TÜRK VE ÇİN RESİM SANATININ ETKİLEŞİMİ * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY TÜRK VE ÇİN RESİM SANATININ ETKİLEŞİMİ * Abdurrahman DEVECİ ** ÖZET Tarihte, uzun zaman birbirine komşu olan Türkler ve Çinliler, bazen savaşlardan ötürü ve bazen kurdukları dostluklar sayesinde birbirlerinin sanat ve kültürlerini etkilemişlerdir. Görsel bir sanat olan resime gelince bu etkileşim daha da göze çarpmaktadır. Kimi zaman Çin krallarının saraylarına giden Uygur sanatçılar Çin sanatının gelişmesinde katkıda bulunmuş, kimi zaman Çin den Orta Asya ya gelen sanat eserleri, Çin tekniklerinin ve motiflerinin Orta Asya da örnek alınmasına yol açmıştır. Böylece Tarih boyunca bu iki uygarlığın arasında sıcak kültürel ve sanatsal alışverişler yaşanmıştır. Türklerin tarihleri boyunca gerek iç ve Orta Asya da ve gerekse yayıldıkları çeşitli bölgelerde Budizm, Manicilik, Musevilik ve Hıristiyanlık gibi dinleri kabul ettikleri bilinir. Ancak bu dinlerin kabul edilmesi kısmen olmuş ve Türklerin çoğunluğu milli dinleri olan Gök Tanrı inancını muhafaza etmişlerdi. Budizm ve Manicilik Orta Asya da kültür ve sanat coğrafyası üzerinde derin etki bırakmıştır. Özellikle Mani nin tasvirli kitabı İslamî resim sanatını derinden etkilemiştir. Manicilik, Uygurların vasıtasıyla, Moğolistan ve Çin e geçmiştir. Bu sırada Mani nin Erjenk atlı kitabı da Çin resim sanatını etkilemiştir. Aslında Çin resim sanatından önce Orta Asya da resim sanatının varlığı bilinmektedir. Bu sanat Türklerden Çin e geçip tekrar Çin özelliklerini taşıyarak Türk- İran kültürüne dönmüştür. Moğolların istilasından sonra oluşan İlhanlı döneminde, Türk- İran minyatürü Çin resminden her zamankinden daha fazla etkilenmiştir. Bu makale, iki uygarlığın etkileşimini açıkladıktan sonra, Çinden Türk- İran minyatürüne geçen motiflerin üzerinde duracaktır. Anahtar Kelimeler: İran Resmi, Çin Minyatürü, Türk Resmi, Uygur Ressamlar, Türk Miyatürü * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Trakya Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Sanat Tarihi, El-mek: rahmandieji@yahoo.com

2 1780 Abdurrahman DEVECİ THE INTERACTION OF TURKISH AND CHINESE PAINTING ABSTRACT Turks and Chinese which where neighbor for a long time during the history, has influenced each other some times as a result of the wars between them or some times as a result of friendly relations have. This influence has manifested itself more in Miniature which is a kind of Visual art. Sometimes artist Uygures who went to the palaces of Chinese Emperors have contributed to the growth of Chinese art. And sometimes art works which came from China to Central Asia were used as a model for Chinese techniques and motifs in Central Asia. This way there was near cultural and artistic ties between these two civilizations. Whether they had residence in Central Asia or other parts of the world, Turks accepted religions such as Buddhism, Manichaeism, Judaism and Christianity during history; But accepting these religions was partial and majority of Turks had faith in their own national religion that was Tengerism. Buddhism and Manichaeism had great influence on cultural and Artistic Geography of Central Asia specially Mani s illustrated book had deep impact on Islamic painting art. Manichaeism had entered Mangolia and China from other civilizations. Mani s book Arzhang also influenced chinese painting art. Infact there had been painting art in Central Asia before China, and Chinese received this art from Turks and then it retuned to Turkish Iranian culture along with chinese characteristics. During Ilkhanates dynasty and Mangols soverigenty, Turkish- Iranian Miniature was influenced by chinese painting more than any other era. This article after investigating the influence of these two civilizations on each other, investigates motifs which has entered Iranian and Turk miniature from China. Key Words: İran's Painting, China's Miniature, Turkish Painting, Uygur Painters, Turk's Miniature Giriş: Tarihte, uzun zaman birbirine komşu olan Türkler ve Çinliler, bazen savaşlardan ötürü ve bazen kurdukları dostluklar sayesinde birbirlerinin sanat ve kültürlerini etkilemişlerdir. Görsel bir sanat olan minyatüre gelince bu etkileşim daha da göze çarpmaktadır. Ancak hangi uygarlığın diğerinden örnek aldığı ve minyatürün kökeninin tam olarak nereye dayandığı her zaman tartışma konusudur. Aslında bugün İran Minyatürü olarak bilinen birçok resmin, İran veya Türk minyatürü olduğu da tartışmalıdır. Zira bu iki millet tarihin büyük bir kısmında aynı devletlerin egemenliği

3 Türk Ve Çin Resim Sanatının Etkileşimi 1781 altında yaşayarak aynı kültür ve sanat öğelerini birbirleriyle paylaşmışlardır. Bu resimler Eski İran coğrafyasında yapılsa da, Selçuklular, İhanlılar, Timurlular ve Safeviler gibi Türk Devletlerinin saraylarının desteğiyle meydana gelmiştir. Dolaysıyla Çin ve Türk resim sanatının etkileşimini konu alan bu makale, aynı zamanda İran resminin etkileşiminden de söz etmektedir. Bu yüzden makalenin birçok yerinde Türk resmi yerine Türk-İran resmi terimi kullanılmaktadır. Türkler ile Çinlilerin tarihi, siyasi ve kültürel münasebetleri: Birçokları Türk sanatı ile Çin sanatı arasındaki bazı rabıtalara bakarak, Türk sanatının menşesini Çin de aramaktadırlar. Klasik Çin sanatına dair yazdığı kitapta, H. Dizaç diyor ki: Çin medeniyetinin en eski bir medeniyet olduğu fikri yanlıştır. Milattan 4000 sene kadar evvel Mezopotamya da Sümer medeniyeti devam ettiği sırada Çin, iptidai bir halde yaşayan insanlarla meskun idi. Çin e şimal-i garbi cihetinden mükerrer dalgalar halinde gelen yabancı bir kavim ( Ki bunların Türkler olduğu bugün teeyyüt etmiştir) oralara yerleşmişler ve bir kısmı Hint-i Çiniye doğru çekilen yerlilerin Çin de kalanlarına ziraat ve hayvan besleme usullerini öğreterek onları tenvir etmişlerdir. Bu suretle Çinlilerle karışan ve onlarla izdivaç eden Türkler Çinlileşerek yeni bir millet vücuda getirmişlerdir. İşte milattan önce Çin sanatı böyle başlamıştır 1. Çin bir millet halinde teşekkül ettikten sonra, devam eden Türk akınlarına karşı kapılarını kapamış ve onlarla mücadeleye girmiştir. Çinlilerle Türkler arasında asırlarca devam eden muharebe ve münasebetler dolaysıyla her iki kavimin sanatında da alışveriş olmuştur 2. Çinliler ve Türkler, sınır komşusu olduklarından, kültür ve sanat alanında bazen aralarında gerçekleşen savaşlar bazen de dostane ilişkiler dolayısıyla birçok paylaşımda bulunmuşlardır. Bu paylaşımlar Kimi zaman Orta Asya dan Çin krallarının saraylarına giden Uygur sanatçılar Çin sanatının gelişmesinde katkıda bulunmuş, kimi zaman Çin den Orta Asya ya gelen sanat eserleri, Çin tekniklerinin ve motiflerinin Orta Asya da örnek alınmasına yol açmıştır. Böylece Tarih boyunca bu iki uygarlığın arasında sıcak kültürel ve sanatsal alışverişler yaşanmıştır. Orta Asya da bulunan mezheplerin resim sanatına etkisi: Orta Asya değişik kültür ve medeniyetlere şahit olmuştur. Çin de n gelen Buda mezhebi de orada kendine yer bulabilmiş ve bu bölgede ortaya çıkan Mani dini de belli bir dönemde çok insanın katıldığı bir inanca dönmüştür. Türklerin tarihleri boyunca gerek iç ve Orta Asya da ve gerekse yayıldıkları çeşitli bölgelerde Budizm, Manicilik, Musevilik ve Hıristiyanlık gibi dinleri kabul ettikleri bilinir. Ancak bu dinlerin kabul edilmesi kısmen olmuş ve Türklerin çoğunluğu milli dinleri olan Gök Tanrı inancını muhafaza etmişlerdi 3. III. yüzyılda ressam bir peygamber olarak zuhur eden Mani nin, Erjenk atlı bir resimli kitabı vardır. Bazı araştırmacılar tarafından Türk- İran minyatür sanatının kökeni olarak bilinen bu musavver kitap, Maniciliğin Çin ve Moğolistan a kadar uzandığı dönemlerde Çin resmini de etkilemiştir 4. 1 Celal Esad Arseven, Türk Sanatı Tarihi, Menşesinden Bugüne Kadar,Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s. 14. ; H. D Ardenne de Tizac: L art ehinois classique, s Celal Esad Arseven, Türk Sanatı Tarihi, s Nejat Diyarbekirli, Başlangıçtan Bugüne Türk Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Sanat Disisi: 45, Ankara, 1993, s

4 1782 Abdurrahman DEVECİ 694 yılında Çin saraylarında Manici misyonerlerin bulunduklarını öğreniyoruz. Birçok misyonerin İpek Yolu vasıtasıyla Çng-an ( Şimdiki Şian) a kadar geldikleri bilinmektedir. Manicilik zamanla Çin e yayılmıştır. 732 yılında bir ışığın dini olarak kabul edilmiştir 5. Budizm ve Manicilik Orta Asya da kültür ve sanat coğrafyası üzerinde derin etki bırakmıştır. Özellikle Mani nin tasvirli kitabı İslamî resim sanatını derinden etkilemiştir. Manicilerin kitap resmetme âdeti Orta Asya da uzun yıllar devam etmiş ve Selçuklular dönemine kadar ulaşarak onların vasıtası ile bütün İran a yayılmıştır 6. Mani ve onun ayini, Resim sanatının yayılmasına ve gelişmesine yol açmıştır. Mani nin ( III. Yüzyıl) emriyle, kitabının felsefesinin iyi açıklanması ve yorumlanması için, Negaristan adında olan binalar yapılmıştır. Onların duvarlarında, Mani inancına göre insanın yaratılışı ve onun kaderi ile ilgili resimler çizilmiştir. Mani nin inananları Negaristan duvar resimlerini izleyerek, Mani felsefesini anlayabilmişlerdir. Bu yöntem daha sonra sinagoglarda ve kiliselerde de uygulanmıştır. İnsanın yaratılışı âdemin yaratılışından itibaren, peygamberlerin zuhur etmesine kadar, Kiliseler ve sinagoglarda, Tevrat ve İncil e göre betimlenmiştir 7. Uygurlar 762 yılına doğru Mani dinini devlet dini olarak kabul etmişlerdir 8. Uygur minyatür sanatının başlangıcı da Maniciliğin kutsal kitabında bulunan resimlere dayanmaktadır. Esasında kompozisyon ve renk açısından fresko tekniğinden pek de farklı değildir 9. Türk- İran Minyatürünün esası, Mani tarzı resme dayanmaktadır. Mani resminde renk ve çizginin büyük önemi vardır. Mani resminde, sert ve parlak renkler ve çoğunlukla da, kırmızı, açık yeşil ve mavi zemini olan mor kullanılır. Parlatmak ve şeffaflık yaratmak için de altından ve gümüşten yararlanılır 10. Resim 1: Uygurlar tarafından hazırlanan Mani kitabından bir sayfa, Hoço, 8-9. yüzyıl, ( Başlagıçtan Bügüne Türk Sanatı, 1993, s. 54) Resim 2: Uygurlar tarafından hazırlanan Mani kitabından bir sayfa, Hoço, 8-9 yüzyıl ( Başlagıçtan Bügüne Türk Sanatı, 1993, s. 53) 5 Nejat Diyarbekirli, a. g. e., s Ruin Pakbaz, "Naggaşi-ye İran Az Dirbaz Ta Emruz", Zerrin ve Simin yayınevi, Tahran, 1380 h.ş., s a. g. e., s Yaşar Çoruhlu, Erken Devir Türk Sanatı, Kabalcı Yayınevi, 2007, İstanbul, s Ruin Pakbaz, a. g. e.,, s.46.

5 Türk Ve Çin Resim Sanatının Etkileşimi 1783 Manicilik, Uygurların vasıtasıyla, Moğolistan ve Çin e geçmiştir. Bu sırada Mani nin Erjenk atlı kitabı da Çin resim sanatını etkilemiştir. Mani kitabı Uygur ressamlarının da ilgisini çekmiştir. O dönemde Mani dinini yaymak için resimli yazma eserler meydana getirilmiştir. Resim 1 ve resim 2 de Mani nin Erjenk adlı kitabının Uygur sanatçıları tarafından resmedilişi görülmektedir. Ortada yukarıdan aşağı Uygur yazısının yer aldığı görülmektedir. Khoço da 8. ya da 9. yüzyılda yapılmış bu Uygur minyatürlerinde Mani dinine mensup Elekti lerin (Papazların) yazma eseri, tabiat içerisinde, akasyaların gölgesinde hazırladıkları müşahede edilmektedir. Eserin muhtemelen birinci sayfası olduğu anlaşılmaktadır 11. Budist sanat tarzının etkileri Uygur Türklerine başta Çin olmak üzere yakın bölgelerden ve kısmen Hint kültürü bölgesinden gelmiş görünmektedir. Bununla birlikte kuşanlılar gibi bozkır kültürünü yerleşik bölgelere taşıyan toplulukların Hindistan üzerine etkileri ve Uygurlardan önceki Türk sanatının Çin üzerindeki etkilerini göz önüne alarak sanatsal etkileşim konusunda ihtiyatlı konuşmak zorundayız. 12 Çin resimciliğine Türklerin katkısı: Eski Türk resminin asıl ustaları Uygur Türkleri VIII. Yy dan beri Doğu Asya kaynaklarında görünür. Bunların merkezleri Orhun bölgesinde daha sonraki Moğol başşehri Karakurum yakınında bulunuyordu. Uygurlar Çin de de bugünkü Kan Çu şehri çevrelerinde XI. Yüzyıla kadar süren bir devlet kurmuşlardır. Loyang ta kaldıkları bir yıl içinde Uygurlar Soğdiyna dan buraya gelmiş olan Manici misyonerlerin etkisi ile Manicilik e girmişler. Uygur kağanları Çin prensesleri ile evlenerek Tang sülalesi ile iyi geçindiler. Uygurların Çin in resim sanatında da önemli yerleri vardır 13. Doğu Türkistan daki Ming Öy (Bin Buda Mağarası) diye adlandırılan tapınakların duvarlarına çizilen resimler gerçekten herkesi hayretler içerisinde bırakmaktadır. Resmin bu denli gelişmesinin sebebi, iyilik ve güzelliğin sembolü olarak hayal edilen Buda yı tasvir etmenin ve Buda ya hizmet eden evliyaların portrelerini çizmenin sevap olduğu anlayışının toplumda temel ideoloji hâline gelmiş olmasıdır 14 (Resim. 3). Resim 3: Budizm Rahipleri, Uygu duvar resmi, Bezeklik, 8-9. Yüzyıl (Metin Yerli, Uygur Akademisi Sitesi: www. akademiye.org /tr/?p=329) 11 Nejat Diyarbekirli, Başlangıçtan Bugüne Türk Sanatı, s Yaşar Çoruhlu, Erken Devir Türk Sanatı, s Oktay Aslanapa, Türk ve İslam Sanatı Milli Eǧitim Bakanlıǧı Kültür Yayınları,

6 1784 Abdurrahman DEVECİ Sui ve Tang Sülâleleri Dönemi nde yetişmiş ünlü Uygur ressamlar resim çalışmaları için Çin saraylarına giderek, orada resim çalışmaları yapmış ve Çin resim sanatının gelişmesinde katkıda bulunmuşlardır. Sayrami nin kitabına göre, o ressamlardan ve onların eserlerinden şunları söylemek mümkündür: Cao (Okunuşu: Sao), Diharmaçin, Vaycra Vezekina, Vaycra Viçi, Yang Shedan, Vaycra Kuyci, Siksananda. Bunlardan Cao Zhongda (Sao Zhongda, çizdiği Buda resimleriyle ün yapmıştır. O aynı zamanda pek çok Budist ressamı yetiştirerek Ressamların üstadı unvanına erişmiştir. Diharmaçin, hem tercüman hem de meşhur bir ressamdır, Vaycra Viçir, meşhur ressam olup, ömrünün yetmiş yılı resim çizmekle geçmiştir. Onun resimleri o dönemde gümüş paraya alıcı bulmuştur, Vaycra Kuyci: Din âlimi olmakla birlikte ünlü bir ressamdır. MS 7. Yüzyılda yaşayan ve davetle Çin'e gidenudunlu büyük ressam Vaycira İrasatka, Çin ressamlığının gelişmesinde büyük emek harcamıştır. O, Chang-An ve Lo- Yang'da 70 yıldan fazla çalışmış ve 700'den fazla çırak yetiştirmiş. Çin'e kabartma resim tarzını götürmüş ve araştırmacılar tarafından " Ortaçağ ressamlığının öncüsü" unvanı verilen bu büyük ressamın, aynı tarzı gene kore ve Japon ressamlığını da koyu bir etki altına almıştır 15. Yuan Sülâlesi Dönemi nde de büyük başarılara imza atan Uygur ressamlar olmuştur. Bunlardan Buyan Buka (Lakabı Sangyan) ejderha resmini çizmede usta idi. Bianlu (Mahlası Jiyu, lâkabı Lu Sheng) usta ressam olup daha çok doğa manzarası ve kuş resimlerini çizmiştir. Gao Kegong da usta ressam olup, Sanglu Bölgesi ndeki Lushan Dağı, Bulutun Kapladığı Ormandaki Dumanlar, Dağı Aşma ve benzeri resimleri bulunmaktadır 16. Tang döneminin en büyük Çin ressamı Wu- Dao- Ze ise, en fazla Orta Asya geleneklerinin etkisi altında kalan bir ressamdır 17. Aynı zamanda bazı Çin ressamları Uygurları canlandırmıştır. Tayvan (Formosa) da Taiçung Çin Milli Saray Müzesi nde bulunan ve Sung devrinin ( ) bir ressamının ipek rulo bir resmi bu bakımdan önemlidir. Bu devirden savaşçı Uygurlar ı gösteren ve ressam Li Kung- Liu ( ölümü 1106) a maledilen resim, 765 yılında geçen bir olayı canlandırmaktadır. Uygurların mağlup ettiği bir Çin generali silahsız olarak teslim olmuştur. Eskiden onun yanında bulunan Uygur Beyleri onu tanıyınca, attan inip selam dururlar 18. Değişik dönemlerde, Türk ve Çin sanatının arasındaki münasebetler: Aslında Çin resim sanatından önce Orta Asya da resim sanatının varlığı bilinmektedir. Bu sanat Türklerden Çin e geçip tekrar Çin özelliklerini taşıyarak Türk- İran kültürüne dönmüştür. Selçuklu döneminde Çin seramiklerinin ve çinilerinin Orta Asya ve İran a gelmesiyle, İran çinilerindeki motifleri, Çin motiflerinden etkilenmiştir. Moğol saldırısından sonra İlhanlıların egemen olduğu dönemde, Rüb-i Reşidi nin İran Resim Sanatı resim atölyelerini açma geleneği de Çin etkileri görülür. Ancak ondan yıllar öncesinde, Türk- İran çanak çömleklerinin Çine gitmesiyle av sahneleri gibi konuların Çin resmine yansıdığı da kaçınılmaz bir gerçektir. 15 Yasin Yusupcan, Tukish Studies, V 4/3, Spring 2009, s. 2365; A.Sayrami, Süi ve Tang Devletlerinde Uygur Sanatkarları, Pekin 1993, s Yasin Yusupcan, a. g. e., s. 2366; W. Eberhard, Çin Tarihi, Ankara 1995, s Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, Beşinci Basım: 1999, İstanbul, s. 22.

7 Türk Ve Çin Resim Sanatının Etkileşimi 1785 Ünlü Çinli bilgeye göre Seiichi Shiimomiz'e göre, Çin de fırçanın yayılması, çanak çömleklerin Orta Asya dan Çin e girmesiyle eş zamanlıdır. Bu bilgeye göre: M. Ö. V. Yüzyılda av sahnelerini gösteren Türk- İran resimleri Çin e ulaşmış ve Çin resim sanatı bu resimleri örnek alarak meydana gelmiştir 19. Prof. Artur Pop da, İran Sanatları adındaki kitabında, M. Ö. 5. Yüzyıldan M. S. 8. Yüzyıla kadar, Çin sanatının Türk- İran sanatı etkisi altında olduğunu ifade etmektedir. Yani 13. yüzyıl boyunca Türk- İran resim sanatı, Çin resim sanatını etkilemiştir 20. Moğolların İran a saldırmasından sonra, Türk- İran ve Çin arasında yeniden kültürel ve ticari ilişkiler canlanmaya başlamıştır. Bu dönemde üçüncü kez, İran- Türk resimleri ve Çin resimleri arasında yeni bağlar kurulmuştur. Timurlu döneminde Türk ressamlar yeni bir okulun temelini atmışlardır. 15. yüzyılın başlarında Çin ve Timurlular arasındaki ilişkiler gelişerek, Ming ve Timurlu sarayı arasında elçiler gönderilmiştir. O dönemdeki Çin elbiseleri ve eşarpları da resimlere yansımıştır. Sultan Hüseyn Baykara döneminde, Kemalettin Behzat ve Mensur Herevi gibi sanatçıların zuhur etmesiyle Minyatür sanatı tam olarak zirveye çıkmıştır. Herat Okulu olarak bilinen ve yeni meydana gelen bu okul, resim teknikleri açısından, Çin sanatından arı ve tam bir Türk- İran sanatını icra etmekteydi. Bu resimlerde, Avrupa sanatında ortaya çıkan ışık- gölge ve perspektif gibi tekniklerin yeri yoktu 21. Çin motiflerinin Türk- İran resmine yol açması: Türk ressamlar bir yandan Çin resminin gelişmesinde büyük katkı sağlamış, diğer yandan da Çin motiflerini Türkler ve İranlılar arasında yaygınlaştırmışlardır. Ayrıca siyasi ilişkiler ve bazen de askeri çatışmalar, Çin sanatının Türklerin arasında yayılmasını sağlamıştır. Türk kabileleri Çin'e sık sık hücum ederler, sonra, bir takım Çin sanat eserlerini alıp ülkelerine götürürlerdi. Bazen de Türkler Çin krallığının ücretli askerleri olarak başka bir krallığa karsı dövüşürler, bu yolla Çin'e girerlerdi. Dolaysıyla, bu memleketin sanatını tanımışlardı. Bu Türkler, ülkelerine dönerken, bir takım sanat görüşleri ve süsleme örnekler de getirmişlerdi. Öte yandan, Çin den ticarî mübadele yolu ile ithal edilen kumaşlar, seramikler, minyatürler- ve sanat eşyaları, bu ülkenin sanat geleneklerini Türkler arasında yaymıştı. Zaten Çin sanatı da Türklerin yabancısı oldukları bir sanat değildi. Ağaç işlerinde kullanılan bambuların bir araya getirilmesini hatırlatan düz çizgili süsleme Çin'de ve Orta Asya'da bol bol rastlanan bir takım motiflerdi. Çin sanatı ile Türk sanatı arasındaki bu benzerliği Tufan da bulunan resimlerde de açıkça görüyoruz. Bulutun, ejderin, Anka kuşunun ve daha başka sembolik hayvanların üslûplaştırılmasından gelen süsleme motifleri her iki ülkede adeta birbirinin aynısı idi 22. Türk-İran minyatürlerine yansıyan Çin motiflerinden örnekler: Moğolların istilasından sonra oluşan İlhanlı döneminde, Türk- İran minyatürü Çin resminden her zamankinden daha fazla etkilenmiştir. 19 Homayunfarroh Rokneddin, "Seyri Der Minyator-e İran", Honar ve Memari Dergisi, 1353 h.ş yılı/ Hordad ve Tir ayı, sayı: , Tahran, s a. g. e., s Basil Gray, Persina Painting/ Naggaşi-ye İrani, tercüme: Arabali Şerveh, Yay. Donyaye Nov, Tahran, h. s, s Akbar Tecvidi, Negahi be Hüner-i Nakkaşi-i İran Az Agaz Ta Gern-i Dahüm-i Hicri, Tahran, Vizaret-e Farhang ve Honar, 1996., s.62.

8 1786 Abdurrahman DEVECİ İlhanlılar hükümetinin, İran resmine iki tür getirisi olmuştur: Birincisi Çin sanat geleneklerini İran aktarmaktı ki bu, İranlı ressamlar için yeni bir ilham kaynağı olmuştur. İkincisi, sanatçıların kütüphanelerde ve saray atölyelerinde ortak resim çalışma geleneğidir 23. O dönemde Çinli sanatçılar da dahil, birçok yabancı sanatçı Tebriz de faaliyet gösteriyordu. Öyle bir ortamda sanatçıların biri birinden etkilenmemesi imkansızdı 24. İlhanlılar döneminde vezir Hace Reşideddin tarafından hazırlanan Câmiu t-tevârih kitabında Çin ve Orta Asya sanat geleneğinin karışımını belirgin bir şekilde görmek mümkündür. Araştırmacılar genelde Çin tarzının Camü-ettevarih i çok etkilediğinin kanısındalar. Bu resimlerdeki yatay kesim, Çinin el sarma tomarlarını hatırlatır. Keder zemin ve fırça vuruş tarzı Çin in mürekkep boya resmine benzerdir. Doğal şekillerin anlamlı ifadesi, Çin peyzaj resmiyle benzerlik göstermektedir 25. Câmiu t-tevârih'te, Çin sanatının etkisini gösteren en önemli örneklerden biri, figüründen arı olan ve sadece Buda'nın kutsal ağacını gösteren bir resimdir 26. ( Resim 4 ) insan Resim 4. Buda'nın Kutsal Ağacı, Câmiu t-tevârih, Tebriz, 1314, Asyayi Saltanat Derneği, London (Basil Gray, terc. Arabali Şerveh, s. 155) Camü-ettevarih in musavver nüshalarında Çin in Tang dönemine ait olan tarama yapma tekniği de çok kullanılmıştır resimden oluşan Menafi-el- Hayvan kitabında, Abbasi, Türk- İran ve Çin tarzı bir araya gelmiştir. "Aygırın Kısrağı Takip Etmesi" adlı resimde ( Resim 5) ressam ağaç gövdesini sulu boya ve renk lekeleriyle yapmıştır ki bu teknik Çin in Sung ( ) dönemini hatırlatmaktadır Akbar Tecvidi, a. g. e., s a. g. e., s R.Sheila, Canby, "Persina Painting/ Naggaşi-ye İrani", Terc. Mehdi Hoseyni, Tahran, Daneşgahe Honar yayınevi, h.ş., s Basil Gray, a. g. e., s. s Ruin Pakbaz, "Naggaşi-ye İran Az Dirbaz Ta Emruz", s R.Sheila, Canby, a. g. e., s

9 Türk Ve Çin Resim Sanatının Etkileşimi 1787 Resim 5. Aygırın Kısrağı takip etmesi, Menafi-el- Hayvan, Maraga, 1298, Pier Pont Murgan Kütüphanesi, New York. (Basil Gray, terc. Arabali Şerveh, s. 154) Demotte Şehnâmesi de Çin ve İran- Türk sanatının sentezinin göstergesidir ve İran- Türk minyatürünün önceleri hem sentezci hem de yapıcı olduğunu göstermektedir. İskenderin tabudunu gösteren resim 6 da İskender Çin imparatorlarının tahtına benzeri bir seki üzerine yatırılmıştır. Tahtın ağacına Çin motifleri çizilmiştir. Dört tarafında da İslami tarzı dört mum bulunmaktadır 29. Resim 6. İskenderin Ölümü, Demotte Şehnâmesi, Tebriz, , Free year Gallery Art, Washington (Basil Gray, terc. Arabali Şerveh, s. 160) 29 Basil Gray, a. g. e., s. 36.

10 1788 Abdurrahman DEVECİ Reşidettin in 1306 yılında hazırlanan ve Edinboro üniversitesinde saklanan kitabındaki bütün resimlerde bulut motifi gözükür. Genelde bulut, dağ, ağaç gibi doğa unsurları ve anka gibi kuşlar ve hayvanlar, Çin resminden Türk- İran resmine geçmiştir 30. Ancak Türk- İran ressamları Çinlilerinkiden farklı olan yeni bir tarzda, o unsurları boşlukları doldurmak, mesafeleri belirtmek veya değişik sahneleri birbirinden ayırmak için kullanmışlardır 31. Hiç kuşkusuz ejderha, anka, turna motfileri Çinlilerin örgülerinde ve ipek kumaşlarında da kallanılmıştır. Bu kumaşlar ticaret amaçlı Orta Asya'ya geçtiğinde, o motfileri de Orta Asya'ya götürmüşler 32. Ejderha, Çin resminden Türk- İran sanatına geçen motiflerdendir. Aslında Ejderhanın Kaynağı Eski Babil ve Sümer inançları olarak Orta Asya vasıtasıyla Çine geçmiştir. Ancak Çin de yeni bir değer ve önem taşımış ve deforme olduktan sonra tekrar Türklerin sanatına sızmıştır. Fakat Ejderha motifi Türk- İran minyatüründe farklı bir anlam kazanmıştır. Çin ve Uzakdoğu kültlerinde ejderha başlıca sembollerdendir. Zeki, bilge ve ruhsal olarak gelişmiş varlıklar olarak geçerler. Hatta Çin burcunda da yılları vardır. Ejderha festivalleri düzenlenir, bayraklarında sembollerinde sıkça kutlanır. Türk kültürüyle benzer unsurlar taşımaktadır 33. "Uygur devrinde olumlu bir simge olarak bilinen ejderin bazen ilahlarla ilgili olduğu anlaşılıyor. Gök çarkını bir çift ejderin çevirdiği düşünülüyordu. Öte yandan Uygur mitolojisinde yarı insan yarı ejder özellikleri gösteren ejder hanlarından da bahsedilmektedir; bu halleriyle Fu-hsi ve Nuwa tasvirlerini hatırlatırlar 34 ". Uygur sanatında karşımıza çıkan ejder tesvirlerinin, en tanınmış örneği IX- X yüzyıllarda yapılmış olan 19. Tapınakta bulunan bir bezeklik freskosundaki ( Berlin Staatlinche Museen, Env. No. I B 8383) kanatları rumi şeklinde kıvrılan ejder tasviridir (Resim 8). Boynuzları, pulları ve kanatlarıyla betimlenen bu ejder suyun altından çıkıp, gök ejderi olarak göğe yükselmek üzeredir. Göğe yükselen bu ejder bulutların arasına yerleşerek yağmurun yağmasına yani bereket ve bolluğa yol açacaktır a. g. e., s Ruin Pakbaz, a. g. e., s R.Sheila, Canby, a. g. e., s Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, 3. Basım, İstanbul, 2010, s a. g. e., s 267

11 Türk Ve Çin Resim Sanatının Etkileşimi 1789 Resim 8. Gölün ortasında bir ejderha tasvirli bur duvar freski, Bezeklik, 19 no'lu mabette bulunmuş ve Berlin'e taşınmış, Berlin, Staatl,che Museen ( Başlagıçtan Bügüne Türk Sanatı, 1993) Osmanlılarda ve daha eski Türk kavimlerinden ejderhaya evren- denmekteydi. Ve eski türk mitolojilerinde dünyayı, gezegenleri çekip çeviren, döndüren bilge varlıklar olarak bahsedilmiştir: yarattı kör, evren tuçi evrülür. Anıng birle tezginç yine tezginir 36 (Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig) Ancak, hayırlı bir varlık izlenimini veren bu özellikleriyle Çin ejderi, ortaçağ mitolojisindeki Arap, İran ve Türk kaynaklarında değişik tipli bir canever olarak ortaya çıkar. Uzakdoğu da iyi ve koruyucu olarak düşünülen ejderhalar Arap, İran, Türk ve batı dünyasında genellikle kötü, korkulacak bir canlı olarak bilinir. Özellikle de Türk- İran Minyatür sanatında genelde Ejderha korkunç bir yaratık ve güçlü bir düşman olarak görülmektedir. Türk- İran ressamı yeni bir bakışla, ejderhanın mahiyetini değiştirirmiş, onu Behram gibi Şehname kahramanının karşısında yenik hale düşürmüştür 37. Tabii ki, ejderhayı evrenin enerji kaynağının sembolu olarak bilen bir Çinli için bunlar anlamsız gelecektir 38 (Resim 9) Anmarı Kurkıyan, Anmarı, Bagha-i Hayal: 7 Gern Minyatür-i İran, Tahran, Terc. Parviz Marzban, İntişarat-i Fürüzanfer, s a. g. e., s. 34.

12 1790 Abdurrahman DEVECİ Resim 9. Behram Gur un Edjeri Öldürmesi: TSMK (Basil Gray, terc. Arabali Şerveh, s. 177) Sonuç: Birçok araştırmacıya göre, Çin resim sanatından önce, Orta Asya da resim sanatının varlığı bilinmektedir. Bu sanat Türklerden Çin e geçip tekrar Çin özelliklerini taşıyarak Türk- İran kültürüne dönmüştür. Ünlü Çinli bilgeye göre Seiichi Shiimomiz'e göre M. Ö. V. Yüzyılda av sahnelerini gösteren Türk- İran resimleri Çin e ulaşmış ve Çin resim sanatı bu resimleri örnek alarak meydana gelmiştir. Prof. Artur Pop'a göre de, M. Ö. 5. Yüzyıldan M. S. 8. yüzyıla kadar, Çin sanatının Türk- İran sanatı etkisi altında olduğunu ifade etmektedir. Yani 13. yüzyıl boyunca Türk- İran resim sanatı, Çin resim sanatını etkilemiştir. M.S. III. yüzyılda ressam bir peygamber olarak zuhur eden Mani nin, Türk- İran minyatür sanatının kökeni olarak bilinen Erjenk atlı musavver kitabı, Maniciliğin Çin ve Moğolistan a kadar uzandığı dönemlerde Çin resmini de etkilemiştir. Türk- İran minyatürü, özellike İlhanlı döneminden sonra, her zamankinden daha fazla Çin resminin etkisi altına girmiştir. Genelde bulut, dağ, ağaç gibi doğa unsurları ve anka ve ejderha gibi kuşlar ve hayvanlar, Çin resminden Türk- İran resmine geçmiştir. Ancak zaman aşımında, Türk- İran ressamları Çinlileriden farklı olan yeni bir tarzda çalışarak, o unsurları boşlukları doldurmak, mesafeleri belirtmek veya değişik sahneleri birbirinden ayırmak için kullanmışlardır. KAYNAKÇA AKBAR Tecvidi, Negahi be Hüner-i Nakkaşi-i İran Az Agaz Ta Gern-i Dahüm-i Hicri, Tahran, Vizaret-e Farhang ve Honar, ARSEVEN, Celal Esad, Türk Sanatı Tarihi, Menşesinden Bugüne Kadar,Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s. 14.

13 Türk Ve Çin Resim Sanatının Etkileşimi 1791 ASLANAPA Oktay, Türk ve İslam Sanatı Milli Eǧitim Bakanlıǧı Kültür Yayınları, ASLANAPA Oktay, Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, Beşinci Basım: 1999, İstanbul. ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, Beşinci Basım: 1999, İstanbul. CANBY, R.Sheila, Naggaşi-e İrani/ Persian Painting, Terc. Mehdi Hoseyni, Tahran, Daneşgahe Honar yayınevi, h.ş. ÇORUHLU, Yaşar Erken Devir Türk Sanatı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2007,. ÇORUHLU, Yaşar, "Türk Mitolojisinin Ana Hatları", 3. Basım, İstanbul, Diyarbekirli, Nejat, Başlangıçtan Bugüne Türk Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Sanat Disisi: 45, Ankara, EBERHARD, W., "Çin Tarihi", Ankara GRAY, Basil, Persina Painting/ Naggaşi-ye İrani, tercüme: Arabali Şerveh, Yay. Donyaye Nov, Tahran, 184. h.ş. H. D Ardenne de Tizac: L art ehinois classique. HOMAYUNFARROH Rokneddin, "Seyri Der Minyator-e İran", Honar ve Memari Dergisi, 1353 h.ş yılı/ Hordad ve Tir ayı, sayı: , Tahran. KURKIYAN, Anmarı, Bagha-i Hayal: 7 Gern Minyatür-i İran, Tahran, Terc. Parviz Marzban, İntişarat-i Fürüzanfer, PAKBAZ, Ruin, "Naggaşi-ye İran Az Dirbaz Ta Emruz", Zerrin ve Simin yayınevi, Tahran, 1380 h.ş. SAYRAMİ, A., "Süi ve Tang Devletlerinde Uygur Sanatkarları", Pekin İnternet Taramaları: www. mahlukat.deviantart.com - www. akademiye.org - www. miniturenovin.persianblog.ir - www. tebyan.net