Finansal Erişim, Finansal Eğitim, Finansal Tüketicinin Korunması Stratejisi ve Eylem Planları

Transkript

1 Finansal Erişim, Finansal Eğitim, Finansal Tüketicinin Korunması Stratejisi ve Eylem Planları

2

3 Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan D okümanı

4 BAŞKANIN SUNUŞU

5

6 Finansal tüketicinin korunması, başta tasarruf sahipleri ve yatırımcılar olmak üzere, finansal ürün ve hizmetlerden yararlananların sisteme olan güvenini artırarak finansal katılımı desteklemekte, finansal sektörün istikrarına, etkinliğine ve gelişimine katkıda bulunarak genel ekonomik performans üzerinde olumlu bir rol oynamaktadır yılında belirginlik kazanan küresel ekonomik kriz ile birlikte, yerleşik yapı, yöntem ve araçların istikrarlı finansal sistemler için yeterli olmadığı, finansal tüketicilere yönelik yeterli bir koruma ve bilinçlendirme olmaksızın gerçekleşecek hızlı bir finansal gelişimin sistem için istikrarsızlık nedeni olabileceği, finansal tüketicinin de önemli bir oyuncu ve taraf olarak finansal sistemi etkilediği açıkça görülmüştür. Finansal tüketicinin korunmasını ve bilinçlendirilmesini gündeminin üst sıralarına taşıyan G-20 liderlerinin yönlendirmesiyle özellikle OECD ve FSB nezdinde hız kazanan uluslararası işbirliğinin en somut sonucu 2011 yılı Ekim ayında kabul edilen Finansal Tüketicinin Korunması İçin Üst Düzey İlkelerin yayımlanması olmuştur. Öte yandan, Türk finansal sektörü sağlanan genel ekonomik ve siyasi istikrarın da katkısıyla son 10 yılda istikrarlı bir büyüme sergileyerek teknolojiye ve eğitime yapılan yatırımlarla hızlı bir niteliksel dönüşüm geçirmiş, özellikle finansal tüketici sayısında ve bunlara yönelik ürün çeşidi ve hacminde büyüme gerçekleşmiş, sektör küresel sermayenin ilgi odağı olarak uluslararası finansal piyasaların belli başlı aktörlerinden biri haline gelmiştir. Yaşanan küresel ekonomik krize rağmen, 2009 yılında uygulamaya konulan İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Projesi ile ivme kazanması beklenen bu gelişim çizgisi, düzenleyici ve denetleyici çerçevenin esnekliğini ve etkililiğini artırmaya dönük uygulamalarla sürdürülmektedir. Değinilen gelişmeler ve ihtiyaçlar ışığında; finansal tüketicinin korunması, eğitilmesi ve finansal sisteme erişiminin artırılması konularını bütüncül bir yaklaşımla ele alan Finansal İstikrar Komitesi Finansal Erişim, Finansal Eğitim, Finansal Tüketicinin Korunması Stratejisi ve Eylem Planları nı hazırlamıştır. Komite üyeleri Hazine Müsteşarlığı, BDDK ve SPK tarafından, TCMB ve TMSF nin işbirliği ile hazırlanan söz konusu doküman 05/06/2014 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 2014/10 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile yürürlüğe konulmuş ve koordinatör kuruluşların resmi internet sayfalarında kamuoyu ile paylaşılmıştır. Strateji ve Eylem Planlarında Finansal Eğitim Eylem Planının takibi ve koordinasyonunun SPK tarafından, Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planının takibi ve koordinasyonunun ise BDDK tarafından yapılacağı ve bu Kurumların eylem planlarına ilişkin ayrıntılı bilgilerin yer aldığı yol gösterici dokümanlar yayımlayacağı ifade edilmektedir.

7 Strateji ve Eylem Planları, Türk finansal sektörünün ihtiyaçları, Kalkınma Planı, Orta Vadeli Program ve İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Planı dikkate alınarak, konuya ilişkin ulusal ve uluslararası ilke ve standartların, iyi uygulamaların ve literatürün değerlendirildiği yoğun bir hazırlık süreci içerisinde şekillendirilmiştir. Bu süreçte gündeme gelen tespit, değerlendirme, görüş ve öneriler Planda yer alan eylemlerin anlaşılabilirliğini artırarak uygulayıcılara yol gösterebilecek değerli bir arka plan oluşturmaktadır. Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planına ilişkin olarak kamuoyuyla ve ilgili tüm taraflarla da paylaşmayı yararlı bulduğumuz söz konusu arka plan dokümanı uygulamaya konulan eylemlerin gerekçesini ortaya koymanın yanı sıra aynı zamanda bu alanda gelecekte gündeme gelebilecek yeni strateji ve politikaların ipuçlarını vermeyi de amaçlamaktadır. Ülkemizin küresel piyasalar ile bütünleşmesine katkı sağlamasını, içerdiği yeni araç, yaklaşım ve kurumsal yapılanmaların küresel düzeyde en iyi uygulama örneği teşkil etmesini ve toplumun refahına katkıda bulunmasını umduğumuz Strateji ve Eylem Planının hazırlık aşamasında gösterilen çaba için sorumlu kuruluşlarımıza teşekkür eder, uygulama aşamasında da tüm sorumlu ve ilgili tarafların aynı duyarlılığı devam ettireceğine olan inancımı belirtmek isterim. Mukim ÖZTEKİN Başkan

8 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR GİRİŞ.13 AMAÇ 1: FİNANSAL TÜKETİCİNİN KORUNMASINA İLİŞKİN DÜZENLEME VE DENETLEME KAPSAMININ İYİLEŞTİRİLMESİ Finansal tüketicinin korunmasına ilişkin düzenlemelerin gözden geçirilmesi Sivil toplum kuruluşlarının düzenleme çalışmalarında dikkate alınmak üzere görüş ve önerilerini iletme mekanizmalarının iyileştirilmesi Finansal kuruluşların finansal tüketicinin korunmasına ilişkin sistem ve uygulamalarının denetime konu edilmesi Tüketiciye yönelik anketler, alan araştımaları vb. çalışmalar yapılması AMAÇ 2: FİNANSAL TÜKETİCİNİN HAKLARININ KORUNMASINDAN SORUMLU KURULUŞLARIN İDARİ KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI Sorumlu iligili kuruluşlar nezdinde ihdas edilen ilgili birimlerin beşeri ve mali kaynakları ile teknik altyapısının güçlendirilmesi Sorumlu / ilgili kuruluşlar arasında finansal tüketicinin korunmasına ilişkin işbirliği ve bilgi paylaşımının güçlendirilmesi Finansal tüketicinin korunmasına ilişkin uluslararası işbirliğinin artırılması AMAÇ 3: FİNANSAL KURULUŞLARIN FAALİYETLERİNDE TÜKETİCİ HAKLARI AÇISINDAN SORUMLU DAVRANMALARININ SAĞLANMASI Finansal kuruluşların kurumsal yönetim ilkelerinde, iç sistemlerinde ve benimseyecekleri etik ilkelerde finansal tüketici haklarını dikkate almasının sağlanması İlan ve reklam ilkelerine uyumun yakından takip edilmesi AMAÇ 4: TÜKETİCİYE İLİŞKİN BİLGİLERİN GÜVENLİ KULLANIMINA İLİŞKİN POLİTİKA VE UYGULAMALARIN İYİLEŞTİRİLMESİ Finansal tüketicilere ait kişisel ve finansal bilgilerin korunmasına ilişkin kural ve uygulamaların güçlendirilmesi Finansal tüketicilerin, kendilerine ait kişisel ve finansal bilgilerin güvenliği, kullanımı ve paylaşımı konusunda bilgilendirilmesi Kredi sicilinde bulunan bilgilerin güncellenmesine ve yanlışlıkların düzeltilmesine ilişkin süreçlerin iyileştirilmesi Kredi referans kuruluşlarının faaliyet ve süreçlerinin izlenmesinde etkinliğin artırılması Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 8

9 AMAÇ 5: FİNANSAL TÜKETİCİLERİN FİNANSAL ÜRÜN VE HİZMETLERE İLİŞKİN BİLİNÇLİ TERCİH YAPMALARININ VE HAK ARAMA YOLLARINI BİLMELERİNİN SAĞLANMASI Finansal tüketicilere yönelik ürün ve hizmetlerin tüketicilerin ihtiyaç ve profillerine uyumlu olmasının sağlanması Finansal kuruluşların önerdiği sözleşme şartlarının ve hak arama yollarının finansal tüketici tarafından anlaşılmasının sağlanması Finansal tüketicilerin hesap hareketleri ve ücretlendirme konusunda düzenli ve eksiksiz şekilde haberdar edilmesi AMAÇ 6: FİNANSAL TÜKETİCİLERİN HAKLARININ İHLALİNE İLİŞKİN ŞİKÂYETLERİN ÇÖZÜMLENMESİNDE ETKİNLİĞİN ARTIRILMASI Finansal kuruluşlar nezdinde tüketici şikâyetlerine yönelik etkin sistemler oluşturulmasının sağlanması Şikâyetlere ve bunların çözümlenmesine ilişkin istatistiki bilgilerin oluşturulması ve kamuoyuyla paylaşılması Uyuşmazlıkların çözümüne yönelik etkin mekanizmalar oluşturulması REFERANSLAR Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 9

10 Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 10

11 KISALTMALAR AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri BDDK Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu BDMK Banka Dışı Mali Kuruluşlar BİST Borsa İstanbul A.Ş. BK Borçlar Kanunu FİK Finansal İstikrar Komitesi FSB Finansal İstikrar Kurulu FTKGG Finansal Tüketicinin Korunması Görev Gücü GTB Gümrük ve Ticaret Bakanlığı GZFT Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar, Tehditler HH Hakem Heyetleri HM Hazine Müsteşarlığı İB İçişleri Bakanlığı İFM İstanbul Finans Merkezi KB Kuruluş Birlikleri KKB Kredi Kayıt Bürosu KMH Kredili Mevduat Hesabı MKK Merkezi Kayıt Kuruluşu Anonim Şirketi OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı RK Rekabet Kurumu RM Risk Merkezi RTÜK Radyo ve Televizyon Üst Kurulu SPK Sermaye Piyasası Kurulu SRDG Sistemik Risk Değerlendirme Grubu STK Sivil Toplum Kuruluşları TAKASBANK İstanbul Takas ve Saklama Bankası Anonim Şirketi TBB Türkiye Bankalar Birliği TCK Türk Ceza Kanunu TCMB Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TKBB Türkiye Katılım Bankaları Birliği TKHK Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun TMK Türk Medeni Kanunu TMSF Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu TSPB Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği TSB Türkiye Sigorta, Reasürans ve Emeklilik Şirketleri Birliği TTK Türk Ticaret Kanunu VUK Vergi Usul Kanunu WB Dünya Bankası Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 11

12 Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 12

13 GİRİŞ Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 13

14 Tüketicilerin mal ve hizmet üretenlerden, kaliteli, sağlam, güvenilir, standartlara uygun ve makul maliyetle mal ve hizmet alabilmeleri yönündeki hakları, tüketici hakları olarak tanımlanmaktadır. Tüketici hakkının önemli unsurları tüketicinin, (1) kullandığı ya da satın aldığı mal veya hizmetten zarar görmeden yararlanma hakkı, (2) mal ve hizmetin kalitesi, miktarı, kusursuzluğu, standardı ve fiyatı gibi konularda yeterli ve doğru şekilde bilgilendirilme hakkı, (3) rekabetçi fiyatlar üzerinden çeşitli mal ve hizmetler arasında seçim yapabilme hakkı, (4) kamu otoritelerine, mal ve hizmet sunucularına, reklamcılara ve mahkemelere sesini duyurabilme hakkı, (5) mal ve hizmetin performansı, cinsi ve kalitesi gibi konulardaki sorunlarının giderilmesini isteme hakkı ve (6) bilinçli bir tüketici olmanın gerektirdiği bilgi ve becerileri edinme hakkıdır. Bu doğrultuda, tüketicinin korunması en genel anlamıyla tüketicinin bahse konu haklarının hizmeti / ürünü arz edenler tarafından ihlalinin önlenmesidir. Finansal tüketicinin korunması ise finansal kuruluşlar ile finansal tüketiciler arasında eşit ve adil bir alışveriş ortamını temin etmeye yönelik uygulamaların sağlanmasını ifade etmektedir. Finansal tüketicinin korunması alanındaki kamu müdahalelerinin ve düzenlemelerinin ana gerekçesini piyasalarda içsel olarak yer alan bilgi asimetrileri ve güç dengesizlikleri oluşturmaktadır. Özellikle küreselleşme ve teknolojik gelişmelerin bir sonucu olarak, tüketicilerin finansal piyasalara katılımlarının artmasını sağlayan toplumsal, yapısal ve ekonomik değişiklikler nedeniyle finansal tüketicinin korunmasının önemi giderek artmaktadır. Finansal tüketicinin korunması, finansal piyasalarda istikrarı sağlamanın ve korumanın bir gerekliliği olarak karşımıza çıkmaktadır. Çağdaş anlamda tüketicinin korunması hareketi ilk defa 1850 li yıllarda ABD de ortaya çıkmış olup, Avrupa da konunun örgütlü bir şekilde ele alınması 1970 lerde başlamıştır. Tüketicinin korunması ihtiyacının, piyasa ve tüketici hakkı kavramlarındaki gelişmelere paralel olarak, öncelikle gelişmiş ekonomilerde kamu sağlığı ve güvenliğiyle ilgili sektörlerde ortaya çıktığı, daha sonra sanayi ve hizmetler sektörlerine yayılan bir gelişme gösterdiği görülmektedir. Tüketici hakkı kavramı ilk kez 1960 lı yılların başlarında ABD de siyasi düzeyde gündeme getirilmiş ve 1968 yılında doğrudan finansal tüketicinin korunmasına yönelik ilk yasal düzenleme yine ABD tarafından hayata geçirilmiştir. Bu konuda küresel düzeyde atılan en önemli adım, 1985 yılının Nisan ayında kabul edilen Birleşmiş Milletler Tüketici Hakları Bildirgesidir. Bununla birlikte, münhasıran finansal tüketiciyi korumakla görevli bir kurum oluşturan ilk ülke 2001 yılında Kanada olmuştur. Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 14

15 Finansal tüketicilerin haklarının korunmasına yönelik uygulamaların gelişimi, finansal sistemin doğasından kaynaklanan nedenlerle zaman almış ve zor olmuştur. Hane halkının kredi ve sermaye piyasalarına ve özellikle konut kredilerine artan ilgisi, yeni ödeme ve finansman metotları ile dağıtım kanallarının (kredi kartları, telefon ve internet bankacılığı vb.) gittikçe artan önemi, kredi, mevduat ve sermaye piyasası ürünlerinin finansal yenilikler sonucunda daha karmaşıklaşması, özel sektör tarafından yönetilen emeklilik fonlarının öneminin artması gibi nedenlerle pek çok ülkede tüketiciyi koruyan yasalar ihdas edilerek tüketici haklarının güvence altına alınmasına çalışılmıştır küresel krizi tüketicinin de önemli bir oyuncu olarak sistemi etkilediğini bir kez daha gündeme getirmiştir. Özellikle ABD ve AB ülkelerinde etkileri ağır bir şekilde hissedilen krizin önemli sebeplerinden biri olarak finansal farkındalığın yetersizliği sonucunda tüketicilerin konut kredilerine yönelik aşırı borçluluk seviyeleri gösterilmektedir. Hane halkı kesiminin yüksek seviyedeki borçluluğu ve yönetilemeyecek büyüklükte finansal risklere maruz kalması nedeniyle, krize karşı alınan önlemlerin sonuçları gecikmektedir. Bu gelişmeler, gözetim ve denetim otoriteleri kadar tüketicilerin de finansal sistemin sağlığı açısından önemli bir sacayağı olduğunu ortaya koymuştur. Türkiye de finansal tüketicinin korunması kavramı, uluslararası uygulamalara göre gecikmeli olarak, 1990 lı yıllarda gündeme gelmiştir. Ülkemizde finansal sistemin derinliğinin ve ürün çeşitliliğinin uzun yıllar boyunca uluslararası seviyenin gerisinde kalması, bankacılık sektörünün reel sektöre finansman sağlamaktan çok devlet borçlanmalarını finanse etmeye yönelmesi ve belli aralıklarla yaşanan krizler, finansal tüketicinin korunması kavramının büyük ölçüde mevduat sigortasına indirgenmesine yol açmıştır. Bununla birlikte, 1995 yılında yürürlüğe konulan 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ile tüketici kredilerine ilişkin olarak getirilen ve daha sonra kredi kartlarına ve konut finansmanı sözleşmelerine ilişkin olarak eklenen hükümler bu alanda önemli eksiklikleri gidermiştir yılı Mayıs ayında yürürlüğe giren 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ile tüketicilere yönelik bu alandaki koruma artırılmıştır. Türkiye de son dönemde yaşanan yapısal değişimler de finansal tüketicilerin etkin korunması gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. Son yıllarda azalan devlet borçlanma ihtiyacı ve düşen enflasyon nedeniyle bankaların faiz gelirlerine esas teşkil eden faiz marjları daralmış, daha önce yurt dışında fiyatlandırılıp ülkemizde fiyatlandırılmayan birçok bankacılık hizmeti ücretlendirilmeye başlanmıştır. Ayrıca, daha önce finansal kuruluşlar tarafından sunulmayan özel sektör borçlanma araçları, varantlar, kira sertifikaları, opsiyonlar gibi yeni finansal ürünler piyasamıza dâhil olmuştur. Ancak, finansal tüketicinin bu yeni piyasa koşullarına uyum sağlaması çok kolay olmamıştır. Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 15

16 Bu durum bir taraftan finansal tüketicinin eğitimi hususunu gündeme taşırken, diğer taraftan, finansal tüketicinin orantısız veya haksız ücret ve komisyon talepleri karşısında korunması ihtiyacını ön plana çıkarmıştır. Finansal tüketicilerin şikâyetlerinin çözüme kavuşturulması finansal sisteme olan güveni artırmanın yanında geleceğe dönük politikalar açısından da önemli bir girdi niteliğindedir. Dolayısıyla, ülkemizde finansal tüketicilerin korunması konusunda mevcut uygulamaların gözden geçirilmesi ve ihtiyaç duyulan alanlarda yeni politikalar geliştirilmesi ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Finansal piyasaların kendine has bazı özellikleri dolayısıyla tüketiciler diğer piyasalara göre daha fazla riske maruz kalmaktadır. Finansal piyasalarda var olan bilgi asimetrisi, ürün çeşitliliği, ürün ve hizmet sözleşmelerinin karmaşıklığı gibi faktörler tüketicilerin tarafı oldukları işlemleri doğru analiz edebilme ve sözleşmeleri adil müzakere şartlarında tesis edebilme imkânlarını sınırlandırmaktadır. Tüketiciler aldıkları finansal ürünlerin kalitesini ve hatta fiyatını değerlendirmekte güçlük çekmektedirler. Bu durum finansal tüketicilerin seçim kapasitelerini sınırlayarak etkin olmayan seçimlere yöneltmekte, diğer piyasalara göre istenmeyen risklere maruz bırakmakta ve kuruluşları finansal tüketicilere göre daha avantajlı konuma getirmektedir. Bunun bir sonucu olarak uygulamada sıklıkla hâkim durumun kötüye kullanılması iddiaları gündeme gelmekte ve yaşanan ihtilaflar mahkemelere intikal ettirilmektedir. Tüketicilerin haklarının korunması bir kamu hizmeti niteliğinde olduğundan bu alanda sorumluluk kamu otoritelerine verilmiştir. Özellikle, toplumun gelir ve eğitim seviyesi düşük kesimlerinin bu hususlarda şikâyet etme ve hukuki girişimde bulunma konularında imkânları sınırlıdır. Dolayısıyla, finansal hizmetlerden istifade ederken, finansal kuruluşlar karşısında bu kesimin pazarlık kapasiteleri kısıtlanmaktadır. Bu nedenle, tüketici haklarının korunmasını sağlamak başta toplumun zayıf kesimlerinin yararına olacaktır küresel krizi sonrasında finansal tüketicinin korunmasına yönelik uluslararası çalışmalar hız kazanmıştır. OECD bünyesinde faaliyetlerini yürütmekte olan Finansal Tüketicinin Korunması Görev Gücü (FTKGG) tarafından hazırlanan ve 2011 yılı Ekim ayında yayımlanan Finansal Tüketicinin Korunmasına Yönelik Üst Düzey İlkeler bu konuda tüm ülkeler tarafından takip edilmesi ve uyulması beklenen temel referans kaynağı haline gelmiştir. Buna ek olarak, Dünya Bankasının (WB) hazırlamış olduğu Finansal Tüketicinin Korunması İçin İyi Uygulamalar isimli doküman da konuyla ilgili tarafların dikkate alması gereken hususları detaylı bir şekilde düzenlemiş bir prensipler seti niteliğindedir. Bu çerçevede yapılan en önemli gözlem, finansal tüketicinin korunmasına ilişkin dağınık haldeki mevzuatın gözden geçirilerek münhasır bir düzenlenmeye konu edilmesi yönünde bir eğilim olduğudur. Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 16

17 Uluslararası tecrübeler incelendiğinde, mali ve idari yönden özerkliğe sahip denetim ve gözetim otoritelerinin finansal tüketicinin korunmasıyla görevli ve yetkili kılındığı ya da bu yönde çabaların sarf edildiği görülmektedir. Finansal tüketicinin korunmasından sorumlu kuruluşların yapılanmasına bakıldığında farklı yaklaşımlar görülmektedir. Entegre yaklaşımda finansal sistemin denetimi ve tüketici haklarının korunması tek bir yetkili otorite tarafından gerçekleştirilmektedir. İkili yaklaşımda finansal sektörün tamamının düzenlenmesi ve denetlenmesinden sorumlu bir otorite ve tüketicinin korunmasını sağlayan ayrı bir otorite bulunmaktadır. Parçalı yaklaşımda ise finansal kuruluşlar fonksiyonları bakımından farklı otoritelerin denetim ve gözetimine tabi bulunmaktadır. Bu yaklaşımda finansal tüketicinin korunması ve bu yönde denetim ve düzenleme yapılması her bir otorite tarafından ayrı ayrı sağlanabileceği gibi bu görev söz konusu otoriteler dışında ayrı tek bir bağımsız otoriteye de verilebilmektedir. Uluslararası literatürde, finansal tüketicinin korunması hususu ihtiyatlı denetim otoritelerinin doğrudan sorumluluğunda bulunmamaktadır. Finansal kuruluşların haksız uygulamalarının bu kuruluşların itibarını ve tüketicinin finansal kuruluşlara olan güvenini ve bağlılığını sarsma ihtimalini göz ardı etmek mümkün değildir. Bu nedenle düzenleyici ve denetleyici otoriteler finansal kuruluşların iyi uygulamalar geliştirerek, adil ve dürüst davranmasını teşvik etmelidir. Düzenleyici ve denetleyici otoritelerin hassas bir denge tutturmaları ve serbest pazar koşulları ile yargı mercileri tarafından daha etkili bir şekilde çözüme kavuşturulabilecek alanlara müdahale etmemeleri gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında üçüncü kişi veya kuruluşlardan ziyade ilgili düzenleme ve denetimden sorumlu kuruluşların bu dengeyi en etkin şekilde sağlayacak kuruluşlar olduğu açıktır. Finansal tüketicinin hak ve menfaatlerinin korunabilmesini teminen yapılacak çalışmaların en başında sorumlu kuruluşların belirlenmesi ve yapılan/yapılacak olan uygulamalara ilişkin stratejilerin geliştirilmesi gelmektedir. Finansal sektörün sağlıklı gelişebilmesi ve küresel ekonominin uzun dönemde istikrarlı bir seyir izlemesi bakımından finansal tüketicilerle ilgili finansal erişim, finansal eğitim ve finansal tüketicinin korunması şeklinde üç yeni çalışma konusu karşımıza çıkmaktadır. Ancak, ülke stratejilerinde de farklılıklar görülmektedir. Aralarında ülkemizin de bulunduğu bazı ülkelerde yeni yaklaşım çerçevesinde bu üç kavram bütüncül bir şekilde ele alınırken bazı ülkelerde ise her biri için ayrı stratejiler belirlendiği gözlenmektedir. Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 17

18 Finansal ürün ve hizmetlere erişim, hane halkı ve firmaların kredi, mevduat, sigorta, ödeme işlemleri gibi finansal ürün ve hizmetlere yeterli düzeyde ve uygun şartlarda ulaşabilmesini ve bunların kullanımını ifade etmektedir. Güvenli ve iyi düzenlenmiş finansal piyasa ürün ve hizmetlerine, uygun maliyetli, zamanında ve yeterli erişimin sağlanması ekonomik ve sosyal refah ile yakından ilintilidir. Genel olarak finansal erişim ölçülürken, finansal kuruluşlarda açılan hesap sayısı, hesaplara erişim ve kullanım sıklığı, tasarrufların bir finansal kuruluşta değerlendirilme.yoğunluğu, kredi kullanımı ve sigorta ve sigortayla bağlantılı hizmetlere erişim gibi ölçütler baz alınmaktadır. Finansal tüketicinin korunması, finansal tüketiciye yönelik uygulamaların iyileştirilmesi ve hak ihlallerinin önlemesinin sağlanmasını teminen yapılacak düzenleme ve denetim çalışmaları kadar finansal tüketicinin bu alandaki bilinç seviyesinin artırılmasını da gerektirmektedir. Finansal ürün ve hizmetlerin artan çeşitliliği ve karmaşıklığı finansal sektörde yer alan kavramların önemini artırmakta ve tüketiciler açısından belli düzeyde bir finansal bilgi, birikim, yeterli risk analizi yapabilme kapasitesi ve farkındalık gerektirmektedir. Burada finansal tüketicinin eğitimi hususu ön plana çıkmaktadır. Finansal eğitimle hedeflenen; finansal tüketicinin, gerçek finansal ihtiyaçlarını doğru tespit etmesini, taraflar arasında kurulacak finansal ilişkiyi kavramasını, karşı karşıya kaldığı riskleri değerlendirmesini ve yaşanacak problemlerde hak ve sorumluluklarının bilincine varmasını sağlamaktır. Finansal tüketicinin korunması, finansal erişim, finansal tüketicinin eğitimi konularının her biri farklı olguları temsil etse de, aslında iç içe geçen ve aynı hedefe yönelik paralel çalışmaları tanımlayan başlıklardır. Ancak, tüm bu kavramların finansal istikrar ile yakından ilişkili olması nedeniyle, bu konulardaki çalışmaların ne şekilde ve hangi alana ağırlık verilerek yapılacağı önem taşımaktadır. Örneğin yeterli ve etkili bir tüketici koruma çerçevesi olmadan tüketicilerin kredilere erişimin aşırı kolaylaştırılması olumsuz sonuçlar doğurabilecektir. Keza finansal erişimin çok kısıtlı olduğu durumlarda finansal eğitimi artırmanın pek anlamı olmayacaktır. Ya da finansal altyapının çok zayıf olduğu bir ülkede finansal erişimi artırmak için yeni ürün ve hizmetlerin sunulması bir anlam ifade etmeyebilir. Nitekim G20 Finansal Tabana Yayılma Emsal Öğrenme Programı kapsamında her ülke tarafından hazırlanması öngörülen Ulusal strateji oluşturulması çalışmalarında, finansal tabana yayılma hedeflerinin istenen düzeyde tutturulabilmesi adına ülke bazındaki hassasiyetlerin ve özelliklerin dikkate alınması özellikle vurgulanan bir husustur. Bu kapsamda, üst düzey koordinasyon mekanizması olan Finansal İstikrar Komitesi tarafından bütüncül bir yaklaşımla hazırlanan Finansal Erişim, Finansal Eğitim, Finansal Tüketicinin Korunması Stratejisi ve Eylem Planları 05/06/2014 tarihli ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 2014/10 sayılı Başbakanlık Genelgesi çerçevesinde kamuoyuyla paylaşılmış ve yürürlüğe girmiştir. Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 18

19 Ülkemizde finansal sisteminin ağırlıklı kısmını oluşturan ve yaygın şekilde hizmet veren bankacılık sektörünün kişi başına düşen mevduat ve nakdi kredi ile şubeye düşen nüfus verilerine bakıldığında bankacılık hizmetlerine erişimin düşük olmadığı, bununla birlikte bölgesel farklılıklar ve yetersizlikler olduğu görülmektedir. Bu nedenle, coğrafi ve demografik bankacılık verileri ışığında, finansal erişim, finansal eğitim ve finansal tüketicinin korunması konularından hangisinin daha ağırlıklı olacağı hususu da bölgesel farklılık göstermektedir. Bankacılığın yoğun ve etkili kullanıldığı illerde tüketici haklarının korunması ön plana çıkarken, bankacılık hizmetlerinden yararlanmayan nüfusun ağırlıklı olduğu bölgelerde finansal eğitim ve finansal erişim konuları ön plana çıkmaktadır.finansal üçleme ile ilgili ulusal stratejiler belirlenirken bu hususun göz önünde bulundurulması kaçınılmazdır. Finansal tüketicinin korunması kavramı çerçevesinde finansal tüketicinin kimleri kapsayacağı hususu önem arz etmektedir. Hukuken tüketici, nihai mal ve hizmetleri tüketim davranışından sorumlu bir ekonomik birim olarak tanımlanmaktadır. Bu birim bir birey olabileceği gibi hanehalkı gibi bir tüketici grubu da olabilmektedir sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanuna göre tüketici, ticari veya mesleki olmayan amaçlarla hareket eden gerçek veya tüzel kişiyi ifade etmektedir sayılı Kanundaki tüketici tanımı bu şekliyle bir ticaret şirketinin ticari olmayan amaçla mal ve hizmet edinmesi halinde tüketici sayılabileceği yönünde bir algıya neden olabilecek niteliktedir. Oysa AB direktiflerinde tüzel kişiler tüketici sayılmamaktadır. Ülkemiz uygulamaları açısından da, ticaret şirketlerinin tüm muamele, fiil ve işleri ticari iş sayıldığından ve bir ticari şirketin ticari olmayan amaçlarla bir mal veya hizmet edinmesi söz konusu olmadığından, söz konusu şirketler tüketici sayılmamaktadır. Bununla birlikte, şirketler dışında kalan diğer tüzel kişilerin -dernek, vakıf, kamu iktisadi teşebbüsler, meslek odaları- edindikleri mal ve hizmetlerin özel kullanım amacıyla edinildiği ispatlanabilirse, bunlar tüketici olarak kabul edilebileceklerdir. Bu kapsamda finansal tüketici, ticari ve mesleki amaçlı olmaması koşuluyla finansal kuruluşlarca sunulan ürün ve hizmetleri edinen, kullanan veya yararlanan gerçek kişileri ifade etmektedir. Bu çerçevede, finansal hizmetler; mevduat kabulü ve diğer fon toplama hizmetleri, her türlü kredi faaliyetleri (bireysel, ipotekli konut finansmanı vb.), sigorta, ve sigorta aracılığı, danışmanlık ve aktüerlik hizmetleri gibi sigortayla bağlantılı işlemler, faktoring ve her türlü ticari faaliyetin finansmanı, finansal kiralama, ödeme ve para transferi hizmetleri (çek ve seyahat çekleri dâhil), taahhütler ve garantiler, müşteriler adına finansal piyasalarda aracılık, saklama, garanti (underwriting), varlık yönetimi, finansal bilgilerin transferi, provizyonu ve saklanması ile finansal hizmetler konularında danışmanlık olarak tanımlanacak, bu hizmetleri satın alanlar da finansal tüketici sayılacaktır. Ayrıca, söz konusu finansal ürünlerin kullanımı için finansal tüketiciye kefalet ve garanti sağlayan gerçek kişilerin de kapsama dâhil edilmesinin gerekli olduğu düşünülmektedir. Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 19

20 Türkiye de doğrudan finansal tüketiciyi korumaya yönelik genel ve kapsayıcı bir düzenleme bulunmamakta olup, finansal tüketicinin korunmasına yönelik düzenlemeler parçalı ve dağınık bir görünüm arz etmektedir. Finansal tüketicinin korunmasına ilişkin farklı düzenlemelerde kısmi korumalar olmasına karşın bu konuda bağımsız ve ayrıntılı bir düzenleme bulunmamaktadır. Tüketici haklarının korunmasına ilişkin hükümlere, Anayasa, Borçlar Kanunu (BK), Türk Ticaret Kanunu (TTK), Türk Ceza Kanunu (TCK), Türk Medeni Kanunu (TMK) gibi genel kanunlarda yer verilmiş, özel kanun niteliğini haiz 5411 sayılı Bankacılık Kanunu, 5684 sayılı Sigortacılık Kanunu, 4054 sayılı Rekabet Kanunu, 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu gibi kanunlar ve ilgili alt düzenlemelerde de konu hakkında belli yaklaşımlar geliştirilmiştir. Ayrıca, 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun (mülga) ile bu Kanunu yürürlükten kaldırarak 2014 yılı Mayıs ayında yürürlüğe giren 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanunda tüketicinin korunması konusu münhasıran düzenlenmiştir. BK kapsamında tüketici mümkün olmayan, ahlaka aykırı olan ve haksız olan sözleşmelere ve satıcının kusurlarına karşı her türlü borç ilişkisinde yasal olarak koruma altındadır. TTK da, tüketicinin yanıltılmasını önlemeye yönelik olarak haksız rekabete ilişkin hükümler yer almaktadır. İlave olarak, tüketicinin korunması amacıyla çeşitli mesleki kuruluş birlikleri tarafından mesleki tanzim kararları, tam olmamakla birlikte, düzenlenmiştir. Ülkemiz açısından bakıldığında finansal tüketicinin korunması fonksiyonunun icrasına yönelik sistemin parçalı yapıda olduğunu söylemek mümkündür. Finansal tüketicinin korunmasına yönelik sorumluluk bankacılık, sermaye piyasaları, sigorta ve sigortayla bağlantılı hizmetler ve ödeme sistemleri çerçevesinde fonksiyonel bir dağılım göstermekte ve finansal tüketicinin korunmasına yönelik münhasıran bir idari yapılanma bulunmamaktadır. Bu anlamda, finansal sektöre ilişkin ülkemizdeki mevcut yapı dikkate alındığında, faaliyet gösterdikleri sektörler doğrultusunda Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK), Sermaye Piyasası Kurulu (SPK), Hazine Müsteşarlığı (HM), Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) finansal tüketicinin korunmasından sorumlu / ilgili kuruluşlar olarak kabul edilmektedir. Bahse konu sorumluluk çerçevesinde, BDDK bünyesinde münhasıran tüketicilerin bilgi edinme taleplerinin değerlendirilmesine ve şikâyetlerinin çözümüne yönelik faaliyet göstermek üzere Finansal Tüketici İlişkileri Daire Başkanlığı oluşturulmuştur. Buna ilave olarak, HM Sigortacılık Genel Müdürlüğü bünyesinde sigortalı şikâyetlerine yardımcı olunması amacıyla Sigortalı Şikâyetleri birimi kurulmuş olup vatandaş başvuruları kayıt altına alınmakta ve finansal tüketicinin korunmasına yönelik olarak sigorta şirketleriyle doğrudan irtibata geçilmektedir. Finansal Tüketicinin Korunması Eylem Planı Arka Plan Belgesi 20