24. ARA$TTRMA SONUqLART TOPLANTISI 1.. CII,iT

Transkript

1 *.? ^)--! t^lt til7rit1 vlry tt.afla. vlw T.C. rur,rtln vn runizu n qx,,lnr,rgr rlrrrun VARLIKLARI VE VTUZBTBR GENEL VTUOUNTUGU 24. ARA$TTRMA SONUqLART TOPLANTISI 1.. CII,iT 29 MAYrs - z nazinenl zooo qanakkale ErzurumYakutiye Medresesi Yapr Malzemeleri, Bozulmalar ve Koruma Problemleri Bekir ESKiCi, Ali Akrn AKYOL, Yusuf Kalan KADIOGLU AYRIBASIM

2 G/Rl$ ENZU Nil M YAKUTIYN M EDNE$E$I YAPI MATZEMELERI, $OUULMAUR tle I(ORUMA PROBLEMTERI Bekir ESKICI* AliAkn 41fl01 Yusuf Kafan KADI0GLU ilhan hrikumdan Olcayto zamanrnda, Emir Cemaleddin Yakut tarafrndan 1310 yrlrnda inga ettirilen Yakutiye Medresesi, kapah avlulu, eyvanh ve revakh medrese tipinin Anadolu'da iyi korunmug orneklerinden birini temsil etmektedirl (Resim: 1) Yapr dengeli plant, figurlti tag kabartmalarr ve gini stislemeleriyle Ortaga$ Ttirk sanatr iginde segkin bir yere sahiptir. Bu ozelliklerinden dolayr 0zenle korunmasr gereken tarihi ve sanat degeri yiiksek kultur varhklanmrzdand rr. Qalrgmamrz, Ezurum Valiligi it KUttrir ve Turizm Mrid0rlU$ti'nun deste$iyle A Proje M0hendislik Mimarhk firmasr tarafrndan 2005 yrhnda yiirutulen "Ezurum Yakutiye Medresesi R0l6ve ve Restorasyon Projesi" kapsamrnda gergeklegtirilmig olup projenin bir krsmrnr tegkil etmektedir. Yerinde ve laboratuvdr ortdmrnda gergeklegtirilen bu gahgma sonunda; -Zaman iginde yaprda gergeklegtirilen onanm ve de$igiklikler saptanmrg; -Arkeometrik incelemelerle yapr malzemelerinin karakterizasyonu yaprlmrg; Yrd. Doq. Dr. Bekir ESKlCl, Ankara Universitesi, Bagkent Meslek YUksekokulu, Restorasyon- Konservasyon Programr, 06100, Srhhiye, ANKARA (beskici@humanity.ankara.edu.tr) Uzman Ali Akrn AKYOL, Ankara Universitesi, Bagkent Meslek Yiiksekokulu, Restorasyon- Konservasyon Programr, 06100, Srhhiye, ANKARA (aliakinakyol@gmail.com) Dog. Dr. Yusuf Ka$an KADIOGLU, Ankara Universitesi Jeoloji MUhendisligi BdlomU, 06, 00, Begevlel ANKARA (kadi@eng.ankara.edu.tr) Kuran, A., Anadolu Medreseleri, C. l, Ankara, 1969, s ; S6zen, M., Anadolu Medresetei (setguklu ve Beytikler Devi), C. ll, istanbul. 1972, s. 1-7; Qam, N., "Erzurum'da Yakutiye Medresesi lle llgili Bazr Mtilahazalar", Vakfiar Dergisi, Sayr, XX, Ankara, 1988, s ; Unal, R. H., Erzurum Yakutiye Medresesi Ankara, 1993,.s

3 -Malzemeler rizerinde olugan bozulma trjrleri ve nedenleri belirlenip bu sorunlara gozumler 6nerilmigtir. Boylece gegltlidisiplinlere bagrr, genig katrhmh birekip tarafrndan hazulanan proje, ilgili koruma kurulunun da onayr ahnarak uygulanabilir h6le gelmigtir. YAP tdaki ONART M V E DEG1 $i KLi Xten H6len mrlze binasr olarak iglev g6ren yaprnrn, asli fonksiyonunu yitirdikten sonra osmanh Doneminde belirli bir srlre dokumhane, 1g. yrizyrhn sonlanndan itibaren de askeri depo olarak kullanrldrgr bilinmektedir2. cumhuriyet Doneminde, ilk ikisi 1964 ve 1973 yrllarrnda Vakrflar Genel Mtidurlugu tarafrndan, sonuncusu da 1gg1 yrlrnda Kultur Bakanh$r tarafrndan olmak uzeren az tig defa onanm gordu$ti anlagrlmaktadrr. Bu yeni kullanrm ve onarrmlar srrasrnda, ktigrlk gaph birkag tadilat harig, yaprnrn asli btinyesinde onemlidegigikliklerolmamrgtrr. Buna kargrn rizellikle malzeme drjzeyinde genig gaph yenileme yoluna gidilmigtir. Bu onarrmlarda, ozgtln yapr malzemelerini dzenle korumanlayrgrndan gok, yenisiyle degigtirme yaklagrmrnrn h6kim oldu$u dikkati gekmektedir. Bu anlayrg dogrultusunda yaprdaki dzellikle drg cephe kaplamalarrnrn gere$inden fazla yenilendigi, dolayrsryla da dnceleri gok sayrda var oldugu bilinen ozgrin taggr igareflerinin (damga) brjytik dlgride yok edildigi anlagrlmaktadr13. YAPI MALZEMELER Yaprda, minare govdesi harig, inga marzemesi olarak tag kullanrlmrgtrr, Yaprnrn btiton drg cepheleri, ig avludakitagryrcr ve orttj sistemleri (revak ayak ve kemerleri, eyvan duvar ve tonozlarr, kubbe, hricrelerin kapr kemer ve soveleri) ile hricrelerin avluya bakan cepheleri dtizgrin kesme taglarla kaplanmrgtrr. Hticrelerin (odalarrn) ig duvarlarr ve tonozlarr ise krrma tag (moloz tag)a ile kaplr iken sonradan srvanmrgtrr. Krimbetin konik krjl6h kaplamasrnda krrmrzr renkli 4 Qam, N., a.g.m., s.290. Qam, N., a.g.m., s.295. Unal, R. H., a.9.e., s volkanik tag (andezit) kullanrlmrgtrr. Yerli'halkrn "kamber tagr" dedigi bu tag t[irtinrin, Ezurum'da yoresel bir malzeme olarak di$er bazr turbe yaprlarrnda da kullanrldrgr gorulmektedirs. Tag aynca, drg cephelerde portal ve ktimbet govdesinde, ig mekdnda ise avlu kubbesi, eyvanlarrn koge siitunceleri -ile hticre kaprlarrnrn kemer kogelikleri ve atkr taglarrnda, aynr zamanda stisleme malzemesi olarakullanrlmr$trr. Kenet Kullanmr * Yaprnrn portal kutlesinde, korunma durumunu etkileyen orgti drizeni ve yerlegtirme bigimineyonelikbazr teknikayrr ntr igeren gozlemlerdebulunulmugtur. Her srradaynr ytlkseklikte olan tag bloklarrn geniglikleri farkhdrr. 0rgu duzeni taglann genig ve dar olmak uzere alternatif srralanmasryla olugturulmugtur. Orgtjde yan yana slralanan taglar metal kenetlerle perginlenmigtif. (Resim: 2, 3). Ters "U" geklindeki demir kenetler cm. uzunlu$unda,3 cm. eninde ve 1 cm. kahnh$rnda olup tag igine giren uglarr 4-5 cm. derinligindedir. Kenet yuvalarrna kurgun yerlegtirilerek bunlann srkrgtrrrlmasr sa$lanmrgtrr. Bdylece gagrrtmah 6rgri duzeni ve kenetakviyesi sayesinde portal kriflesinde agrlma, yrkrlma gibi statik problemler olugmamrg britrinluk btiyuk dlgtide korunmugtur. Buna kargrn demir kenetler, oksidasyon ve genlegmeye ba$h olarak bu bolgelerde parga kopmalarrna yol agmrgtrr. Hdlen krrrk durumda olan bu krsrmlarda toplam 11 adet kenet gozlenebilmektedir. ANALIZLER Yaprlarrn uzun srjre yagayabilmesi, hem amaca uygun (gevre, iklim, fonksiyon vb.)malzemelerin segilmesine, hem de yapryrolugturan marzemererin sahip olduklarr ozelliklerin birbirleriyle uyum ve butunl0k gosterecek ortak bir form olugturmalarrna baglrdrr. Restorasyon (onanm) ve konservasyon (koruma) uygulamalarr oncesinde, yaprlarrn tarihi ve estetik ozelliklerinin aragtrrrlmasrnrn yanr srra arkeomekik 5 o Unal, R. H., a.g.e., s.2. ortagag TUrk yaprlarrnda orne!ine pek srk rastlanmayao.benzer duzende kenet kullanrmr '13. yijzyrl Selguklu yaprsr Aksaray Sultan Han portalinde de gdrtjlmektedir. 383

4 incelemelerinin de yaprlmasr, bilhassa segilecek onanm malzemelerinin (gerekiyorsa) 6zgtin yaprya uygun olarak belirlenebilmesi bakrmrndan buyuk onem tagrmaktadrr. Bu amag do$rultusunda Yakutiye Medresesi'nde gergeklegtirilen arkeometrik incelemeler, tag, tu$la ve tag/tu$la arasr derz harglarr ile gini analizlerini igermektedir Ocak 2005 tarihleri arasrnda yerinde yaprlan incelemelerin ardrndan yaprda kullanrlan malzemeleri (ozgrln ve onarrm) temsil edecek orneklemelerde bulunulmugtur. Ana gruplar halinde belirtmek gerbkirse 11 gruptan olugan 37 tag-tag arasr harg ve 2 gruba ait 6 tuglatu$la arasr harg ile 9 gruptan olugan 20 tag ve 2 gruptan olugan 3 tugla ornegi iizerinde incelemeler yaprlmrgtrr. Ayrrca minarede yer alan turkuvaz ve mor renkli 2 gini orne$i de srr Ozellikleri bakrmrndan incelenmigtir. Harglarda agrega ve ba$layrcr oranlarr ile tanecik boyu dagrhmlarrnrn belirlenmesi igin grantllometrik analizt ile mineral igeriklerinin anlagrlmasr igin X-rgrnr toz krrrntmr (XRD) analizis, tag ve tu$la drneklerde yo$unluk (kuru- rslak), porozite ve su emme miktarlarrnr saptayabilmek igin fiziksel testlere, gini orneklerde srrda element bilegimi igin Mikro XRF10 ile tum orneklerde ince kesit analizill uygulanmrgtrr. Bu incelemer do$rultusunda, yaprda kullanrlan malzemeler ve ozelliklerini gu gekilde ozetlemek mumkundtir. ince taneli, az gozenekli ve mekanik'guctl yuksek olan bu tag ttirunun mineral sertligi 6-7 (Mohs) olup do$al kogullarda yriksek bozulma riski tagtmadt$t soylenebilir. Yaprnrn gtiney eyvanrnr gepegevre dolanan eyvan kitabesinde sedimanter (gokelti) kaya grubundan aragonit ttiru tag kullantlmtgtlr. Kalsit minerallerinden olugan sarr-bej renkli, ince taneli, orta dayantmlt bu tag ttiriintin sertlik derecesi 3'trir. Yaprda kullantmt yaygtn degildir. ig mekdnda kullanrldr$r igin normal kogullarda bozulma riski dugukttlr. Yaprnrn degigik cephe kaplamalartnda kullantlan onanm taglartnda ise farkh volkanik kokenli bazalt ve andezit gibitaglartn yanlnda ba$laytct maddesi gimentolan pigmentle renklendirilmig igeri$inde bazalt tanecikleri yer alan yapay tag turiine de rastlanmtgttr (EY-T7). Bunlartn iri taneli, gok gozenekli (% 30)ve dugrlk dayanrmh ozellikleriyle gimdiden bozulma problemleri gosterdigi belirlenmigtir. Yaprda kullanrlmrg olan taglarrn fiziksel ozelliklerine (sertlik, yogunluk, gdzeneklilik ve su tutma kapasitelerine gore) baktldtgtnda ise onartm taglartntn ozgun taglara gore oldukga dayantmstz durumda oldugu goriilmektedir (Tablo: 2). Bu incelemelerin rgrgrnda yaprda kullanrlan ozgun taglar belirlenmig ve yeni onarrmlarda kullanrlacak taglarrn (andezit) Ezurum'un dogusunda Palandoken Da$t volkanik formasyonu igerisinde yer alan aynt mineralojik ve petrografik ozelliklere sahip kaynaklardan segilmesi onerilmigtir.,as Ince kesit analizlerine gore yaprda ig mekan, portal, minare kaidesi, ktimbet gibiozgun yapr malzemelerinin korundugu alanlarda kullanrlan taglarrn volkanik kaya grubundan andezit oldu$u tespit edilmigtir (Tablo: 1, 2). Agrk gri renkli, 7 Means, R. E.-Parchel J.V., Physical Propefties of Sol/g Charles E. Menill Publishing Co., Columbus, Ohio, Hurfbut, C. S. Jr., Dana's Manual of Mineralogy, John Wiley and Sons Inc., New York, RILEM, "Research and Testing", Materials and Construction 13, Chapman and Hall, Paris, 1980, s., Poflard, A. M. ve Heron, C., Archaeological Chemistry, The Royal Society of Cheriristry Cambridge Kerr,P.F.,Optical Mineralogy,McGraw-Hill Co.FirstEd'n.,NewYork, Tugla Yaprda sadece minare govdesi tu$ladan inga edilmigtir. Govdede kullanrlan tu$lalar, kil oranr yuksek yerel volkanikayag malzemesi (bazalt agrrhkh) ile yer yer opak mineraller ve plajiyoklaz igeren yaprdadrr. Oldukga homojen agrega dagrhmr ile iyi karrgmrg ve iyi pigirilmig (yaklagrk "C) drneklerdir (Resim: 4). Qini Minare gdvdesinde tu$la ile birlikte mor ve turkuvaz strh gini mozaik kullanrlarak slisleme zenginlegtirilmigtir. Qini hamuru krem renkli, srk dokulu 385

5 ve ince gozenekli yaprya sahiptir. Vaktiyle mescit ve ana eyvan krsrmlarrnda duvarlarr susleyen ginilerden bu gun higbir eser kalmamrgtrrl2. Minare govdesinde kullanrlmrg olan mor ve turkuvaz renkli gini sirlarr Uzerinde yaprlan analizlere gdre mor srnn bilegiminde agrrhkh olarak manganrn (Mn, %2,50)yant srra demir (Fe), kurgun (Pb), bakrr (Cu)ve molibden (Mo) bulunmakta;turkuvaz srrrn bilegiminde ise, a$rrhklr olarak kurgun (Pb,o/o12,27) ve yanr srra kalay (Sn), bakrr (Cu) ve molibden (Mo) gorrllmektedir (Grafik: 1) Harglar Ozgtjn tag ve buna ba$h olarak harg malzemesinin yaptntn ozellikle ig krsmrnda, portalinde veya taban srrasrnda olabilece$i varsaytmt ile gahgrlan harg orneklere bakrldrgrnda portalden ve ig krsrmdan ahnan orneklerin harg oranlannrn (EY-H1, EY-H2, EY-H3, EY-H10 ve EY-H11) dikkate alnmasr gereklidir (Tablo: 3, 4). Bu ornekler yaklagrk olarak % 29 ile % 42 oranlarnda baglayrcr kireg igeri$ioranlarrna sahiptir. Bunu destekleyen tazda minarenin ig krsmrndan yaprlan orneklemelerde benzer yaklagrk degerler belirlenmigtir (% 32-40). Yaprnrn yo$un olarak onanma u$rayan cephelerinden (ozellikle guney)altnan gimentolu orneklerde ise bu orano/o19-22 seviyesindedir. Ttim 6rnekler igin ba$layrcr go$unlukla kiregten (CaOH) olugmaktadrr ve ana bilegen CaCOr'rn baglayrcr igeri$itum tag ve tu$larasr harglarda XRD analizleri ile de belirlenebilmigtir. Bunun yanrnda farkh bir 6rnek olarak portalin sag krsmrna ait harg orneklerinde (EY-HS ve EY-H7) algrya da rastlanmrg olmasr bu krsmrn son donemlere ait bir onanma u$radr$rnr drigtindurtmektedir, Agrega igeri$i ozgun orneklerde yaklagrk olarako/o 1S'ler seviyesinde kil ve siltten (<63 pm), % seviyesinde kaba (>1000 pm) agregadan olugmaktadrr (Tablo: 4). Onarrm harcr agrega ve baglayrcr oran ve igerikleri soz konusu oldugunda ozgun harg igerikleri ile onarrm harglarrnrn uyumlu olmasr gerekmektedir. ince kesit analizleri ile harglarrn killi ve karbonatlr yaprsrnda agrrhkh olarak andezit (Resim: 5)ve bazalt kayag pargalarrnrn yanrnda ojit ve plajiyoklazlar gorulmektedir. 12 Qaim, N., a.g.m.,296; Unal, R. H., a.g.m., s.8 YAPI MALZEMELERIIVDE GORUTE/V BOZULMAUR YE /VEDE/VLERI. Medrese, gegmigte belirli arahklarla restoredildigi ve de h6len m0ze binasr olarak kullanrldrgr igin bakrmh olup yaprsal anlamda briyu koruma problemleri ortaya koymamaktadrr. Bununla birlikte, gerek zamanrn yrpratrcr etkisi gerekse hava kirlili$i ve iklimsel etkenler, 6zellikle portal ve ktimbet gibi ozgtlnki$unti buyuk olgude koruyan malzeme yuzeylerinde gegitli bozulma olugumlarrna yol agmigtrr. $ehirde, meteorolojik verilere gore, yrlhk ortalama srcakhk +60C, kr$ aylarrnda -100C'olup nem oranr % 80'ler civarrndadrrl3. Yaz aylarrnda ise grin iginde, gece ile grinduz arasrnda, yuksek de$erlerde degigimler gosteren tsr farkhhklarr soz konusudur. Buna ek olarak gehir merkezinde 0zellikle krg aylartnda fosil yakrtlarrn yo$un olarak kullantmtntn sonucunda hava kirlili$i ile malzemeye tagrnan srllfat (SO.a) ve yo$un arag trafi$i ile artan nitrat de$erleri (NOr') taglarda oncelikle kararma ve sonra da yuzeyden itibaren dokulmelere yol agarak bozulma mekanizmalarrnrri yogun olarak iglemesine neden olmaktadrr. Bunun yanrnda meteorolojik etkenler de ozgiln malzemelerin bozulmasrnda birinci derecede rol oynamaktadrr. Qatr ve drenaj problemi ile taban srrasr taglarrnda yo$un olarak gorulen bozulmaya oldukga dugrikrg srcakhklarr da (donma-goziilme gevirimi ile taglarda) olumsuz etkiler yapmaktadrr. Yerinde incelemeler sonucu tespit edilen bu bozulma trlrleri agagrda tanrmlanmtgtrr. Parga Kayfu: Fiziksel bir etki ya da krrrlmaya bagh olarak malzeme butrlnltigunde meydana gelen eksilmelerdir, Drg cephe kaplamalarr buyuk olgtide yenilenmig oldu$undan, bu tlir bozulmalar daha gok portal bilnyesinde gorulmektedir. Portalde ozellikle tag bloklarrn birlegtirilmesi igin kullanrlmrg olan demir kenetlerin (perginlerin) bulundu$u alanlarda, paslanma ve genlegmeye ba$h olarak parga kopmalannrn yogunlagtt$r gozlenmektedir (Resim: 2, 3). Yaprda dzellikle portal bunyesinde daha yogun olmak tizere, tag bloklarda parga kopmalarrndan kaynaklanan kayrplar mevcuttur. Bu alanlarrn dolgulanmaslnda orijinal doku ve renge uygun kireg bazharg kullanrlmahdrr. QatlakveYanklar:Porlalde daha yogun olmak tizere ozg0n tag btinyelerinde gegitli buyiikluklerde krlcal ve derin gatlaklar gorulmektedir (Resim: 6). Bunlar 13 lpekoglu, B.-Demirciollu, N.-Danrg, U., "Ezurum'da Tarihi YaprtardakiTag Bozunmasr Uzerine Azst Oksitlerin Etkisi", Atatiirk Universitesi, Qevre Sorunlarrnr Aragilrma Merkezi,2003, Sayr: '

6 gerek ma'lzemenin'kendioz yaptsrndan gerekse yuksek ve driguk de$erlerde rsr degigimleri, don ve gozrjlme olaylannrn tekrarr gibi iklimsel ve fiziksel olaylardan kaynaklanan tahribatlardrr. 0nlem ahnmadrgr takdirde gatlaklarrn boyutlarr zamanla b0ytiyerek bozulma stirecini hrzlandrrmakta ve parga kayrplarrna yolagabilmektedir. Bu bozulma surecini hrzlandrran etkenlere kargr ahnacak pasif dnlemler (uygun gatr ve drenaj goztjmleri gibi) yanrnda, gatlak ve yarrklarrn uygun bir reginenjeksiyonu ile saglamlagtrrrhpla ozgun renk ve dokuya uygun kireg bazlt bir harg ile kapatrlarak etkin koruma yontemlerine bag vurulmasr gerekmektedir. Agrnma (Erozyon): Daha gok iklimsel faktorlerin (ya$mur, kar, ruzgir gibi) etkisiyle malzemelerin yuzeylerinde meydana gelen yrpranma ve erimelerdir. Malzeme yaprsrna ve maruz kaldrgr olumsuz etkenlere baglr olarak yuzeysel ve derin (birkag mm.den birkag cm.ye kadar) agrnma olmak tizere farklr gekillerde olugumlarr izlenmektedir. Yaprda dogrudan yagmur ve kar suyuna maruz kalan bcilgelerde, dzellikle de portalin Ust krsrmlan ile duvar diplerindeki tag yuzeylerinde yo$unlagmakta ve homojen bir btitunltrk gostermektedir (Resim: 7). ig mekdnda da orta avluyu orten mukarnash kubbe ile bazr kgmer ve tonoz yuzeylerinde, gatrdan gelen suyun etkisiyle lokal renk de$igiklikleri ve dcikulmeler gorrilmektedir. YUzeylerdeki agrnmayt onlemek, ya$mur ve kar suyunu malzemeden uzaklagtrracak uygun bir gatr projesinin tatbiki ile mumkun olacaktrr. Kirlenme: Gerek ig mekanda gerekse drg cephelerdeki tag yuzeylerinde yuzeysel birikim, siyah tabaka, leke ve boya kahntrlarr gibi farklr etkenlere ba$h olarak sonradan olugmug kirlenmeler grirrilmektedir. Bu kir tabakalarr farkh bdlgelerde farkh yo$unluklarda kargrmrza grkmaktadrr. a)yilzeysel Kirlenme:Toz, toprak gibi ortamda var olan kirletici maddelerin zaman iginde malzeme Uzerinde birikmesiyle olugan basit kirlenmedir. ince tabaka h6linde butun ytizeylerde mevcuttur. b) Siyah Tabaka: Yaprda ig mek6n ve drg cephe kaplamalarrnda olmak rlzere farkh etkenlerden kaynaklanan siyah kir birikimleri gdzlenmektedir. 14 Regine olarak, dzellikle tag malzemelerin kimyasal yaprsryla benzerlik gdsteren, kullanrmr yaygrn inorganik kokenli etil silikat grubundan OH (Wacker Chemie) cinerilebilir. Lazarini, L.-Tabasso, L. T., Resfauro Detta Pietra, Padova, 1986, s. 195; Torraca C., 1988, Porous Bulding Materials, Materials Science For Architectural Conservation, 3th Edition, ICCROM, s.91; Honeyborne, D.-Ashurst, J., 1998, "Surface Treatments", Conservation Of Butding & DecorativeStone, 1998,s.=155-18a(159); Borgioli, L.,Polimeri di Sintesi PerlaConservazione Della Pietra, Padova, 2002, s Drg cephelerde gozlenen siyah tabaka atmosferi kirlenmeden kaynaklanmaktadrr. Qevredendustriyel bir yerlegim birimi olmamastna ra$men uzun stiren krg mevsimine baglt olarak arttg gosteren yakttuketimi ve ekzos gazlan gehir merkezinde yo$un hava kirlili$ine yol agmaktadtr. Buna paralel olarak atmosferde olugan gaz ve partikul hdldeki azot, kukurt, nitrat (NO_) gibi kirli bilegikler zamanla yrjzeyde birikerek kabuk formasyonlartnr olugturmaktadrrl5. Tag yuzeylerindeki bu birikim kar ve ya$mur yoluyla oluganemli ortamda reaksiyona girip asidik bir etki yapmakta ve tagtn esas bilegenlerinden kalsiyum karbonatt (kireg)jipse (algt) dontjgtlirerek a$rnmayl hrzlandrrmaktadrrl6. Bozulmayt hrzlandrran bu kir tabakalartntn uygun yontemlerle temizlenmesi, ozgun renk ve dokunun ortaya grkmasr baktmrndan da onemlidi/7. Uygun yontem, bir koruma uzmanr denetiminde yapt uzerinde gergeklegtirilecek bir dizi deneme uygulamalartndan sonra belirlenmelidirls. Yaprdatmosferik kirlenmenin neden oldu$u siyah birikimlere, portal ve 15 Yapr Lizerinde atmosferik kirlenmeden kaynaklanan bozulmalar bir aragttrma konusu olarak incelenmig ve yayrnlanmrgtrr. lpekoqlu, B.-Demircioglu, N.-Danr9, O., a.g.m., Lazarini, L.-Tabasso, L.f.,a.g.e.,60, 114; Torraca, G.,a.g.e., s Malzemeler [izerinde sonradan olugan ortiicu nitelikteki kir ve tortu gibi birikimlerin temizlenmesi, ozgrin renk ve dokunun ortaya grkartrlmasr bakrmrndan gerekli ve onemli bir koruma iglemidir. Sabatini, G.,"La Pulitura Dei Monumenti Lapidei: Problemi, Considerazioni, Metodi", Tekniche E Sistemi Laser Per ll Restauro Dei Beni Culturali, Kermes, N. 41, Frenze, 2001, s. 7-10; Fornari, G.-Pedemonte, E., Chimica e Restauro, La Scienza Dei Materiali Per L'Architettura, Venezia, 2003, s Yaprdaki tag malzemeler Uzerinde daha gok toz, toprak tabakasrndan olugan ytlzeysel kirlerin yumugak krl frrgalar yardrmryla temizlenmesi miimkrindrir. Bazr bolgelerde yogunluk gosieren gegitli leke, boya, is ve siyah tabaka gibi yiizeye yaplgmrg sert kirlerin temizlilinde ise daha geligmig ydntemlere gerek vardrr. Kugkusuz bu ydntemlerin bagrnda son zamanlarda ozellikle tag yuzeylerindeki siyah tabakalann temizlenmesi igin geligtirilen "Laser teknigi" gelmektedir. Ancak, yiiksek maliyeti ve dtigtik aksiyon hrzr nedeniyle mimariye baqlt genig yuzeylerde kullanrmr henriz yaygrnlagmamrgtrr. Sebatini, G., s. 10; Salimbeni, R.-Pini, R.-Siano, S., "Progeito e Realizzazione di Un Sistema Laser Per ll Restauro", Kermes, N.41, Firenze, 2001, s ; Giusti, A. M., Matteini, M. ve Lanterna, G., "TestApplicativi Del Sistema Laser Su Monumenti", Kermes, N. 41, Frenze. 200'l, 117. Kimyasal ve bastnglt suyla ylkamaya d6nuk rslak temizlik ydntemleri ile taraklama (raspa) gibi agrndrrrcr yontemler ise, yuzeylerde renk degigiklileri ve tahrip edici sonuglar dogurabileceqinden uygulanmalart saktncalrdtr. Buna kargrlrk bilingli ve kontrollu yaprldr$r takdirde bu tip kirtabakalannrn temizlenmesi igin fiziksel (mikro kumlama gibi) ycintemlerin daha uygun oldu$u soylenebilir. Young, M.-Urquhart, D., "Abrasive Cleaning of Sandstone Buldings and Monuments: An Experimental Investigation", Stone Cleaning, Proceedings of the lnternational Conference Held ln Edinburg, UK, Nisan 1992, s : Eskici, 8., "Ta9 Eserlerin Korunmasr Uzerine Notlar", TilrkArkeoloji Derglsi Sayr: 31, Ankara, 1997, s ;Asthurst, J.-Dimes, G. F., ConceNation of Bulding & Decorative Stone, Part ll, Oxford, 1998, s Capponi, C.-Vedovello, 5., The Restoration of the Tower of Pisa, A Project Worksite for the Conservation of the Surface, Roma. 2000,

7 ktimbet gibi ozgtin malzeme buttlnltj$untin korundu$u alanlarda ozellikle de yagmurdan korunan bolgelerde daha yo$un ve ince bir tabaka halinde rastlanmaktadrr (Resim: 5, 7). Yaptnrn dlg cephe kaplamalart onartmlarla buyuk olgtide de$igfirilmig oldu$u igin kirlenme btjttln ytizeylerde aynt yo$unlukta gozlenmemektedir. 'ig mekanda ise ozellikle eyvanlann koge sutuncel6ri ile hucre kapr kemer ve kogelikleri gibi s0slu yuzeylerde yo$unlagan siyah kir tabakastntn yaprntn dokrimhane olarak kullanrldrgr donemlerdeki barut isinden kaynaklandtgt anlagrlmaktadrr (Resim: 8). Nitekim 1850'li yrllarda Erzurum'da bulunan ingiliz yazar R. Cuzon medresenin ddkumhane olarakullantlmastndan dolayt her tarafrnrn kararmrg oldu$unu belirtmektedi/s. Oyle anlagtllyor ki, bugtin sadece dekoratif elemanlar Uzerinde gorulen fakat di$er genig yiizeyler Uzerinde olmasr gereken bu siyah is tabakalarr sonraki onartmlar strastnda temizlenmig olmahdrr. c) Boya Kalntilan:PorIalde kapr kemeri, kavsara igive kitabe kugaklartnda, ig mek6nda ise mukarnash kubbe igi, eyvan kogeliklerindeki stitunceler ile hucrelerin kapr kemervesovelerinde sonradan uygulanmtg boya kaltnttlartndan kaynaklanan kirlenmeler gorulmektedir. Ozellikle ig mekandaki daha gok beyaz renkli badanaya benzeyen ince boya kaltnttlart muhtemelen yaptnln askeri depo olarakullantldtgt d6nemlerden kalmtg olmaltdtr. d) Derzlerde Bogalma: Gerek ig mekdn gerekse dtg cephelerde yer yer tag bloklar arasrndaki dez harglarrnrn doktlldu$ii goriilmektedir (Resim: 9). Ya$mur ve kar suyunun ig yaprya daha kolay ulagmastnt sa$layan bu durum bozulma stirecini hrzlandrnct rol oynamaktadtr. Bu derzler analiz sonuglartnda belirlenen ozgun yaprya uygun harg ile doldurulmaltdtr. sonu9 Erzurum Yakutiye Medresesi'nde gergeklegtirilen incelemeier sonucunda yapr ve srisleme malzemelerinin gegitli boyutlarda tahrip oldugu, olmaya da devam ettigi gozlenmigtir. Tehdit edici faktorlere kargr gerekli onlemlerin bir an once ahnmasr ve bu do$rultuda hazrrlanan projeye uygun koruyucu mridahalelerin yaprlmasr gerekmektedir. Yapllacak mudahalelerin ga$dag koruma yontemlerini esas alan uzman ekipler tarafrndan gergeklegtirilmesi, bilimsel kriterlere uygun olmasr garttrr. Arkeometrik incelemelerin rgr$rnda, tag/tu$la dez harcr malzemelerde ba$layrcr olarak onarrmlarda gimento ve algr, ozgtin orneklerde ise kireg harcrnrn kullanrldrgr tespit edilmigtir. Katkr madbesi olarak eklenen tanecik (agrega) boyutlarrnrn da artan oranlarda kil-silt (<63 pm), kum ve iistundeki (>1000 pm )tanecik yaprda oldugu gorulmrigttir. Yaprnrn aragtrrmaya konu olan tag ve tu$la derzi harglarrnrn olasr onarrmlarrnda segilecek harglar igin Tablo 3'te belirlenen oranlar gdz ontinde bulundurulmalrdrr. Onarrmlarda kesinlikle gimento igermeyen kireg harcr kullanrlmahdrr. Kullanrlacak onanm harglarr igin piyasadan saglanabilecek kireglerin de bu ttirkatkt maddelerinin olmadr$r belirlendikten sonra kullanrlmasr gerekmektedir. Yaprda gergeklegtirilecek koruma gahgmalarrna paralel olarak, drenaj ve giydirme gatr uygulamalan ile de duvardan ve ortuden gelecek su filtrasyonuna kargr gerekli onlemler ahnmahdrr. Yeni gatr projesi ve drenaj sistemi, mevcut aksaklrklar da dikkate ahnarak tasarlanmahdr20.zira mevcut gatrnrn duvarlarr korumayayetmedi$i21 ya$murvekarsuyununtahliyesindeproblemtegkilett duvar diplerinde biriken suyun tekrar malzeme tarafrndan (tabandan) emildigi dolayrsryla bu krsrmlardaki taglann daha gok tahrip oldugu gozlenmektedir (Resim: 10). Bu nedenle gatr uzantrsrnrn drga dogru genigletilmesive zeminde biriken suyu tahliyedecek iglevsel bir drenaj sisteminin iglerlik kazanmasr gerekmektedir. Aynca, ya$mur ve kar suyunun olumsuz etkilerinden.korumak amacryla portal rjzerine de bir sundurma gatr ildvedilmelidir. 19 Curzon,R.,Armenia,AYearinErzzeroomandonthefrontiersofRussia.TurkeyandPersia, Londra, 1854, s Yaprnrn mevcut durumuna uygun gatt projesi 'Rdlove ve Restorasyon Projesi" kapsamrnda A Proje MUhendislik-Mimarlrk firmastarafrndan 2005 yrhnda hazrrlanmlg ve Erzurum il Ktilttir ve Turizm MUdUrlUgr.i'ne teslim edilmiqtir. 21 Kuban, D., 2000, Tarihi Qevre Korumantn Mimarhk Boyut4 lstanbul, 2000, s. " $1

8 TABLOLAR Ta9 ve Tu$la Ornek Kodu Ornekleme Yeri. EY-T1 le, Elyazmalan Odast girigi sagdan EY.T2 ig, gijney duvar eyvantn sol ktsmrndan 5. tag strasr ktigesi EY-T3 ig, goney eyvan ig sol duvar yazrttan EY-T4 Drg, gtiney cephe taban srrasr (3.'pencere alttndan) EY-T5 Dr9, tag kapr sol alt taraf dolgudan EY.T6 ie, eyvanrn solu kemer iginden bozulma yuzeyi EY-T7 Drg, giiney cephe onanm tagl EY-TB Drg, kuzey cephe kul6h altr alt duvar Uzeri silmeden EY-Tg Drg, guney cephe 2. tag strast (4-5 pencere arastndan) EY.T1O ie, dinlenme salonu girigi saqdan 4. tag strasl EY-T11 Dr9, tagkapr sag krsrm 2. tag strast kogeden blok ktngt EY-T12 Drg, tagkapr sol krsrmdan alt kaide blok ktngt EY.T13 Drg, tagkapr sol alt kaide dolgusu iginden EY.B1 Minare-ig krsrm yilzey (duvardan) EY-82 Minare-'q krstm yuzey (merdivenden) 0zg0n/Onanm 0zgtin 0zgUn 0zgUn uzgun 0nanm Onanm Onarrm 0zg0n Ozgiln 0zgrin 0zg0n Ozgiin uzgun 0zg0n 0zgLin Tu$la Arasr EY.H1 EY-H2 EY-H3 EY-H4 EY-H5 EY.H6 EY-H7 EY.H8 EY-H9 EY-H1O EY-H11 EY-HI2 EY-H13 Portal-sol dn yijzey tist krsimdan Portal-sol dn yiizey alt krsrmdan Portal-sol on y0zey o(a krsrmdan Portal-sol ig yan ylizey Portal-sag 0n-yUzey Portal-sag dr9 yan yiizey Portal-sol on yuzey GUney cephe dez harcr GUney cephe dez dolgu harcr ig mekdn-el yazmalanodasr girigi ig mek6n-guney eyvan dogu yuzey Minare-ig krsrm yuzey (duvardan) Minare-ig krsrm merdivenden Tablo 3.:Ezurum Yakutiye Medresesiyapr malzemeleri drneklemeleri; harglar I 0zgUn 0zgun uzgun Onarrm 0nanm Onarrm Onanm unanm 0narrm uzgun v4yutl 0zgUn 0zgUn i I Tablo 1: Ezurum Yakutiye Medresesi yapr malzemeleri orneklemeleri; tag ve tu$la Ornekler 6rnek Kodu Tag TUrti EY-T1 Andezit 6 EY-T2 Bazalt 6,5-7 EY-T3 Aragonit 3 EY-T4 Ojit Bazalt 6,5-7 EY-T5 Spilitik Bazalt 5,5-6 EY-T6 Andezit 6 EY=T7 Sentetik 6,5 EY-T8 Andezin Labrador 6,5 EY-T9 Bazalt 6,5-7 EY-T10 Andezit 6,2 EY-T11 Andezit 6 EY-T12 Andezitik Bazalt 6,5 EY-T13 Ojit Bazalt 6,5 EY-B1 EY-82 Sertlik (Mohs) d1 (g/cm3) d2 (g/cm3) o/op 1,88 2,09 1,72 2,37 1,50 1,56 1,01 2,03 2,69 2,07 2,20 1,90 2,48 1,89 1,92 4 4,1 2,17 2,70 1,63 2,46 1,63 2,44 % SEK 19,16 6,70 11,05 2,80 18,82 8,40 11,01 4,20 39,37 21,80 35,94 18,20 30,00 29,80 14,41 4,60 1,13 0,40 33,66 20,67 33,38 20,50 d1: Kuru yogunluk, d2: lslak yoqunluk, P: Porozite (g6zeneklilik), SEK Su Emme Kapasitesi Tablo 2: Erzurum Yakutiye Medresesi fiziksel testler; ta9 ve tu$lalar 392 Ornek Kod % Ag %B Agrega Tanecik Dagrhmr (w/w, pm) < _ >1000 EY-H1 67,64 32,36 15,39 4,09 7,48 10,72 13,48 48,86 EY-H2 67,05 32,95 14,42 b,ss 7,73 12,03 15,49 46,40 EY-H3 58,71 41,29 31,51 4,62 S,90 16,02 17,38 21,59 EY-H4 42,53 57,48 7L54 7,81 5,36 4,96 1,99 8,34 EY-Hs s6,27 3,73 100,60 Atgr EY-H6 78,81 21,19 12,69 2,72 5,35 9,81 EY-H7 25,29 74,71 100,00 Atgr EY-H8 80,72 19,28 9,S6 2,83 10,70 23,78 EY-Hg 77,90 22,10 11,47 2,93.t 3,1 I 17,12 EY-H10 71,80 28,20 11,66 1,87 3,88 6,98 EY-H11 65,50 34,50 10,66 2,19 4,42 7,82 EY-H12 59,98 40,03 18,32 3,0b 4,53 S,34 13,03 56,41 18,27 6,52 9,92 11,18 10,63 34,57 48,77 65,69 63,73 55,19 EY-H13 67,50 32,50 15,83 3,21 5,76 10,60 13,63 50,99 Tablo 4: Ezurum Yakutiye Medresesi harg analizi drnekleri ylizde baqlayrcr ve agrega orantan ile agrega granrilomelrisi

9 [lttr.';l':,'i,i:;'l,:.iiii'lli: l.li;l.ii:ii""'-'"" \llhro. n.li llll 2,5! 0,,1t 0.6.t :'9: ll ll 1.'.-..Ih iltl._ll {.-ttl]-llr*iir" t'" \'' t'' I'd re ( d til sn sb \\ ;:,;: ;,,. :'! llrr srr O k.ttrr, sr. Grafik 1: Ezurum Yakutiye Medresesi gini srn Mikro-XRF Analizi (Element Bilegimi) Resim 2: Ezurum Yakutiye Medresesi, portalin sag kanadtndaki kenetlerden bazlarr ve bunlann yol agtrgr bozulmalar Resim 3: Ezurum Yakutiye Medresesi, portaldeki kenetlerden bir detay Resim 1: Ezurum Yakutiye Medresesi, batr cephe genel 3$4 Resim 4: Ezurum Yakutiye Medresesi, tugla (EY-B1) ' ince kesit mikrofotografr

10 orne$i harq(ey-h1) Medresesi, Yakutiye 5: Erzurum Resim incekesitmikrofotograft portaldekikoge 6: ErzurumYakutlyeMedresesi, Resim gatlak suiuncesindeki 1CIn Resim7: Ezurum Yakutiye Medresesi, portalin sag yan kanadtnda kirlenmeden a$rnmave atmosferik kaynaklanan bozulma 8: Ezurum Yakutiye Medresesi, Resim ig mekdndaana eyvan kdge sutune,esindebarut isinden bozulma kaynaklanan

11