13. HAFTA PFS109 EĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME. Yrd.Doç. Dr. Yusuf ESER. KBUZEM. Karabük Üniversitesi

Transkript

1 13. HAFTA PFS109 Yrd.Doç. Dr. Yusuf ESER Karabük Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi

2 2 PROGRAM DEĞERLENDİRME Değerlendirme nedir? Değerlendirme sürecinde gerekli olabilecek üç temel öğeden söz edilebilir. Bunlar (a) sistematik olarak verilerin toplanması (b) uygun ölçütlere göre analiz edilmesi ve (c) karar verme sürecidir. Değerlendirme, yaygın olarak, ölçme sonuçlarının bir ölçütle karşılaştırıp karar verme süreci olarak tanımlandığı görülür. Değerlendirme sürecinde değerlendirme amacımızın ne olduğunun belirlenmesi yapılması gereken öncelikli aktivitedir. Amaç doğrultusunda veri toplama ve toplanan verileri belirli bir sistematik içerisinde analiz ederek bir karara varma değerlendirme süreci içerisindeki diğer aktiviteler olarak düşünülebilir. Program değerlendirme Değerlendirme; a. dersi geliştirme, b. bireyler hakkında karar verme, c. yönetimsel düzenlemeler yapma gibi üç temel amaç için yapılmaktadır. Program değerlendirmede, programın tüm boyutları birbirini etkilemekte olduğundan hareketle karmaşık bir süreçtir. Program değerlendirme, eğitim programını veya programın herhangi bir öğesini kabul etmek, değiştirmek ya da çıkarmak amacıyla çeşitli ölçme araçları ile veri toplayarak elde edilen verileri programın etkililiğinin işaretçileri olan ölçütlerle karşılaştırma ve programın etkililiği konusunda karar verme sürecidir. Programı değerlendirme öğrenme hedeflerinin, dokümanlarının, deneyimlerin program hakkında karar verme amacıyla, özellikle ürünler ve süreçlerin değeri hakkında betimlemeleri içerir. Program hakkında iki tür kararlara varılmaktadır. Programın nasıl geliştirileceği ile ilgili kararlarda biçimlendirici değerlendirme (formative) ve programın uygulamasına devam edip edilmeyeceğine yönelik kararlarda ise sonuç, ürün veya durum değerlendirmesi (summative) yapılır. Program değerlendirme yaklaşımlarını üç kategoride incelenir. Biçimlendirici, aydınlatıcı ve ürün değerlendirmesi. Hedeflere yeterli zaman ayrıldı mı? Öğrenciler uygulanan programdan hoşlanmakta mı? Değilse motivasyonlarını artırmak için ne yapılmalı? Öğretmen ve öğrenciler herhangi bir güçlükle karşılaşmakta mıdır? Aydınlatıcı değerlendirmede, öğrenme ve öğretme sürecini derinlemesine analiz etme amacını güder ve aşağıdaki gibi sorulara bu değerlendirmede yanıt aranır. Öğrenciler grup çalışmalarında nasıl davranmaktadır? Tüm öğrenciler eşit olarak katılım sağladılar mı? Öğretmen ne tür hata-düzeltme stratejisi kullandı? Öğretmen öğretim sürecinde ne tür karar verme süreçlerini uyguladı? Öğretmenin amaçladıklarını öğrenciler nasıl anlamakta?

3 3 Öğretmen öğretim sürecinde ders planını nasıl uygulamakta? Durum değerlendirmesi, programın değeri ve önemi ile ilgili kararlarda kullanılmaktadır. Programın etkili olup olmadığı bu değerlendirmenin konusudur. Program amaçlarına ulaşıldı mı? Amaçlar yeteli mi yoksa revize edilmeli mi? Öğrenciler ne öğrendi? Materyaller iyi çalıştı mı? Program değerlendirme sürecinde kullanılabilecek ölçme araçları ve ölçütlerin betimlenmesinde ortak görüş oluşturma amacıyla aşağıdaki temel kavramları açıklama gereği duyulur. Öncelikle program değerlendirme sürecinde bazı testler ve ölçekler kullanılabilmektedir. 'Test" kavramı ile daha çok Öğrenci başarılarının ölçülmesinde kullanılan veri toplama araçları olarak düşünülebilir. "Ölçek" ise tutum, ilgi, değer, inanç ve davranışların ölçüldüğü, bir dizi sorudan oluşan ölçme araçları olarak tanımlanabilir. Ölçekler farklı türlerde olabilmektedir. Yaygın olarak kullanılan ise likert tipi ölçeklerdir. Genellikle beşli likert tipi ölçeklerde bir soruya verilen tepkiler sorunun mantıksal akışına göre tamamen katılıyorum veya çok uygun seçeneğinden hiç katılmıyorum veya hiç uygun değil seçeneğine kadar genlikle beş farklı düzeydeki tepkileri içermektedir. Bir başka kavram ölçütlerle ilgilidir. Değerlendirme sürecinde "mutlak" ve "bağıl" Ölçütlerin yaygın olarak incelendiği görülmektedir. Mutlak ölçütlerde belli bir standart belirlenir ve o standarda göre değerlendirmeler yapılır. Bağıl ölçütlerde ise diğerlerinin durumu önemlidir. Önceden bir standart belirlenmez. Diğerleri ile karşılaştırma yapılır. Örneğin mutlak ölçütte dersin, kursun, programın hedefleri dikkate alınılarak ders kurs, program hedeflerine ulaşıldı mı? Sorusu bu ölçüte göre yorumlanır. Bağıl ölçütte ise, diğer öğrenciler veya diğer programlardaki başarı nedir? Uygulanmakta olan programın diğer uygulanan programlara göre başarılı mı? gibi sorularda, bağıl ölçütler ön plandadır. Program değerlendirme çalışmaları süreç veya sonuç- ürün değerlendirme amacıyla yapılabilir. Süreç değerlendirmesi daha çok, programda iyileştirme, geliştirme ve değişiklik yapma rolünü yerine getirmek için yapılır. Bu değerlendirme genellikle geliştirme ve uygulama süreçlerinde geribildirim verme amacıyla yürütülür. Program değerlendirmeye ilişkin bazı yanılgılar a. Program geliştirme aslında bir araştırma süreci midir? Veya program geliştirme sürecini araştırma sürecinden ayıran nedir? Program değerlendirme eğitimle ilgili herhangi bir konunun araştırıldığı bir araştırma süreci değildir. Değerlendirme karar verme sürecidir, oysa araştırma bu kararlara varmak için veri toplama sürecidir. Her veri toplama süreci program değerlendirme ile ilgili olmayabilir, ancak değerlendirme sürecinde farklı kaynaklardan ve farklı yöntemlerle veriler toplanabilmektedir. b. Öğretimi değerlendirme ile programı değerlendirme aynı anlamda düşünülebilir mi?

4 4 Literatür İncelendiğinde öğretimi değerlendirmeden kastedilenin daha çok öğrenci başarısının, öğretimin, öğretmenin etkililiğinin değerlendirilmesi gibi öğrenme ve öğretme süreci içerisindeki değişkenlerin değerlendirilmesi amaçlanmakta olduğu görülür. Öğretimi değerlendirme İle ilgili olarak araştırma sorulan aşağıdaki gibi düzenlenebilir: Öğretmen uygun bir yöntem kullanmakta mıdır? Öğretmenin amacı açık mıdır? Test soruları öğretimle uyuşmakta mı? Öğretmen materyalleri açık anlaşılır sunmakta mıdır? gibi sorularla performans (öğretmenin) değerlendirilebilir. Öğretim sürecini değerlendirmede, öğretim amaçları programın hedeflerinden davranışlarından bağımsız olmayacaktır. Ayrıca öğretimin hedef ve davranışları, strateji seçimini, seçilen stratejilerin uygulamaları ve değerlendirilmesi öğretim sürecinin değerlendirilmesi ile ilgili olmakla birlikte, öğretim sürecinin değerlendirilmesini bu noktada programım değerlendirilmesi sürecinde dikkate alınması gereken önemli noktalardan birisi olarak düşünülebilir. Program değerlendirme modelleri Program değerlendirme ile ilgili ilk modern çalışma yılları arasında gerçekleştirdiği yazım-imla programları ile ilgilidir. Tyler ın Hedefe Dayalı Değerlendirme Modeli Tyler (1949)'in program modelinde, öğrencilerin program hedeflerini başarma, ulaşma derecesine yönelik program modelini önermektedir. Bu model daha çok program çıktılarının değerlendirilmesine dayanmaktadır. Bu yaklaşım program değerlendirmede ilk yaklaşımlardandır. Tyler'ın yaklaşımında, programın niyet edilen, tasarlanan amaçların gerçekleştirip gerçekleştirmediğine bakılır. Bu yaklaşım, hedef-davranışların nasıl tanımlanacağı, nasıl ölçüleceği üzerine odaklanır. Bu yaklaşımdaki program değerlendirmesinde, amaçlanan hedef-davranışlarla, ortaya çıkan hedef davranışlar arasındaki uyuma bakılması amaçlanır. Bu değerlendirme yaklaşımında kullanılan model genellikle ön test- son test deneysel desendir. Bu desende öğrencilerin programa giriş başarıları ile programdan çıkıştaki başarıları arasında farka bakılır. Bu yaklaşımda öğretme ve öğrenme sürecinin ihmal edildiği söylenebilir. Amaçlanan hedef davranışlar Gerçekleşen hedef davranışlar Uyum olup olmadığının araştırılması Robert Stake'ın Program Değerlendirme Modeli Robert Stake, (2011), öğretim teknolojistlerinin, test uzmanlarının yıllarca amaç, hedef ve niyetlerin birbirinin benzeri olmadığı görüşünde olmalarına karşın, kendisi amaç, hedef ve niyetin eşanlamlı olduğu görüşünde olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle şimdi birçok eğitimci, sonuçta öğrencide olmasını

5 5 niyet ettiğimiz davranışların ne olduğunu görmek istemekte ve bu nedenle çalışmalarında amaç veya hedef yerine niyet kavramını kullandığını belirtir. Niyetin, çevre koşullarının, belirli bir konu veya kapsamın, içeriğin yanı sıra öğrenci davranışlarının planlanmasını da içerdiğini belirtir. Betimleme boyutunda girdi, süreç ve çıtılar arasındaki mantıksal tutarlılıklara bakılır. Aşağıda Stake'nin değerlendirme modelinin şematik gösterimi bulunmaktadır. Betimleme Karar verme Stake'in değerlendirme modeli Stake'in modelindeki öncüller (girdi) aşamasında, genel girdi davranışları: malzeme ve ekipmanlarla birlikte, öğrencilerin önbilgi, yetenek ve motivasyonlarla birlikte, öğretmenlerin önceki eğitim düzeyleri ve öğretmen ve yöneticilerin tutumları bulunmaktadır. Süreç ise, doğrudan programla İlgili olarak evde, laboratuvarda, sınıflarda, kütüphanelerde neler olacağı ile ilgili durumları kapsar. Süreçte sadece öğretilen şey değil, nasıl öğretileceği de vardır. Ürün çıktıları ifade eder. Öğrenci başarısını, tutumunu, bilişsel stilleri, okunulan kitap sayısını, kırık cihazların miktarı, öğretmenlerin edindiği tutumları içerir ve acil ve uzun vadeli düşünülmesi gerekenleri de kapsar. Stake'nin değerlendirme modelinde yukarıdaki çizelge 3 de görüldüğü gibi girdi, süreç ve çıktı öğelerinin değerlendirilmesine yöneliktir. Değerlendirmenin ilk aşaması betimleme diğer aşaması ise program hakkında karar vermeleri içermektedir. Betimleme aşamasında amaçladığımız durumların gözlemlenmesi ve betimlenmesi, karar verme aşamasında ise bu durumun belirlenen, tercih edilen standartlarla karşılaştırılıp karara varılma süreci bulunmaktadır. Betimleme aşamasındaki girdi, süreç ve çıktıların amaçlananlarla "niyet edilenlerle" gözlenenler arasındaki uyuma ve tutarlılığa bakılarak betimlemeler yapılır. Stake, değerlendirilecek programın betimsel verileri ile hem diğer programım verilerini karşılaştırarak (göreceli karşılaştırma), hem de program verileri ile mükemmeliyet ölçütleriyle karşılaştırarak (mutlak karşılaştırma) kararlara varmayı amaçlar.

6 6 Stufflebeam'in Bağlam, Girdi, Süreç ve Ürün modeli: Stufflebeam program hakkında karar vericilere dört farklı kararda yardımcı olmaktadır: Bağlam değerlendirme: Yaklaşımların uygunluğu ile ilgili karar vermek İçin yapılır. Kararlara varmadan önce, hangi politikaların uygulanacağı kapsamlı olarak analiz edilmelidir. Politika mevcut ihtiyaçlara göre olmalı. 1. Girdi değerlendirme: Yapı ile ilgili kararlar verme amacıyla yapılır. Nelerin uygun olacağı, alternatiflerin neler olacağı gibi bu süreçlerde politikaların, yaklaşımların nasıl yapılacağını belirleme amacıyla yapılır. 2. Süreç değerlendirme: Belirlenen yaklaşımların desteklenmesi amacıyla yapılır. Plan ne kadar iyi, ne kadar gerçekleşmekte, hangi zorluklar, darboğazlar, yaklaşımın başarısı için potansiyel bir tehdit oluşturmakta gibi sorulara yönelik karalar bu basamakta alınır. 3. Ürün - çıktı değerlendirme: Önceki kararlara tekrar göz atılır. Hangi sonuçlara ulaşıldı? Yaklaşımlarda hangi konular çözüldü? gibi sorularla yaklaşımın başarısı değerlendirilebilir. Bu modelde şu sorular cevaplandırılmaya çalışılır: 1. Program: hangi program değerlendirilecek? Program kimlere hizmet etmekte? 2. Kitleler (ilgili kişiler): Değerlendirme ile hizmet verilecek kişilerin genel şikayetleri ve kaygıları neler? 3. Amaç: Değerlendirmede kullanılacak bilgiler nasıl elde edilecek? 4. Yaklaşım: Ne tür çalışma yapılacak ( bağlam, girdi, süreç, ürün ). 5. Soru: Ne tür sorular ele alınacak. Türkiye'de program değerlendirme ve Program değerlendirme yaklaşımları Sefahattin Ertürk Program değerlendirmeyi, Ertürk, eğitim hedeflerinin saptanıp işe vuruklaştırılması, hedef ve davranışlara uygun öğrenme yaşantılarını ve eğitim durumlarını planlama ve gerçekleştirme aşamasından sonra program geliştirmenin son ve tamamlayıcı aşaması olarak görmektedir. Ertürk çalışmasında, değerlendirme sürecinde Tyler'ın, Cronbach'ın ve Bloom ve arkadaşlarının görüşlerindeki ana temaları birleştirmektedir. Ertürk'ün değerlendirme yaklaşımı, değerlendirmenin öğrenme ve öğretme sürecinin ıslahına yönelik olarak betimleyici ve yargılayıcı yanı ön plana çıkmaktadır. Ertürk, hedefe yönelik değerlendirmenin gerekli olduğunu belirtmektedir. Değerlendirmeyi Tanımaya yönelik değerlendirme, biçimlendirme ve yetiştirmeye yönelik değerlendirme ve Durum muhasebesine yönelik değerlendirmeler olarak sınıflandırmaktadır. Ertürk' e göre değerlendirme amacı: a. Program hakkında karar verme, b. Öğretmen yetiştirme/öğretmenlere değer biçme,

7 7 c. Öğrencilere değer biçme ve d. Öğretim bilimine değer biçme amacına hizmet etmelidir, Fatma Varış Çalışmasında, yürürlükte olan programın daha yeterli hakle getirilmesi için etkililiğinin incelenmesi gerektiğini vurgular. Bu amaçla kurumun fonksiyon ve amaçları, öğretmen ve öğrenci niteliklerinin ayrıntılı olarak incelenmesi gerektiğini düşünür. Bu amaçla amaçların gerçekleşip gerçekleşmediği ayrıntılı envanterlerle aşağıdaki sorulara yanıt aranır: Okul İhtiyaçları karşılanmakta mıdır? Çevre ihtiyaçları karşılanmakta mıdır? Öğretmeni hizmet içi yetiştirme programlarının etkililiği için alınması gereken tedbirler nedir? Karşılanması gereken fiziki ihtiyaçlar nelerdir? Çocuk hangi materyallerle, hangi durumlarda ne derecede etkin olabilecektir? Fuat Turgut Turgut, program değerlendirilecekse, o programı niteleyen gözlem veya ölçümlere ve en az bir ölçüte gerek duyulduğunu belirtir. Program hakkında değer yargısı, ölçümlerin ölçüte vurulmasıyla yapılan yorumdur. Turgut, göre bir program taslağını uygulamada ne sonuç vereceği hakkında önceki bilgilere dayanarak hüküm verilebilirse de, kesin yargıya ancak taslağın uygulanmasından sona öğrencilerdeki etkilerinden sonra varılabileceği görüşündedir. Kaynakça 1- Şeker, Hasan.(2013), Eğitimde Program Geliştirme Kavramlar Yaklaşımlar, 2. Baskı, Anı Yayıncılık, Ankara. 2- Demirel, Özcan. (2012), Eğitimde Program Geliştirme, Kuramdan Uygulamaya, 18. Baskı, Pegem Akademi Yayınları, Ankara. 3- Özçelik, D.Ali. (2010), Eğitim Programları ve Öğretim(Genel Öğretim Yöntemleri), 2. Baskı,Pegem Akademi Yayınları, Ankara. 4- Karakaya, Şerafettin.(2001), Eğitimde Program Geliştirme Çalışmaları, Atatürk Üniversitesi Yayınları:917, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Yayınları:120, ders Kitapları No:60, Erzurum. 5- Büyükkaragöz, S. Savaş. (1997), Program Geliştirme Kaynak Metinler, Kuzucular Ofset, Konya.

8 8