Buhara'nın tarihi müslümanları n bu bölgeye gelmeleriyle aydınlanmaya başlar. Yakut Hz. Peygamber'in bir hadiste

Transkript

1 fndan Mülal]l]as Bugyeti'l-vu 'ô.t adyla ihtisar edilmiş olup müellif nüshas Haydarabad Asafiye Kütüphanesi'nde bulunmaktadr (nr. 342). Birçok kütüphanede yazmalar bulunan Bugyetü'l-vu 'ô.t' ilk defa 1839 ylnda Hallandal müsteşrik A. Meursinge atince açklamalarla eiden'de neşretmiştir. Daha sonra Muhammed Emin el- Han cl tarafndan Kahire'de ( 1326), son olarak da Muhammed Ebü'I-Fazl İbrahim'in tahkikiyle iki cilt halinde yine Kahire'de ( 1384/ 964) yaymlanmştr. BİBİYOGRAFY A : Süyüti. Bugyetü'l vu 'at,, -6; ll, ; Serkis. Mu'cem, 1, o76; Brockelmann. GA, ll, 20; Suppl., ll, 95-96; Ahmedeş-Şarkavi ikbal. Mektebetü Celal es-süyütc Rabat , s ; C. Zeydan. Adab, ll, ; Abdülvehhab İbrahim Ebü Süleyman. Kitabetü'lbaf ş i'l-'ilmc Cidde 403 / 1983, s ; Ma 'a'l-mektebe, s. 177 ; Abdülkadir Karaha n. "Süyüti", İA, Xl, 262. r;;;:1 MEHMET T ÜRKMEN BUHAR (bk. BAHAR). BUHARA ( ls.)~ ) Maveraünnehir'de tarihi bir şehir. Zerefşan rmağnn aşağ havzasndaki büyük vahada yer alr; bugün Özbekistan Cumhuriyeti snrlar içinde bulunmaktadr. Şehrin denizden yüksekliği 220 metredir. Kara ikliminin tesiri altnda olup kşlar soğuk (ocak ortalamas - 0, 6 C), yazlar çok scaktr (temmuz ortalamas 29,5 C'). Yllk yağş tutar ortalama 135 mm. kadardr. Bu bölgede çok eski devirlerden beri şehirler kurulmuş o lm aldr. Büyük İ s kender devrinde Semerkant'tan (Marakanda) başka Zerefşan rmağnn aşağ mecras üzerinde başka bir şehir daha vard. Bu şehrin Buhara olup olmadğ bilinmemektedir. Hicretin ilk asrlarnda bölgede Buhara dşndaki yerleşim merkezlerinden biri de Ramisen'dir (Reyamisen) : Ma kd isi burann eski Buhara'ya bağl olduğunu söyler (AJ:senü ' t-te~as fm, s. 282). V. yüzyl Çin kaynaklarnda Buhara ' nn merkezi Nümickes'ten (BOmickes) Numi şeklinde söz edilir. Buhara ad ilk defa Pu- ha şeklinde 630 yl civarnda Çinli seyyah Hüang-Tsang tarafndan kullanlr. Şehrin adnn eski paralar üzerinde "Pwy'r ywb" şeklinde geçmesinden Buhara adnn çok daha. önceleri kullanlmakta olduğu sonucuna varlabilir. Bu kelimenin Sanskritçe vihara kelimesinin Türkçe'deki şekli buhardan türemiş olmas da mümkündür. Belki de Nümickes şehrinde kurulan bir "vihara" (manastr) dolaysyla şehre bu ad verilmiştir. Müslümanlar bu bölgeye geldikleri srada şehrin hükümdarna Buhar-hudat (Buhar - hudah ~ Buhara sahibi) deniliyordu. Bir Çin kaynağna göre bu hanedann beylerinden biri 627 ylnda atalarnn yirmi iki batndan beri bu şehirde hüküm sürdüklerini söylemiştir. Paralar üzerindeki "Pwy'r ywb" ibaresinden yerli dilin Sağdea olduğu anlaşlmaktadr. İbn Havkal da Buhara halknn Sağdea ve Farsça konuştuğunu söyler (Şaretü'lari, s. 489) Bu da iranllar'n islam'dan önce bu bölgede kolaniler kurmalarnn bir sonucu olmaldr. Buhara'nn tarihi müslümanlar n bu bölgeye gelmeleriyle aydnlanmaya başlar. Yakut Hz. Peygamber'in bir hadiste Buhara'nn fethini müjdelediğini söyler (Mu'cemü'l-büldan, 1, 354). Şehir 54 (674) ylnda Muaviye'nin Horasan Valisi Ubeydullah b. Ziyad tarafndan fethedilmiştir. Bu srada şehrin hükümdan Bfdün (Taberf'ye göre Kabac veya Ka y ğ ) Hatun idi (Ya'kubi, l ; Ta beri, ll, 169) Taberi bu kadnn Türk hakannn kars olduğunu söyler. BidGn Hatun yaplan antlaşmaya göre yllk 1 milyon dirhem ve 2000 muharip verecekti. Bu antlaşma iki yl sonra Vali Said b. Osman tarafndan yenilenmekle beraber islam hakimiyeti devaml olmad ve şehir zaman zaman müslümanlarn kontrolünden çkt. Ancak EmevTier'in meşhur kumandanlarndan Horasan Valisi Kuteybe b. Müslim ( ) yllar arasndaki seferleri sonunda Buhara halkyla o yöredeki Türk müttefiklerinin mukavemetini krd ve şehre bir Arap garnizonu yerleştirdi. Buhara 'nn etrafndaki çöller ve bozkrlar Türkler tarafndan yurt tutulduğuna göre şehirde Türk nüfusu da bulunmaldr. U beydullah Buhara ' dan Basra'ya dönerken yannda 2000 yerli okçu götürmüştü. Bunlardan biri Reşid et-türki idi (Taberf, ll, 268; Gihiz, s. 28). Nerşahf'ye göre BidGn Hatun oğlu Tuğşade (Taberf, ll, 1693'te Tu~ Siyade) adna naibe sfatyla on beş yl hüküm sürmüştür. Fakat Taberi Tuğşade ' nin Kuteybe b. Müslim tarafndan 91 (71 O) ylnda Buhara'ya tayin edilen genç bir hükümdar olduğunu söyler. Tuğşade müslüman olmuş, otuz yl Buhara'da hüküm BUHARA sürdükten sonra Ramazan 121 (Ağusto s 739) tarihinde Semerkant'ta Horasan Valisi Nasr b. Seyyar'n ordugahnda eşraftan iki kişi tarafndan öldürülmüştür. Onun devrinde Türkler bölgeyi geçici olarak birkaç defa ele geçirdiler; 11 O (728-29) ylnda bir ara Buhara ' y da işgal ettiler (Taberf, ll, 1514, 1529) Tuğşade ' nin öldürülmesi üzerine yerine oğlu Kuteybe hükümdar oldu ve önceleri müslümanlarn takdirini kazand. 133 (750-51) ylnda Şerik b. Şeyh'in Abbasller'e karş isyan üzerine Ebu Müslim'in kumandan Ziyad b. Salih Buharhudat'n yardmyla isyan bastrd. Fakat Kuteybe birkaç yl sonra Ebü Müslim tarafndan Buhara bölgesinde İslamiyet'in zayflamasndan mesul tutularak öldürüldü. Yerine geçen kardeşi Bünyat da Halife Mehdi devrinde znd klardan Mukanna' taraftarlğyla itharn edilerek idam edildi. Bundan sonra Buharhudatlar şehrin idaresindeki önemlerini kaybettiler. Bununla beraber ellerinde geniş araziler kald. Buharallar Mukanna 'n 163'te (780) öldürülmesine kadar onun yannda yer aldlar. Emevller zamannda ve Abbasiler'in ilk devrinde Buhara'da yerli hükümdardan başka Merv'deki Horasan valisi tarafndan tayin edilen bir emir veya amil bulunuyordu. Horasan Valisi Fazi b. Süleyman et-tgsi Buhara ve Soğd'u Türk akniarna karş surlarla çevirdi ( 66/ 782). Yeri dolaysyla Buhara diğer Maveraünnehir şehirlerinden daha çok Merv' le ilişki içindeydi. Hatta Buhar-hudat'n Merv'de bir saray vard (Taberi. ll, , 1992) Buharallar Abbasi Valisi Ali b. isa b. Mahan'a karş da ayaklandlar. Fakat bu isyan HarGnürreşid'in emiri Herseme b. A'yen tarafndan bastrld (193 / 809) lll. (IX.) yüzylda Horasan valileri merkezlerini Merv'den Nişabu r 'a taşynca Buha r a'nn idaresi Maveraünnehir'in diğer ksmlarnn idaresinden ayrld. 260 (874) ylna kadar Buhara Samanller'e bağl değildi. Doğrudan Horasan'daki Tahirller'e bağl bir valinin idaresindeydi. Buhara Emiri Ya'kub b. eys es-saffar'n Tahirller'i ortadan kaldrmas üzerine Ya'kub Buhara'da ksa bir müddet Horasan hükümdan olarak tannd ve adna hutbe okundu. Bu srada şehir halk ile ulema Samanller'den Semerkant hakimi Nasr b. Ahmed'e baş vurarak şehri ona teslim ettiler. Nasr da küçük kardeşi ismail'i Buhara valiliğine tayin etti (260 / 874). Böylece Buhara 389 (999) ylna kadar Samanller ta- 363

2 BUHARA rafndan idare edildi. Bu devrede şehir tarihinin en parlak dönemini yaşayacak, büyük bir idari ve kültürel merkez haline gelecektir. 279 (892) ylnda Nasr ölünce hanedann başna İsmail ( ) geçti ve Buhara'da oturmaya devam etti. Böylece Buhara devletin merkezi oldu. İsmail bütün Maveraünnehir'i idaresi altna ald ve Ebü İshak İbrahim adndaki Buhar - hudat ' n topraklarna el koydu, fakat ona hazineden dirhem tuta rnda yllk tahsisat ayrd. İsmail 287 (900) ylnda Saffariler'den Amr b. eys'i yenince Abbasi halifesi tarafndan Horasan emiri olarak tannd. Bu sayede şehir zengin ve büyük bir devletin merkezi oldu. Bununla beraber hiçbir zaman Seme r kant' gölgede b rakamad. Samaniler devrinde şehrin tarihini yazan Nerşahi (ö. 348 / 959) ve ayn sralarda Buhara'ya uğrayan İstahri, İbn Havkal ve Makdisi gibi coğrafyaclar tarafndan şehir ayrntl bir şekilde anlatlarak büyük bir ilim ve kültür merkezi olduğu belirtilir. Samani hükümdarlar alim, edip ve şairleri himaye ettikleri için çok sayda edip ve şair Buhara da toplanmşt. ll. Nasr b. Ahmed zamannda ( ) Buhara'da Samani saraynda bulunan şair ve ediplerden baz lar şun l ardr: Ebü'I-Hasan el-ehham, Ebü Muhammed b. Matran, Ebü Ca'fer b. Abbas b. Hasan, Ebü Muhammed b. Ebü's Siyab, Ebü Nasr el-hersemi, Ebü Nasr ez-zarifi, Reca b. Velid el-isfahani, Ali b. Harün eş-şeybani, Ebü İshak el -Parisi, Ebü ' I-Kasm ed -Dineveri, Ebü Ali ez Zevzeni. Buhara tarihi boyunca genişlemiş veya küçülmüş, fakat asla yerini değiştirismail b. Ahmed es-samani Türbesi - Buhara 364 memişti r. Diğer Maveraünnehir şehirleri gibi defalarca yakl p y klmasna rağmen hep lll. (IX.) yüzyldaki yerinde ve bu asrdaki planna göre yeniden inşa edilmiştir. Orta Asya şehirlerinin çoğunda olduğu gibi İslam coğrafyaclar Buhara şehrin i n de kale (Kuhendiz), asl şehir (Şehristan) ve dş mahallelerden (Rabaz) meydana ge l diğini söylerler. Kale en eski devirlerden beri bugünkü yerinde, yani Rigistan denilen yerin doğusundayd. Kalenin biri doğusunda, biri batsnda iki kaps vard. Doğusundakine Güriyan (Cuma Mescidi) kaps, batsndakine Rigistan (Sehle) kaps denirdi. Kalenin çevresi 1600 m., sahas 9 hektard. İçinde Buhar- hudatlar'n büyükay takm yldzlarn temsil eden yedi taş sütun üzerine kurulmuş saray vard. İlk Samani hükümdarlar da bu sarayda oturmuşlard r. IV. (X. ) yüzyln ortasnda İbn Havkal şehre uğradğ zaman Samaniler hala kalede oturuyorlard (Şuretü '-ari, s. 483). Makdisi zamannda ise kaledeki saray hazine ve hapishane olarak kullanlyordu (Af:s enü ' t te ~as fm, s. 280). Kalede Kuteybe b. Müslim tarafndan inşa edilen Cuma Mescidi de vard. Daha son rala r bu cami Divanü'lharac olarak kullan l acaktr. Kale VI- VII. (XII -XIII.) yüzyllarda defalarca yklmş ve ayn yerde inşa edilmiş olup Şehristan'n dşndayd. Şehir ile kale arasnda kalenin doğusundaki aç k sahada daha sonra Cuma Mescidi inşa edilmiş, bu mescid VI. (XII.) yüzyla kadar burada kalmştr. Bugünkü şehrin hangi ksmlarnn Şehristan ' n bulunduğu yerde olduğunu tayin etmek güç değ il dir. Zira İ stahri'ye ve İbn Havkal'a göre buras ve kale yüksekte olduğundan akarsu yoktu. Suralarn halk Semerkant'tan akan büyük kanaldan su alrlard. Hanikov'un eserindeki plana göre şehrin bu set üzerindeki ksm kale sahasnn iki misli kadar genişlikteydi. Kale ile Şehristan ' n etraf yedi kapl bir surla çevriliydi. Coğrafyaclar bu kaplarn adlarn verirler (İbn Havka s ; Şe şe n, s ). Çarş şehir s urlar dşnda, daha sonralar Pazarkaps denilen ve Nerşahi tarafndan Aktarlar kaps diye adlandrlan demirkap önündeydi. Bu kap şehr i n doğusunda olmaldr. Nerşahi'nin açk olarak ifade ettiğ i ne göre müslümanlarn fethi s rasnda şehir yalnz Şehristan ' dan ibaretti. Bunun d şnda dağn k olarak baz evler vard. İbn Havkal zaman nd a ise birbirine geçmiş ağaçtan yaplan Darülimare (hükümet saray) merkezde, bunun etrafnda büyük surla çevrili 12 X 12 fersah (takriben 96 x 96 km 2 ) saha köşkler, bahçeler, bostanlarla kaplyd. Boş ve işlenmemiş bir arazi parças yoktu. Buras İ slam dünyasnn en kalabalk şehirle r indendi. Şehristan daha sonra l ar da önemini korumuştur. İslam devrinde şehrin gelişmesi üzerine Şehristan ile Rabaz birleşmiş, 235 (849-50) ylndan sonra ikisi tek bir surla çevrilmiştir. IV. (X.) yüzylda daha geniş sahay içine alan yeni bir sur yaplmştr. Bu iki surun şehrin şimdiki suru gibi on birer kaps vard. Nerşahi, İstahri, İbn Havkal bu kaplardan bahsederler (bk. İA, ll, ). İ slamiyet ' ten önce kaleden başka Rigistan'da da bir saray vard. Samaniler devrinde ll. Nasr burada yeni bir saray yaptrd. Bu sarayn önündeki binalarda devletin on d ivan vard (NerşahT, s. 24). Mansür b. Nüh devrinin ( ) ilk yllarnda bu saray yand. İbn Havkal ve Makdisi şehre uğradklar srada Darülimare Rigistan'da kalenin karşsndayd. Samaniler devrinde kalenin kuzeyinde Cüy-i Müliyan Kanal üzerinde başka bir hükümet saray olduğu anlaş lmaktadr. Bu saray İsmail b. Ahmed tarafndan yaplmş, Samanller'den sonra harap olmuştur. Mansür b. Nüh devrinde Rigistan dar geldiği için Semtin köyü yolu üzerinde 360 (970-71) ylnda kaleden 3 km. kadar uzakta yeni bir namazgah tesis edilmiştir (Hilal es-sabl, s. 402). Kale ile Şehristan arasnda Cuma Mescidi'ne bitişik bir yerde hükümdar için özel kumaşlar dokunan Darü't-traz vard. Buhara'da dokunan kumaşlar, hallar, kilimler, yünlü ve pamuklular, seecadeler Irak'a ve çeşitli ülkelere ihraç edilirdi. İ bn Havkal ve Makdisfnin verdiği bilgilerden bu srada Buhara ve etrafnda ziraat, ticaret ve sanayinin çok geliştiğ i, çok büyük çarşlar olduğu anlaşlmaktadr. Bununla beraber Makdisi Buhara'dan ve halkndan baz şikayetlerde bulunur ve evlerin dar ve yangndan harap halde rutubet kokulu, sivrisinekli, yazn çok scak, kşn çok soğuk olduğunu, içki ve eğlenceye düşkün kötü ahlakl kişilerin burada toplandğn söyler (Af:senü 't-te~asfm, s. 281). Nerşahi, İstahrf ve İbn Havkal Buhara c ivarndaki ş ehirler hakknda geniş bilgi verirler. Bilhassa İbn Havkal ziraat ve taşma c l k için yaplan kana llar. bölge-

3 Magaki Attar camii- Buhara nin ziraatnn gelişmişliğini ve ürettiği mallar ayrntl olarak anlatr. Bazlarnn tarihi İslam'dan önceki devreye kadar çkan bu kanallarn bir ksmndan günümüzde de ziraatta ve başka konularda faydalanlmaktadr. Buhara ve etra fn göçebe Türkler'in aknlarndan koruyan büyük surun izleri günümüze ulaşm ştr. Nerşahi'ye göre bu surlarn yap l masna 168 (784) ylnda başlanmş, inşaat 21 S ( 830) ylnda bitirilmiştir (Tarff) -i Buf)ara, s. 29). Buhara şehri bu surla çevrili ksmn ortasn da değil bat yarsnda yer alyordu. Surlar Buhara'nn doğuda 7, batda ise 3 fersah uzağndan geçiyordu. Samanller'den İsmail b. Ahmed devrinden itibaren etraftaki Tilrkler'in müslüman olmasyla bu surlar ihmal edilmiştir. Kalntlar günümüzde step bölgesinde ve Buhara ile Kermlne arasndaki tarlalarda görülür. İbn Havkal Buhara 'daki evlerin yüksekliğinin iyi ayarlandğn, bina l arn kale ile toplu halde yaplarak tahkim edildiğini, Buhara'nn bütün tarlalarnda su ç ktğn ve bundan dolay çnar, ceviz gibi ağaçlarn yetişmediğini, burada yetişen meyvelerin Maveraünnehir'in en iyi ve en tatl meyveleri olduğunu anlatr (Süretü'l-ari, s ). İnşaat malzemelerinin büyük çoğunluğunun ahşap olmas Buhara' nn yangnlarda harap olmas sonucunu doğurmuştur. Bunun için şehir defalarca yeniden inşa edilmiştir. Samaniler zamannda Buhara ha l k demir, bakr, kalay karşm Sağdea ibareterin yer aldğ Muhammediye dirhemiyle Gtrlfiye, Müseyyebiye, İsmailiye denilen dirhemleri kullan r lard. Samanller'den Ebü İbrahim gümüş dirhemler de bastrmşt. İbn Havkal, Maveraünnehir halknn günlük alş verişlerini fülüs denen bakr dirhemlerle yaptğn söyler (Şüretü'l-ari, s. 490). Karahanllar'dan Harun Buğra Han 382'de (992) Buhara'y geçici olarak işgal etti. Karahanl İ lig Han Nasr b. Ali' nin 389'da (999) şehri istila ederek Saman Devleti'ne son vermesi üzerine Buhara eski önemini kaybetti. Daha sonra bir buçuk as r boyunca şehre hakim olan Karahanil hükümdarlarnn ancak birkaç Buhara'da oturdu. Bunlar baz yeni binalar inşa ettirdiler. Buğra Han İbrahim b. Nasr 436'da ( ) Fatmiler lehine başlat lan Şii propagandasna tepki gösterdi ve Buhara'daki İsmailller'in öldürülmesini emretti. V. (X) yüzyln ikinci yarsnda Şemsülmü l k Nasr b. İbrahim Han yeni bir cuma camii, şehrin güneyinde de Şernsabad denilen bir saray yaptrd ve bir av sahas meydana getirdi. Karahanil hükümdarlaryla ihtirasl ulema arasndaki düşmanlktan kaynaklanan olaylar 461 'de (1069) Şemsülmülk Nasr b. İbrahim'in İmam Ebü İbrahim İsmail es-saffar' öldürtmesiyle daha da şiddetlendi. Arslan Han devrinde ( 02-30) Buhara en sakin ve huzurlu dönemlerinden birini yaşad. Bu hükümdar kale ve surlar yeniden yaptrd. Cuma camiini ve iki yeni saray inşa ettirdi. Buhara'daki daha birçok bina bu hükümdara izafe edilir (Nerşahi, s. 23, 28). Klç Tamğaç Han Mesud da S60 ( 1165) ylnda şehrin surlarn tamir ettirdi. Buhara bu gerileme devrinde dahi büyük bir kültür merkezi olarak kald. SamanYier'den önce şehirden başta İmam Muhammed b. İsmail el-buhari olmak üzere pek çok alim çkmşt. Samaniler devrinde burada önemli bir saray kütüphanesi vard. Bu kütüphaneden istifade eden önemli kişilerden biri İbn Sina'dr. VI. (XII.) yüzylda Burhan ailesi (Al-i Burhan) diye de bilinen aile bir ara Buhara' da müstakil dini idare kurdu ve Moğol istilasna kadar varlklarn sürdürdü. S Safer S36 (9 Eylül 1141) tarihinde meydana gelen Katvan Savaş ndan sonra şehir putperest Karahtaylar'n idaresine geçti. Bununla beraber Buhara'da Sadr unvanl hükümdar l arn şehir üzerindeki nüfuzu devam etti. Sadrüşşehid Hüsameddin ömer b. Abdülaziz şehrin işgali srasnda şehid düşmüştü. Onun yerine kardeşi Ahmed b. Abdülazlz Karah taylar'n tayin ettiği valiye müşavir oldu. Burhan ailesi şehirden onlar adna haraç toplad. Harizmşah Alaeddin Tekiş b. İlarslan 1182'de Buhara'ya bir sefer düzenledi. Burhan ailesi 604 ( 1207) ylnda ŞiYier'in başlattğ bir halk ayaklanmas srasnda Karahtaylar'a sğn- BU HARA d. Şehri ksa bir müddet esnaftan Sincar Melik adl biri idare etti. Ayn yl şe hir Harizmşah Muhammed b. Tekiş'in idaresi altna girdi. Onun tarafndan kale tamir ettirildi ve yeni binalar yapld. Harizmşah l ar'n otoritesi bir müddet daha devam etti ve Alaeddin Muhammed 614'te ( ) Buhara'da Abbasi Halifesi Nasr-idinillah adna okunmakta olan hutbeye son verdi. Cengiz Han'n Maveraünnehir'de ilk aldğ şehirlerden biri Buhara oldu. Şe-. h ir 4 Zilhicce 616 ( 1 O Ş u bat 1220) tarihinde Moğo l ordular tarafndan işgal edilip yağmaland. Kalesi ise on iki gün dayandktan sonra teslim oldu. Bu arada çkan bir yangnda Cuma Mescidi ile tuğladan yaplmş baz binalar dşnda şehrin tamam yand. Bununla beraber şehir çabucak kalknd. Ögedey devrinde büyük ve kalabalk bir ilim ve kültür merkezi haline geldi. 636 ( 1238) ylnda şehirde Moğollar aleyhine bir halk ayaklanmas olduysa da Hocend'de oturan Vali Mahmud Yalavaç tarafndan şehir tahribata uğramadan bastrld ve kişi öldürüldü. Moğollar çok daha büyük bir katliama girişeceklerdi, fakat Mahmud Yalavaç buna engel oldu. Ata Melik Cüveynf'nin anlatlğna göre otuz yl önceki ayaklanma gibi bu ayaklanma da fakir tabakalar ve köylüler tarafndan gerçekleştirilmişti. 662 de ( 1263) Kubilay ile Ark Söke arasnda meydana gelen savaşta da Buharal SOOO kişi katiedilip mallar yağmaland. Aileleri de öldürüldü veya esir alnd. Moğol hakimiyetinin ilk y llarnda Buhara ' nn nasl idare edildiği bilinmemektedir. Cüveyni Moğol valilerinden Kürküz'ün hayatndan bahsederken Sayn Melikşah' Buhara emiriolarak zikreder. Vassaf. Ögedey devrinden itibaren Buka- Buşa ile beraber Buhara valisi olarak Çonksan-Tayfu'nun adn verir. Çin- Namazgah Camii - Buhara 365

4 BUHARA li olmas gereken Çenksan devrinde Buhara' da Çince ibare taşyan bak r paralar baslmşt r. Bu devirde Buhara mollalar ve seyyidleri diğer dinlerin din adamlar gibi vergi vermekten muaf tutulmuş lardr. Bu devirde bir hristiyan olan Mengü (Möngke) ile Kubilay'n anneleri Sor kokteni Bige Hatun Buhara'daki Haniye Medresesi'ni yapt rmşt r. Mahmud Yalavaç ' n oğlu Mesud Bey ise Rfgistan'da Mesud Bey Medresesi' ni inşa ettirmiştir. Her ikisi de büyük medreselerdi. 7 Receb 671 (28 Ocak 1273) tarihinde Buhara İlhanllar ' dan Abaka Han ' n kumandanlarndan Nfkpey- Sahadr tarafndan işgal edilip yedi gün yağmaland. Şehi r ve halk ateş ve klçla hemen tamamen imha edildi. Kurtulanla r n ellerinde kalan mallar ise üç yl sonra Çağatay reisierinden Çuba ile Kayhan tarafndan müsadere edildi. Vassaf'n kaydna göre bundan sonra yedi yl Buhara'da insan yaşamamş, ancak 1283'te Kaydu'nun emriyle Mesud Bey şehri yeniden kurmak ve kaçan halkn geri getirmek için tedbirler almştr. Mesudiye Medresesi de yeniden inşa edilmiş, Mesud Bey Şewa l 688 (Ekim-Kasm 1289) tarihinde ölünce bu medresede gömülmüştü r. Fakat bu sükünet fazla devam etmemiş, Receb 716'da (Ekim 1316) Buhara yeniden İ lhanlla r ve Çağatay şehzadesi Yasavür tarafndan yağmalanp tahrip edilmiş, bu bölgedeki şehirlerin halknn çoğu Ceyhun 'un güneyindeki bölgeye yerleştirilmiştir (d'ohson, IV, 567 vd.). 733'te (1333) şehr i ziyaret eden İbn Battüta cami, medrese ve paza rlarn harabe halinde olduğunu söyler. Moğol istilas srasnda Buhara Orta Asya'nn en önemli süff merkezi idi. Mutasawf-şair Seyfeddin ei -Baharzf (ö 659/ 1261) ve ahfad Buhara'da yaşamş ve irşad faaliyetlerinde bulunmuşlardr. Arslan H an ' n yapt rd ğ Kalan!Kalyon) Camii ve Minaresi Buhara 366 Çağatay hanedan ve Timurlular devrinde ( ) Buhara bölgenin siyas hayatnda önemli rol oynamamştr. Bu devirde Buhara da meydana gelen en önemli olay, Bahaeddin Nakşibend (ö ) tarafndan kurulan Nakşibendiyye tarikatnn ortaya ç kmasdr. Bahaeddin Nakşibend hayatn Buhara ve civarnda geçirdi. Doğum yeri Kasrarifan'daki Bahaeddin Türbesi ziyaretgah oldu. Onun müridieri arasnda bulunan Hace Muhammed Parsa ady l a meşhur Muhammed b. Muhammed Hatz- Buharf (ö. 822 / 1419) Buhara'da çok etkili idi. Muhtemelen onun önderliğinde Nakşibendiyye Orta Asya'nn siyas hayatnda önemli rol oynad. Uluğ Bey de Buhara şehrinin merkezinde bir medrese inşa ettirmiştir. Şeybanf Han IX. (XV.) yüzyl sonlarn da Deşt-i Kpçak'taki düşmanlarndan kurtulup Buhara'daki Timurlu valisine sğnd ve iki yl burada kalarak Nakşibendi şeyhlerinden Cemaleddin ile Mansür'dan islami konularda bilgi edindi. Böylece Özbekler'le Nakşibendiler arasnda dostluk kuruldu. 905 (1500) yl yaz mevsiminde Buhara Şeybani Han kumandasndaki Özbekler tarafndan ele geçirildi. Şeybani Han Babür karşsnda mağlüp olup öldürülünce Buhara Özbek hakimiyetinden çkt (151 O) Ancak iki yl sonra Şeyhani Han'n yeğeni Ubeydullah Han tarafndan geri alnd. Özbekler'de de devlet pek çok Türk devletinde olduğu gibi hakim ailenin ortak mülkü kabul ediliyordu ve küçük prensiikiere ayrlmşt. Hanedann en yaşis olan han Semerkant'ta oturuyordu. Sadece yllarnda hüküm süren Ubeydullah Han ile yllar a rasnda hüküm süren ve 1583'te büyük han olan Abdullah Han Buhara ' y devlet merkezi edindiler. Bu iki hükümdar sayesinde Buhara yeniden siyasi ve kültürel bir merkez haline geldi. Buhara en geniş topraklara ve en büyük askeri güce bu dönemde sahip oldu. Çok güzel binalar yaplmş, ekonomik alanda büyük gelişmeler olmuştur. Abdullah Han ' n ölümünden bir yl sonra ( 1599) Buhara Hanlğ Canoğullar hanedannn eline geçti. Xl. (XVII.) yüzyln ortalarnda hanlk politik ve ekonomik sahada bir çöküş dönemine girdi. Özellikle Subhan Kulu Han ( ) zamanndan itibaren merkezi otorite zayflad. Ebü'I -Gazf ( ) ile tarih sahnesine çkan Hive Hanlğ Canoğullar'nn karş l aşt ğ zorluklardan istifade ederek Maveraünnehir'e süratli aknlarc;a. bulundu. Enüşe Ha o 1681 'de Buhara'yi zaptedip yağmaiad. ve adna hutbe okuttu. Ubeydullah Hari ( ) merkezi otoriteyi güçlendirmeye çalştysa da takip ettiği para politikasyla Buhara halknn isyanna sebep oldu (1708) Ubeydullah Han'n ölü ~ münden sonra yerine geçen Ebü'I -Feyz Han zamannda otorite Atalklar'n eline geçti. Atalk Muhammed Hakim Özbek kabilelerinden Mangt'n reisiydi. X. (XVI.) yüzyldan itibaren Buhara'nn da sahibi olan Özbekler Rusya ile ilişkilerini artrdlar (1740) ylnda Safevi Hükümdan Nadir Şah Buhara 'y zaptetti. Ebü'I-Feyz Han ile Nadir Şah'n ölümünden (1747) sonra şehir istiklaline kavuştu. Canoğullar'nn Buhara'daki kukla hükümdan yerine Mangt kabilesinden Atalk Muhammed Rahim han ilan edildi. Onun yerine geçen Daniyar Bey sadece atalk unvanyla yetindi. Bunun oğlu Murad Masum Şah 1199'da (1785) han unvan yerine emir lakabn ald. Bu dönemde bir grup iranl Şii ile Özbekler ve Harizm'den göç eden Türkmenler de buraya yerleştirildi. Buhara tekrar Orta Asya'nn en büyük el sanatlar merkezi oldu. İç ve dş ticaret gelişti. Murad Masum Şah'n yerine geçen Haydar ( ) çok dindar bir kişiydi. İslami müesseseleri himaye etti. Buhara'ya "tarhan" statüsü verdi ve halkn vergiden muaf tuttu. Buhara hükümdarlar içinde kendi adna para bastran son kişi o oldu. Bunun yerine geçen Nasrullah ( ) eşrafa karş mevkiini kuwetlendirdi ve idaredeki yetkilerini genişletti. Yerli ve Avrupal kaynaklar bu hükümdan kana susamş bir zorba olarak tasvir ederler. Bunun zamannda devaml bir ordu meydana getirilmiş, Hakand Hanlğ'nn merkezi 1258 (1842) ylnda ele geçirilmiştir. U lu ğ Bey Medresesi - Buhara

5 BUHARl, AbdülazTz b. Ahmed Nasrullah'n yerine geçen Muzafferüddin ( ) tahta çktğ srada Ruslar Maveraünnehir'e sağlam bir şekilde yerleşmişlerdi. Muzafferüddin Ruslar'a defalarca yenildikten sonra onlar tarafndan işgal edilmiş olan Seyhun (Sirderya) vadisinde hak aramaktan vazgeçt Ruslar Buhara 'ya bağl baz yerleri i 868 ylnda istila ettiler. Fakat Buhara Hanlğ 1873 ylnda bat istikametinde Hive hanlar aleyhine genişledi. AbdOlahad devrinde ( ) Ruslar'la İn gilizler arasnda yaplan bir antlaşmada Penç rmağnn Buhara Hanlğ ile Afgani stan' ayran sn r olmas kabul edildi. Ayn hükümdar zamannda Buhara ile - Ruslar arasndaki ilişkiler düzenlendi. 1887' de emi r liğin topraklarnda bir demiryolu inşa edildi. Fakat Buhara'nn istasyonu şehirden 16 km. uzaklkta, bugünkü Kagan denilen yerdeydi. Ruslar demiryolu ve Ceyhun nehri kylarna çok süratli bir şekilde iskan edildiler. 1914' te Buhara Hanlğ topraklarnda en az Rus yerleştirilmişti r. 191 O ylnda Abdülahad'n oğlu Mir Alim Buhara emiri oldu. Tahsilini eningrad 'da yapmş olan Mir Alim 1917 Bolşevik ihtilali'nden sonra Afganistan'a kaçt ve orada öldü. F.. Kolesav tarafndan sevkedilen Sovyet askerleri Mart 1918'de Buhara'y işgale teşebbüs ettiler, fakat şehri bir buçuk gün yağmaladktan sonra geri çekilmek zorunda kaldlar yl Ağustos sonunda son emir Alim Han. Kzlordu'nun şehri işgali sonunda tahtndan uzaklaştrld ve 6 Ekim 1920'de Buhara Hanlğ ilga edildi. Komünist İhtilali'nden sonr a Buhara. başşehri Taş kent olan Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin bir şeh r i oldu. Fergana ile rekabet eden büyük bir pamuk üretimi ve dokuma sanayii merkezi haline geldi. Komünist rejim devrinde Sovyetler Birliği'nde müslüman din adam yetiştiren iki medreseden biri Buhara'da Taşken t'te başlatlan si yaşamaya devam etti (Diğeri dir). Sovyet idaresine ka rş lahl mukavemet 1926 ylna kadar sürdü sonunda Buhara hükümeti tamamen Rus kontrolü altna alnd. Ekim 1924'te hükümet lağvedilip Buhara topraklarnn büyük bir ksm yeni teşkil edilen Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne dahil edildi. Buhara ' nn başşehir olmaktan çkmas şehir üzerinde olumsuz bir etki brakt. İç savaşlar sras n da halk şeh r i terketti. 1926' da nüfus 'a düştü. Halkn büyük bir ksm Afganistan'a, geri kalan da krsal alanlara ve Özbekistan şehirlerine kaçt ve 1940 'l yllarda da basklar yüzünden bir göç olay daha yaşand. Ancak şehrin nüfusu Il. Dünya Savaş'ndan sonra hzl bir artş göstermiş, 1939 ylnda iken 1969'da 'e, 1970'te 'e yükselmiş, günümüzde ise '1 aşmştr. Buhara Orta Asya' nn ilim ve kültür merkezi özelliğini de Ta ş kent ve Semerkant'a brakt. -Buhara ' nn nüfusu Özbekler, Türkmenler, Krgzla r. Kazaklar, Tatarlar, Uygurlar, Tacikler, Ruslar, Kafkasyallar, U kraynallar ve yahudilerden oluşmaktad r. Buhara tarihi hakknda yazlan eser Ierin en eskisi EbO Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Süleyman el-buha-. rl'nin (ö 312 / 924), Taril] -i Bul]ara'sdr. Daha sonra Ne rşahi de bir Buhara tarihi yazmştr (Barthold, Türkistan, s ) 1930 ylndan beri Buhara'da yapla n arkeolajik ve topografik araştrmalar büyük gelişme gösterdi. Bugün Buhara'da mevcut ba şlca eserler şunla r dr: IV. (X.) yüzyldan kalma İsmail b. Ahmed es-samani' nin türbesi, Magaki Attar Camii, Seyfeddin Baharzi Türbesi, 513'te ( 1119) yaplan Namazgah Camii, XIV. yüzy l sonundan kalma Çeşme-i Eyyüb'un yerindeki türbe, Uluğ Bey Medresesi, VI. (XII.) yüzyldan kalma 45,30 m. yü ksekliğinde bir minareye sahip XVI. yüzy lda inşa edilen Kalan Mescidi, 1535 y l civarnda yaplan Mir Arab Medresesi, birçok defa tamir edilen Hace Zeyneddin Mescidi. Bunlardan başka şehrin içinde ve dşnda harabe halinde pek çok abide var- Cesme-i Eyyüb Türbesi -Buhara dr. Son yllarda artan turizm faaliyeti dolaysyla bunlardan bazlar tamir edilmiş, diğe r leri de tamir edilmeyi beklemektedir. BİBİYOGRAFYA : Ya'kübi, Tari!], ll, ; Ta beri, Tari!] (de Goeje). II, 169, 268, 1514, 1529, 1693, 1888, 1937, 1992 ; İstahr[. el-mesalik (de Goeje). s. 307; Nerşahi, Tarfl]-i Bul]ara (nşr. Ch. Schefer: Description topographique et historique de Baukhara par Muhammed Nerchakhy suivie de textes relatifs a la Transoxiane ), Paris 1892, s ; Ci3hiz, Hilafet Ordusunun Menkibeleri ue Türklerin Faziletleri (tre. Ramazan Şeşen). Ankara 1967, s. 28; Makdis[. Af:senü ' t-tekasfm, s , 324; İbn Havkal, Şaretü 'l ari, s , , 490 ; Sealibi, Yetfmetü'ddehr, IV, ; Hilal es-sa bi, et- Tarfl] (n ş r. Amedroz), eiden Beyrut 1904, s. 402 ; Sem'ani, el-ensab, ll, ; Yaküt, Mu'cemü'l büldan, 1, ; Cüveyni. Tarfh i Cihtingüşay (Öztürk). bk. İndeks ; d'ohson, Histoire des Mango/s, a Haey 1834, IV, 567 vd.; Browne. HP, 1, ; R. N. Frye, The History of Bukha ra, Cambridge 1954; a.mlf., Bukhara the Medieual Achieuement, N orman 1965; a.mlf.. "Bukhara", Elr., IV, ; E. Knobloch, Tur kestan: Tasckent, Buchara, Samarkand, Münc hen 1978; A. Vambery, History of Bokhara, Nen del n iechtenstein 1979; Barthold, Türkistan, s , , , , ayrca bk. indeks; a.mlf., CJluğ Bey ue Zaman (tre. ismail Aka). Ankara 1990, bk. İndeks; a.mlf.. "Buhara", ia, ll, ; a.mlf. - [R. N. Frye]. "Bukhara", Ef (Fr.). l, ; İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Deuleti Tarihi, Ankara 1984, s. 30, 35, 38, 45, 49, 50, 57, 80 82, 95-97, 102, , 182, 185, 187, , 238, 241, 250, 253, , 276; Ramazan Şeşen. islam Coğrafyac/anna Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 1985, s , 244, 249, ; Taha Nida, "Buhara", Mecelletü Külliyyeti'l-adab, XIX, İskenderiye 1965, s ; Robin-Michelle Poulton, "A Recent Visit to Bukhara and Samarkand, A. View of Uzbek Society", As.Af, XIII/3 (1976). s ; Paul D. Buell. "Sino-Khitan Administration in Mengol Bukhara", JAH, Xlll/2 (I 979). s ; R D. Mc. Chesney, "Economic and Social Aspects of the Public Architecture of Bukhara in the 1560's and 1570's", lslamic Art, ll, Newyork 1987, s ; C. Edmund Bosworth, "Bukhara", Elr., IV, ; Yuri Bregel, "Bukhara", a.e., IV, ; G. A. Pugachenkova - E. V. Rtveladze, "Bukhara", a.e., IV, G: l!iili1l R AMAZAN ŞEŞEN 1 1 BUHARA HANUGI XVI-XX. yüzyllar arasnda Buhara'da hüküm süren dört hanedan döneminin ortak ad (bk BUHARA; CANOGUI..ARI; MANGITIAR; ŞEYBANIER). BUHARİ, Abdülaziz b. Ahmed (bk. ABDÜAZİZ ei-buhari). 367