçlarımıza göre düük P ve Zn ise benzerlik göstermitir. Kekikte bulduumuz Se ve P elementleriyle benzerlik görülürken Na yüksek bulunmu, Ca, Cr, Cu, Fe, K, Mg, Mn ve Zn nin ise düük olduu görülmütür. Rezenede tespit ettiimiz bulgularla kıyaslandıında K ve Zn elementleri benzer iken, Ca, Cu, Fe, Mg ve Mn içerikleri yüksek, Na ve P de ise düük sonuçlar alınmıtır. Nanenin Cu, Fe, K, P ve Zn içerikleri incelendiinde benzerlik gözlenirken, Ca, Mg ve Mn elementlerin örneklerimizde daha yüksek bulunmutur. Zengin ve ark. (24) nin çalımasına göre adaçayında tespit ettiimiz Ca, Cu, Fe, K, Mg, Mn, Na ve Zn içeriklerinin daha yüksek oranlarda olduu görülmütür. Da çayında tespit ettiimiz Ca, Cu, K, Mg, Mn, Na ve Zn nun deerleri yüksek Fe element oranı ise benzerlik içindedir. Fesleendeki K, Mg, P ve Zn içerikleri yüksek, Ca ve Na düük, Cu, Fe ve Mn içerikleri ise benzerdir. Ihlamurda bulunan Ca, Cr, Fe, K, Zn yüksek, Cu, Mg ve Na elementlerin deerleri ise benzerlik göstermitir. Kekikte bulunan Fe, Mg, Mn, P ve Zn oranları büyük, Ca, Cu ve K elementlerin deerleri ise benzerdir. Kuburnunda