Ev Eksenli Çalışan Kadınların Sosyal Haklarının Geliştirilmesi Projesi EV EKSENLİ ÇALIŞAN KADINLAR VE GENEL DURUM ANALİZİ

Transkript

1 Ev Eksenli Çalışan Kadınların Sosyal Haklarının Geliştirilmesi Projesi EV EKSENLİ ÇALIŞAN KADINLAR VE GENEL DURUM ANALİZİ 1

2 BU ARAŞTIRMA ÇALIŞMASI NOVA DANIŞMANLIK EĞİTİM VE ARAŞTIRMA HİZMETLERİ TARAFINDAN HAZIRLANMIŞTIR. (Diyarbakır-Mayıs 2015) 2

3 1 ÖNSÖZ (BAŞLARKEN) ARAŞTIRMA ÇALIŞMASI HAKKINDA SAHA ARAŞTIRMASI VE BU ÇALIŞMA İLE ELDE EDİLMESİ BEKLENEN HEDEFLER ARAŞTIRMA ALANI ARAŞTIRMA YÖNTEMİ EV EKSENLİ ÇALIŞMALARA GENEL BAKIŞ Tanımlar Tarihçe Ev Eksenli Çalışmalar Ülkemizde İse; Yasal Durum EV EKSENLİ ÇALIŞAN KADINLARDA GENEL DURUM ANALİZİ (SAHA ARAŞTIRMASI ÇALIŞMASI ) EV-EKSENLİ ÇALIŞAN KADINLARA İLİŞKİN KİŞİSEL BİLGİLER Hane Nüfusu Büyüklüğü Yaş Durumu Medeni Durum Eğitim Durumu Ev-Eksenli Çalışanlarda Konut Büyüklüğü EV-EKSENLİ ÇALIŞMALAR VE BUNA İLİŞKİN KOŞULLAR Çalışma Durumu Ev Eksenli Çalışmaların Gerçekleştirilme Yöntemi İş/Üretim Alanları Ev Eksenli Çalışanlarda Günlük Ortalama Çalışma Saatleri Ev-Eksenli Çalışan Kadınların Aylık Ortalama Çalıştıkları Gün sayısı EV-EKSENLİ ÇALIŞMALARDA ÜRETİLEN ÜRÜNLER VE ÜRÜNLERİN PAZARLANMASI Ev-Eksenli Çalışmalarda Üretilen Ürünler Müşteri Tercihlerine İlişkin Durum Yapılan İşlere İlişkin Makine-Ekipman Temin Etme Durumu Yapılan İşlere İlişkin Hammadde Temin Etme Durumu Çalışılan İşlerde Rekabet Durumu Üretilen/Yapılan İşlerin Değerlendirilmesi (Pazarlanması) Durumu

4 4.3.7 Üretilen Ürünlerin Değerlendirilmesi /Pazarlanması Aşamasında Yaşanan Sorunlar EV-EKSENLİ ÇALIŞMALARIN, KADINLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Ev Eksenli Çalışmaların Çalışanlar Açısından Sağladığı Katkılar Ev Eksenli Çalışmadan Elde Edilen Gelir Durumu Ev Eksenli Çalışmalar Dışında Hanenin Diğer Gelirleri Ev Eksenli Çalışmalardan Elde Edilen Gelirin Değerlendirilmesi Durumu Ev Eksenli Çalışmaların Yarattığı Sağlık Sorunları Ev Eksenli Çalışma Sırasına İş Kazası Geçirme Durumu Genel Olarak Evde Çalışmanın, Çalışanlar Açısından Yarattığı Sorunlar Genel Olarak Evde Çalışmaya İlişkin Yaşanan Sorunlar (Diğer Hane Bireyleri de Dikkate alınarak) ÇALIŞANLARIN, EV-EKSENLİ ÇALIŞMAYA İLİŞKİN BEKLENTİ VE EĞİLİMLERİ Çalışanların Ev Eksenli Çalışmayı Tercih Etme Nedenleri Ev Eksenli Çalışanların Yaptıkları İşi Geliştirmeye Yönelik Planları/Eğilimleri Ev Eksenli Çalışmalarda Yapılan İşlerin Sürdürülmesi Eğilimi Ev-Eksenli Çalışmalar Yerine Standart (Güvenceli) Bir İşe Girme Eğilimi Ev Eksenli Çalışanların Herhangi Bir Sivil Topluma Üyelik Durumları Ev Eksenli Çalışanların Gerçekleştirdikleri Çalışmalara İlişkin Destek Alma Durumları Ev Eksenli Çalışanların Ülkemizin ILO-Uluslararası Çalışma Örgütünün 177 sayılı evde çalışma sözleşmesini İmzalamasını İsteme Durumları ANKET ANALİZ ÇALIŞMASINA İLİŞKİN GENEL DEĞERLENDİRME EV-EKSENLİ ÇALIŞANLARIN KİŞİSEL VE HANE İÇİ DURUMLARI EV-EKSENLİ ÇALIŞMALAR VE BUNA İLİŞKİN KOŞULLAR ÜRETİLEN ÜRÜNLER VE ÜRÜNLERİN PAZARLANMASI EV-EKSENLİ ÇALIŞMALARIN KADINLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ ÇALIŞANLARIN, EV-EKSENLİ ÇALIŞMAYA İLİŞKİN BEKLENTİ VE EĞİLİMLERİ SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA EKLER Anket Formu

5 1 ÖNSÖZ (BAŞLARKEN) Sosyal adaletin ve uluslararası insan ve çalışma haklarının iyileştirilmesi için çalışan bir Birleşmiş Milletler ihtisas kuruluşu olan Uluslararası Çalışma Örgütü (İLO ); sosyal adaletin temel unsurları olan insan haklarına saygıyı, saygın yaşam standartlarını, insanca çalışma koşullarını, istihdam olanaklarını ve ekonomik güvenceleri geliştirmeye ve tüm çalışanlara ulaştırmaya çaba göstermektedir. Çalışma örgütü 1996 yılında evde çalışanların, çalışma koşulları ile ilgili 177 nolu evde çalışma sözleşmesi ve 184 evde çalışma tavsiye kararı yayımlamıştır. Bu sözleşme daha çok bağımlı çalışma dediğimiz(fason) çalışanların haklarını koruyup kollamakta ancak 3 ana başlıkta ilişkilendirdiğimiz, kendi hesabına ve sipariş usulü çalışmayı kapsamamaktadır. Bu çerçevede ulusal, bölgesel ve yerel aktörlerin hem bağımlı çalışmayı kapsayan İLO sözleşmesini hem de diğer iki bileşenin de sosyal haklarının hayata geçirilmesi için politikalar üretmesi ve ülkelerin de buna taraf olması gerekmektedir. Ev Eksenli Çalışan Kadınlar ve Sosyal Haklar Derneğimiz (EVÇAD) 2011 yılında kurulduktan bu yana çeşitli faaliyet, seminer, workshop, lobi çalışmaları, imza kampanyaları ve çeşitli projeler ile sosyal adaletin sağlanması, toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin engellenmesi, evde çalışan ve ezici çoğunluğu kadın olan bu çalışanlarda farkındalık yaratmak, hak talep etmelerini sağlar hale getirmek ve böylece örgütlenme bilinci yaratmak için çalışmıştır. Son olarak yürütülen ve AB tarafından desteklenen bu proje ile dernek merkezinin bulunduğu Diyarbakır ve Şanlıurfa İllerinde bir araştırma çalışması yapılmıştır. Bu araştırma yer alan ayrıntılı 33 soruluk bir anket çalışması ile yaklaşık 200 çalışan kadınla yüz yüze görüşmeler sağlanmıştır. Bu çalışma hem derneğin faaliyet gösterdiği alanlarda ev eksenli çalışan kadınlar ile ilgili bilginin arttırılmasında hem de kadınlar ile birebir ilişki kurmada etkili bir araç olmuştur. Çalışmanın en önemli sonucu ise evde çalışan kadınların sorunları ve yaşam koşulları ve elde ettikleri ürünler v.b durumları irdelenmiş ve bazı çıktılara ulaşılmıştır. Elde edilen bu çıktılar bir rapor haline getirilerek hem ülkemizde kamu politikalarının geliştirilmesi için ev eksenli kadınlar olarak veri hazırlamak hem de bu taleplerin net bir şekilde ortaya konulması sağlanmıştır. Böylece mevcut uygulamaları değerlendirerek uygulanabilir kabul edilebilir bir kamu politikasının geliştirilmesi için altyapının ve kapasitenin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Proje; BULGARİSTAN (Home Based Workers)ROMANYA (Alit) MAKEDONYA(DoraDom)Dernekleri ile ortak olarak yürütülmüş ve bu kapsamda bu ülkelere gidilerek workshoplar düzenlenmiş ayrıca evde çalışanlar hakkındaki düzenlemeler incelenerek ülkemizdeki mevzuatlarla karşılaştırma fırsatı yaratılmıştır. Projemizde ayrıca evde çalışan kadınlarla bir belgesel çekimi yapılarak daha fazla kitleye ulaşılması ve bu konuda kamuoyu yaratılması öngörülmüştür. Proje kapsamında hazırlanan yayın muhatap kurum ve kuruluşlara, sivil toplum örgütlerine ulaştırılarak, kadınların görünmez olan yoğun emek sömürüsü alanlarına dikkatleri çekmek ve sosyal güvence kapsamının her üç çalışma biçimi için düzenlemeler yapılmasını sağlamak genel amacımız arasındadır. DOÇ.DR Bahar BURTAN DOĞAN a Uluslararası çalışma örgütü ANKARA temsilciğine ŞANLIURFA Büyükşehir Belediyesi ne, Ş.URFA Kamer Vakfına, Ş.URFA Güçlü Kadınlar Derneğine NOVA Danışmanlık şirketi çalışanlarına ve sayın M.Tahir DADAK a Bu çalışmada bizlerden desteklerini esirgemeyen evde çalışan Emekçi kadınlarımıza, Teşekkür ederiz. Aycan CANKURT GÜVEN Yönetim Kurulu Başkanı 5

6 1.1 SAHA ARAŞTIRMASI VE BU ÇALIŞMA İLE ELDE EDİLMESİ BEKLENEN HEDEFLER EVÇAD Derneğinin ağırlıklı çalışma alanını Güneydoğu Anadolu Bölgesi oluşturmakta olup, dernek aynı zamanda ev eksenli çalışan kadınların sorunlarının gündeme getirilmesi, konuya duyarlılık geliştirilmesi için kamuoyu çalışmaları sorunun çözümüne katkı sunmak amacıyla ulusal düzeyde de bir dizi çalışmalar gerçekleştirmektedir. Saha araştırması çalışması derneğin birincil çalışma alanlarından Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilen saha çalışmasından beklenen çıktılar ise ev eksenli çalışmalarda yer alan kadınların yaş, aile yapıları, sosyal ve ekonomik yapıları ve aynı zamanda kişisel durumları da öğrenilmeye çalışılmıştır. Yine gerçekleştirilen bu çalışmada aynı zamanda çalışma alanı olan Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin sektörel yapısının yanı sıra toplumsal yapısı da dikkate alınmaya çalışılmıştır. Yine bu çalışma ile ev eksenli çalışan kadınların gerçekleştirdikleri işler, yaptıkları işlerden elde ettikleri gelir, işe ilişkin yaşanan başlıca sorun alanları ile özellikle ev eksenli çalışmalara bakış açıları ve eğilimleri de öğrenilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada özellikle ev eksenli çalışmalarda temel üç çalışma şekli olan; fason çalışma, sipariş usulü çalışma ve kendi hesabına çalışma sistemleri bu çalışmanın ana irdeleme konularıdır. Yukarıda belirtilen genel konular hakkında detaylı verilerin, bilgilerin elde edilmesi için araştırma soruları 4 ana eksende oluşturularak konuya ilişkin detaylar irdelenmiştir. Kişisel bilgiler (Ev eksenli çalışanın bilgileri dışında, hane halkı bilgilerini de içerecek şekilde) Ev-eksenli çalışma durumu (Yapılan işler, çalışma koşulları, yapılan işler, işlerdeki temel sorun alanları, girdi temini, ürün değerlendirme vs), Ev-eksenli çalışmaların çalışan üzerindeki etkileri (kişisel, sosyal, ekonomik), Çalışanların, ev-eksenli çalışmaya ilişkin beklenti ve eğilimleri (yasal düzenlemeler, haklar, işin devam ettirilmesi, geliştirilmesi vs) konularına ağırlık verilmiştir. Araştırma çalışması kapsamında yapılan analizler sonucunda Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin karşılaştırması da yapılmıştır. Çalışma dâhilinde aynı zamanda ev eksenli çalışmaları gerçekleştiren kadınların kişisel ve sosyal çevre bileşenleri ile diğer direkt ve dolaylı konular bir bütünsellik dâhilinde ele alınmaya çalışılmış, EVÇAD derneğinin misyonu da dikkate alınarak toplumsal cinsiyet bakışı söz konusu çalışmanın her aşamasına yansıtılmıştır. Gerçekleştirilen araştırma çalışması, söz konusu araştırma alanında ilk kapsamlı çalışmalardan olup bu her iki il için de referans niteliğini taşımaktadır. Araştırma çalışması özellikle benzer sosyal ve ekonomik yapıya sahip alanlar içinde genel geçer özellikler taşıdığını düşünmekteyiz. Yine gerçekleştirilen araştırma sonucunda özellikle Diyarbakır ve Şanlıurfa illerindeki durum tespiti ve analizleri ile birlikte aslında projenin genel hedeflerinden olan ev eksenli çalışan 6

7 kadınların emeğinin görünür kılınmasına ve sosyal haklarının geliştirilmesine katkı sunulmuştur. 1.2 ARAŞTIRMA ALANI Araştırma alanı olarak projede de öngörüldüğü gibi Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde gerçekleştirilmiştir. Her ilde ev eksenli çalışan 100 kadına anket uygulanmıştır. Anket yapılan ilde ev eksenli çalışma açısından ön plana çıkan çalışma ise; anket uygulanan ev eksenli çalışanların seçiminde farklı üretim alanlarında faaliyet göstermeleri dikkate alınarak seçim yapılmıştır. Potansiyel olarak bu kriterler dikkate alınarak her il için seçilen 200 çalışandan tesadüfî yöntemle yine her il için 100 kişi seçilerek toplamda 200 anket uygulaması gerçekleştirilmiştir. 1.3 ARAŞTIRMA YÖNTEMİ Bu araştırma çalışması projede planlandığı gibi anket çalışması olarak gerçekleştirilmiştir. Anket, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde farklı üretim alanlarının olduğu birbirine yakın aynı zamanda çok farklı kültürel yapıları da içeren Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde gerçekleştirilmiştir. Hazırlanan anket soru formlarının sahada sorunsuz olarak uygulanabilmesi için anketörlere uygulamalı eğitim verilmiştir. Aynı zamanda örnek uygulama gerçekleştirilerek anket formları nihai hale getirilmiştir. Anketler, anket uygulanan hanelere yapılan ziyaretlerle gerçekleştirilmiştir. Anketörlerin tamamı kadınlardan oluşturulmuştur. Anketlerde iletişim sorunlarının yaşanmaması için Kürtçe ve Arapça bilen anketörler ile çalışılmış olup ev eksenli çalışanlar ile dil kaynaklı sorunların yaşanması önlenmiştir. Anket uygulanan ev eksenli çalışanların seçimi ise bu alanda çalışan ilgili kuruluşların (STK, yerel yönetimler, işverenler) görüşü alınarak seçim yapılmıştır. Anket uygulanan ev eksenli çalışanların seçiminde bir diğer unsur ise farklı konularda faaliyet göstermeleridir. Böylece farklı üretim konularındaki sorunların öğrenilmesi olanağı da sağlanmıştır. Anket uygulanan Diyarbakır ve Şanlıurfa illerindeki farklı konularda faaliyet gösteren ev eksenli çalışan kişilerden her il için ortalama olarak 200 kadın seçilmiş ve anket uygulaması sırasında ise bu 200 kişi arasından tesadüfî yöntemle anket uygulanan 100 kişinin seçimi yapılmıştır. EVÇAD ın temel faaliyet alanının ev eksenli çalışanlar olması nedeni ve daha öncede bu kesim ile olan ilişkilerden dolayı anket uygulanacak kişilerin seçimi ve anket uygulamasını oldukça kolaylaştırmıştır. Gerçekleştirilen anketlerin analiz çalışmasında SPSS yöntemi kullanılmıştır. Anketler ile elde edilen verilerin elektronik ortama geçirilmesi ve yapılacak analizlere uygun hale dönüştürülmesi için kod yöntemli bir veri tabanı hazırlanmış ve anket sonuçları SPSS programına girilmiştir. Bu yöntem ile elde edilen sonuçlar raporlandırılmıştır. M.Tahir DADAK NOVA DANIŞMANLIK 7

8 2 EV EKSENLİ ÇALIŞMALARA GENEL BAKIŞ Günümüzde çalışma koşulları sadece işverenlerin işyerinde (mekânında) veya dışarıda herhangi bir yerde çalışma şeklinin dışında çeşitli faktörlerinde etkisi ile ev içinde veya bu iş için bir araya gelen kişilerin oluşturdukları mekânlarda gerçekleştirildiği durumlarda mevcuttur. Ev eksenli olarak tanımlayacağımız çalışmalara genellikle küresel temelde değişen ekonomik düzenin yanı sıra ülkesel düzeylerde ekonomik yapı, şirketler arası rekabetin artması ve üretim maliyetlerinin düşürülmesi amaçlı olarak yaygınlaşması sonucu bu çalışma şekli hayat bulmakta ve özellikle kimi ülkelerde giderek ön plana çıkmakta ve yaygınlaşmaktadır. Ekonomi de yaşanan krizler, formel sektörde iş bulmanın güçlüğü, hizmet sektörünün gelişmesi, özellikle bazı iş kollarında üretimin esnekleşmesi de ev eksenli çalışmaların hayat bulması diğer önemli etkenler arasında yer almaktadır. 8

9 Yukarıda sayılan önemli nedenlerle birlikte kişiye bağlı özel nedenler ile sosyal ve geleneksel değerlerle alakalı olarak ev eksenli çalışmayı gönüllü veya zorunlu nedenlerle yapmak zorunda kalan büyük bir kesim bulunmaktadır. Genel olarak belirttiğimiz nedenlerle ilişkili olarak en önemli realite ise ev eksenli a çalışma alanında çalışan kesimlerin en yoksul kesimler olduğu ve bu alanda çalışanların ise büyük çoğunluğunu kadınların oluşturduğudur. Tekstil atölyesinde üretilen bir tekstil ürününün temizlik ve kontrolünün yapılması, bir makinenin bazı parçalarının el ile yapılması zorunluluğu, restoran- pastane gibi yemek ile ilgili işletme boyutunda üretim yapan yerlerde bazı zaman alıcı ve/veya fazlaca el emeği isteyen ürünlerin kendi işletmelerinde yapma güçlüğü ev eksenli çalışmaları işveren açısından zorunlu kılan nedenlerin başında gelmektedir. Ev eksenli çalışmalar kapsamında yapılan işler sadece bunlarla sınırlı olmayıp otomotiv sektörü de dâhil olmak üzere kimi zaman yüksek teknolojik ürünlerin de bazı bileşenleri bu kapsamda üretilebilmektedir. İşveren açısından yapılan üretimlerde kalitenin sağlanması kaygısı yanında, üretim maliyetlerin düşürülmesi ev eksenli üretimlerin yaptırılmasında en önemli faktörlerin başında gelmektedir. Ev eksenli çalışmaların hayat bulmasındaki en önemli nedenlerden bir tanesi ise seri üretimlerin veya işletme boyutundaki kimi üretimlerin detay, el işi-emeği gerektiren konularda yeterli kalite veya gıda ürünlerinde istenilen lezzetin sağlanamaması ile ilgilidir. 2.1 Tanımlar Ev eksenli çalışma, farkı ülkelerde farklı şekillerde tanımlanma ve tanımın kimleri kapsadığı konusunda tartışmalar mevcuttur. Tanımlamaların farklı olmasına rağmen ILO nun eveksenli çalışma konusunda yapmış olduğu tanım, genel kabul görmektedir. ILO nun 1996 tarihli ve 177 sayılı Evde Çalışma Sözleşmesi nin 1. maddesinde, ev-eksenli çalışma yı aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır: 'Evde çalışma terimi, evde çalışan olarak anılacak olan bir kimse tarafından, (i) Kendi evinde veya işverenin işyeri hariç kendi seçtiği bir başka mekânda; (ii) Ödeme karşılığında yapılan, söz konusu kişinin ulusal yasalar, yönetmelikler ve mahkeme kararları uyarınca bağımsız işçi sayılmasını gerektirecek ölçüde özerkliğe ve ekonomik bağımsızlığa sahip olmaması kaydıyla; (iii) Teçhizatı, malzemeyi ve kullanılan diğer girdileri kimin sağladığı önemli olmaksızın, işveren tarafından belirlenen bir ürün veya hizmetle sonuçlanan iş anlamına gelmektedir. olarak tanımlamaktadır. ILO nun tanımını daha kısa olarak bir işveren veya aracı için işçinin seçtiği bir yerde, genellikle işçinin kendi evinde, işveren veya aracının denetimi olmaksızın, bir sözleşme gereğince bir malın üretilmesi veya hizmetin sağlanmasıdır (Yavuz, 1995). Kısaca eve iş verme sistemi, piyasada üretilen mal veya hizmetlerin ev içinde üretilmesi olan evde çalışma, esnek çalışma biçimlerinin en eskilerindendir. Evde çalışma modelinde zaman 9

10 esas alınmamakta, genellikle parça başı çalışılmakta, kimi zaman ise çalışanların kendi hesabına çalıştığı işler olmaktadır. Evde çalışmanın ülkemizdeki geçmişi eski olup bölgelere göre farklılıklar göstermekte ancak daha çok dokuma, hazır giyim, paketleme sanayinde oldukça yaygındır. Evde çalışma modelinin en büyük sıkıntısı daha çok kayıt dışı yapılan bir çalışma şekli olmasıdır. Ücretler oldukça düşük ve herhangi bir sosyal yardım ya da sosyal güvence söz konusu değildir; istihdam güvencesi de yoktur. Bu çalışma tipi kötü şartlarda çalışmanın yapılması ve ucuz emek sömürüsüne yol açması gibi nedenlerden dolayı eleştirilmektedir (Yavuz, 1995). Evde çalışma modeli işgücü piyasasında daha çok kadınlar tarafından gerçekleştiren bir istihdam biçimidir. Ev eksenli çalışma kategorisindeki çalışanlar gerek Türkiye de gerekse bu sektörün yaygın olduğu diğer ülkelerde bu işi yapanların büyük bir bölümü kadınlardan oluşmaktadır. Kadınların bu alanda çalışma oranları gelişmiş ülkelerde dâhil olmak üzere birçok ülkede % 90 ların üzerinde seyretmektedir. Almanya, Yunanistan, İrlanda, İtalya ve Hollanda da ev eksenli çalışan işçilerin yüzde 95 i kadındır. Japonya da bu oran yüzde 93.5, Cezayir de yüzde 97 dir. Türkiye de ücretli olarak ev eksenli çalışanların yüzde 92 si, yevmi yeli olarak ev eksenli çalışanların ise yüzde 95 i kadındır. 2.2 Tarihçe Sanayi kapitalizminin ortaya çıkışıyla birlikte (9.yüzyıl-İngiltere) ilk başlarda tamamen küçük ölçekli olarak başlayan işler (ev sanayi, atölye ) zaman içerisinde çok sayıda işçinin bir arada çalıştığı fabrikalar gelişmeye başladı. Fabrikalarda işçilerin bir araya gelmesi ile birlikte sömürü düzenin hâkim olduğu ve işçi haklarının yok denecek düzeylerde olduğu dönemlerde işçiler biraya gelerek haklarını elde etmek amacıyla sendikalaşmaya başlamışlardır. Sendikaların gelişmesiyle birlikte işçilerin haklarını kazanımları da giderek artmaya başladı. İşverenler için istenmeyen bir durum olan sendikalaşmanın etkisinin azaltılması ve daha az maliyetli alternatif üretim yolları arayışına girmeye başladılar. Süreç içerisinde geliştirilen alternatif üretim yöntemlerinden bir tanesi de ev eksenli çalışmalar olmuştur. Özellikle 21. Yüzyıl başlarında geliştirilen bu sistem daha çok fabrika, atölye gibi birçok çalışanın bir arada olduğu üretim ortamının dışında çalışanların genellikle kendi evlerinde gerçekleştirdikleri ev-eksenli çalışma dediğimiz çalışma biçimidir. Üretime ilişkin çeşitli aşamaların bölümlenerek veya farklı işlerin farklı kişi-gruplar ile üretiminin çalışanların mekânlarında gerçekleştirilmesidir. Bu çalışma biçiminde işler fabrika veya atölyelerden direkt olarak işveren veya aracılar tarafından evlere dağıtılıp bu işler yapıldıktan sonra tekrar fabrika veya atölyelerden nihai süreçten geçirildikten sonra son ürün haline getirilmesinden oluşmaktadır. Yapılan işler oldukça geniş bir ürün yelpazesinden oluşmakta olup, işlerin özelliğine göre değişmekle birlikte genellikle üretilen ürünün belli bölümlerinin yapılması veya montajından ibarettir. 2.3 Ev Eksenli Çalışmalar Ülkemizde İse; Türkiye de ev-eksenli çalışma:1980 lerde başlayan dönüşüm ve dışa açılma süreci ile hızlanmaya başlamıştır sonrasında ihracata yönelik büyüme stratejisinin en önemli sonuçlarından biri, ev-eksenli çalışmanın yaygınlaşmasıdır. Uluslararası piyasalarda rekabetin 10

11 artması ile birlikte ve özellikle bu yıllarda ülkemizin daha çok rekabet etme arayışlarının bir önemli sonucu da ev-eksenli çalışmaların hızlı bir şekilde yaygınlaşmasını sağlamıştır. Ucuz emek arayışları ve sosyo-kültürel faktörlerin de etkisi ile kadın emeğinin daha ucuz olması, çoğunlukla diğer ülkelerde de olduğu gibi ülkemizde de çoğunlukla kadınların bu işte yer almasına neden olmuştur. Yine bu süreç içerisinde gelir dağılımı farklılığının artmasına bağlı olarak özellikle yoksul mahallelerde bu iş giderek yaygınlaşmaya başlamıştır. Dünyanın birçok gelişmekte olan ülkesinde olduğu gibi Türkiye de de ev-eksenli çalışma çoğunlukla kadınlar tarafından yapılmaktadır. Ev-eksenli çalışma, enformel sektörde kadınların başvurduğu en önemli çalışma biçimi olarak karşımıza çıkmakta ve özellikle kentsel alanda kadınların bu tarz çalışmasının giderek arttığı çeşitli araştırmalar tarafından vurgulanmaktadır. (Lordoğlu, 1990; Çınar, 1994; White, 1994; Hattatoğlu, 2000; Atasü- Topçuoğlu, 2010; Dedeoğlu, 2012; Durusoy Öztepe, 2013). Düşük eğitimli ve düşük vasıflı kadınlar için ev-eksenli üretim, erişilebilir gelir yaratma imkânlarının başında gelmektedir. Ev-eksenli çalışan kadınlar üzerine yapılan çeşitli araştırmalar kadınların bu tür işleri yapmasının arkasında yatan temel nedenin, kadınların ev dışında çalışması önündeki engeller olduğunu saptamaktadır. Bu engellerden arz yönlü olanlar: kadının yerini evi olarak gören ataerkil bakış açısı, küçük çocuk sahibi kadınlar için çocuk bakım hizmetlerinin yetersizliği, kadınların eğitim ve vasıf düzeylerinin düşüklüğü olarak sayılabilir. Talep boyutunda ise ihracata yönelik sanayileşme sürecinin yeterli düzeyde işgücü talebi yaratmaması ve kadın işgücüne talebin düşük kalması belirtilebilir (Toksöz, 2012; İlkkaracan, 2012). Öte yandan kadının ev-eksenli üretimi ile ilişkilendirildiğinde Türkiye nin ihracata yönelik imalat sanayi üretiminin ağırlıklı olarak emek-yoğun ürünlerin düşük maliyetle üretimine dayanması, özellikle hazır giyim sanayisinde ev-eksenli üretimi kentin yoksul kesimlerinde yaşayan kadınlar için önemli gelir kazanma imkânı haline getirmiştir yılı itibariyle Türkiye genelinde 548 bin 646 kişi evden çalışmakta olup, bunun 517 bin138 i (yüzde 94) kadındır. Evde çalışarak tekstil ve giyim ürünleri imalatında bulunan kadınların oranı tüm evde çalışan kadınların yüzde 34.2 sidir. Bu işkolunda faaliyette bulunan kadınların toplam kadın istihdamındaki payı yüzde 2.3 tür. Aşağıdaki tabloda da verildiği gibi Türkiye de ev-eksenli çalışan kadınların en fazla çalıştıkları 5 sektör sıralanmıştır. Tablo- 1. Evde Çalışan Kadınların En Yüksek Oranda Çalıştıkları Beş Sektörde Çalışan Kadın Sayısı (2013) Sektör Ev-Eksenli Çalışan Kadın Sayısı Ev içi çalışan personelin işverenleri olarak hane halklarının faaliyetleri Tekstil Ürünleri İmalatı Binalar ile ilgili hizmetler ve çevre düzenlemesi faaliyetleri Giyim Eşyaları İmalatı

12 Perakende ticaret (Motorlu kara taşıtları ve motosikletler hariç) Bu veriler TÜİK in Hane halkı İşgücü Anketlerinden alınsa da, bu tür işleri yapan kadınların önemli bir kısmının istatistiklere ev kadını olarak kaydedilmesinden ötürü ev-eksenli çalışan kadınların gerçek sayısının çok daha yüksek olduğu sonucuna varmak yanlış olmayacaktır (Dedeoğlu, 2012). Yukarıdaki rakamlar da dikkate alınarak geçmişte üzerinde fazlaca durulmayan ve dikkate alınmayan ev eksenli çalışmalar ülkemizde giderek daha çok konuşulmaya başlanmış ve bu alana ilişkin sorunların üzerinde tartışılmaya ve dikkate alınmaya başlanılmıştır. Bu alanda gerçekleştirilen toplantılar, konuya ilişkin organizasyonların aktiviteleri sonrasında ilgili kamu kurumları da konuya ilişkin yasal düzenleme çalışmalarını yapmaya başlamışlardır. Bu alanda çalışan kamu kurumları olarak destekleyici, yasal düzenlemeleri yapan kurumlar ve kadınlara ilişkin çalışmalar yapan bir dizi kamu kurumu mevcut olup bunların başlıcaları; İŞKUR, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) ve Kadının Statüsü Genel Müdürlüğüdür (KSGM). Ayrıca söz konusu alanı desteklemeye yönelik başta Avrupa Birliği programları olmak üzere özellikle kadınlar ve hak konusunda çalışan bir dizi kuruluş ve sendikalarda bu alandaki çalışmaları çeşitli boyutlarıyla desteklemeye çalışmaktadırlar. Bu gelişmelerin temel nedenleri arasında ise ev eksenli çalışmaların gerek ülkemizde gerekse dünyanın birçok yerinde bu çalışma biçiminin giderek yaygınlaşmasından ve bu alanda çalışan kadınların yaşadıkları sorunların giderek artmasından kaynaklanmaktadır. Yine ev eksenli çalışanların genel olarak çalışan kesimler içinde en yoksul kesimden oluşmaları ve modern olarak tanımlanan bu çağın gerekliliği ile örtüşmeyen koşullarda çalışmaları konuya ilgiyi arttırmaktadır. Yine çalışanların en yoksul olarak tabir edilen kesimlerden oluşması, yasal haklardan yoksun olarak çalışmaları bir diğer nedendir. Bununla direkt bağlantılı olarak eğitim olanağı sınırlı, göç eden kesimlerden oluşmaları bir diğer faktördür. 2.4 Yasal Durum İşçi, işveren ve devlet temsilcilerinden oluşan üçlü yapıya sahip bir Birleşmiş Milletlere bağlı bir kuruluş olan Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) çalışanların hakları ile ilgili evrensel düzenlemeler yaparak bu uygulamalara rehberlik etmektedir. ILO, aynı zamanda ülkelerin konuya ilişkin uygulamaları ve gelişmeleri de izlemekle yükümlüdür. Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından tarihinde kabul edilmiş olan 177 sayılı Evde Çalışma Sözleşmesi, ev-eksenli çalışmanın dünyada referans olarak kabul edilen sözleşmesidir. 177 sayılı Evde Çalışma Sözleşmesi, ve 184 sayılı Tavsiye Kararı bu alandaki en önemli hakları içermektedir. Bu sözleşme, ev-eksenli çalışanları da diğer işçiler gibi sayarak bu türde çalışanların haklarını koruyup, güvence altına almaktadır. 177 sayılı Uluslararası Çalışma Sözleşmesine göre; 12

13 -Evden çalışanların diğer çalışanlarla eşit muamele görmesi, eşit ücretten, sosyal güvenlikten, iş sağlığı ve güvenliğinden yararlanması, bazı riskli maddelerin kullanılmasının önlenmesi (m.4) öngörmektedir. Bu sözleşme aynı zamanda çalışanların ve çalıştıranların kayıt altına alınması (m.6,7); iş denetiminin yapılabilmesi için gereken önlemlerin alınması (m.8); ücretli izinlerden, resmi tatil haklarından, ücretli hastalık izninden yararlanabilmesinin de (m.24) sağlanmasını hükümlerini içermektedir. Özellikle sözleşmenin Eşit Muamele İlkesi özellikle devletlerin, evde çalışanların diğer işçilerle eşit muamele görmesini, teşvik etmesini sağlamaya yöneliktir. Bu kapsamda; eveksenli çalışanların istediği çalışan örgüte üye olmak, bunların çalışmalarına katılmak ve isterlerse kendilerinin de örgüt kurabileceği anlamına gelmektedir. Yine ev-eksenli çalışanların faaliyet ve istihdamda ayrımcılığa karşı korunmasını, iş sağlığı ve güvenliği, ödemeler, sosyal güvenlik gibi konularda korunmasını hedeflemektedir. Ayrıca eveksenli çalışanların mesleki konularda yetkinleşmeleri için olanaklara erişim, çalışmaya başlamada asgari yaş olması ve analıkta koruma gibi hakları da içermektedir. ILO nun bu sözleşmesini henüz ülkemiz onaylamamış olup EVÇAD Derneği tarafından 2011 yılında İş mevzuatının, ev-eksenli çalışmanın tüm biçimlerini kapsayacak şekilde, ev-eksenli çalışanların işçilik haklarından yararlanmasını sağlamak ve Türkiye nin de bu sözleşmeye taraf olması için imza kampanya çalışması başlatmıştır. 3 EV EKSENLİ ÇALIŞAN KADINLARDA GENEL DURUM ANALİZİ (SAHA ARAŞTIRMASI ÇALIŞMASI ) EVÇAD tarafından gerçekleştirilmekte olan Ev Eksenli Çalışan Kadınların Sosyal Haklarının Geliştirilmesi Projesi kapsamında Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde ev-eksenli çalışan kadınlara yönelik olarak saha araştırma çalışması gerçekleştirilmiştir. Bu saha araştırma çalışması dâhilinde Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinin her birinde 100 kadın olmak üzere toplamda 200 kadın ile bir anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilen anket çalışmasından sonra bu anketler analiz edilerek elde edilen sonuçlar raporlandırılmıştır. Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde yapılan bu anket çalışmasının ev-eksenli çalışan kadınların özellikle farklı konularda iş yapan kadınlar olmasına farklı kategori olarak tanımlanabilecek iş konularında faaliyet göstermelerine özen gösterilmiştir. Bu yaklaşımın amacı, ev-eksenli çalışan kadınların farklı iş konularında farklı durumların ve sorunların olabileceğini göstermektedir. Anket çalışmalarından sonra yapılan analizler, ilgili tablo ve grafiklere yansıtılarak çok yakın iki il olan Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde benzer durumlarla karşılaşıldığı gibi oldukça farklı sorun alanları ve beklentilerle de karşılaşılmıştır. Yapılan anket çalışmalarıyla eş zamanlı olarak anketörler tarafından ankete dâhil edilen kadınların yaşamlarına ilişkin gözlemsel verilerde elde edilmiştir. Elde edilen veriler söz konusu kesimin en yoksul olarak tabir edilen kesimden oluştuğu, bu ailelerin büyük 13

14 çoğunluğunun köylerinden, ilk yerleşkelerinden ekonomik veya zorunlu göç nedeniyle ayrılmak zorunda kaldıkları sonucu da ortaya çıkmıştır. Anket yapılan mahallelerin, kentin en yoksul mahalleleri olduğu ve konutların yapı olarak oldukça kötü durumda olup yoksulluğu tüm özellikleri ile yansıttığını da söylemek mümkündür. Yine yoksullukla genel geçer bağlantısı olan bir durum yani anket uygulanan kesimlerin eğitim durumlarının da genellikle nispeten düşük olduğu sonuçlarına varılmıştır. Gerçekleştirilen anket çalışmasından elde edilen sonuçları aşağıdaki gibi dört ana bölüm altında sınıflandırmak mümkündür. I-Kişisel bilgiler (Ev eksenli çalışanın bilgileri dışında, hane halkı bilgilerini de içerecek şekilde) II-Ev-eksenli çalışma durumu (Yapılan işler, çalışma koşulları, yapılan işler, işlerdeki temel sorun alanları, girdi temini, ürün değerlendirme), III-Üretilen ürünler ve ürünlerin pazarlanması(üretilen ürünlerin pazarlanması yöntemi, buna ilişkin sorun alanları, eğilimler) IV-Ev-eksenli çalışmaları, çalışan üzerindeki etkileri (kişisel, sosyal, ekonomik), V-Çalışanların, ev-eksenli çalışmaya ilişkin beklenti ve eğilimleri (yasal düzenlemeler, haklar, işin devam ettirilmesi, geliştirilmesi) konularına ağırlık verilmiştir. 3.1 EV-EKSENLİ ÇALIŞAN KADINLARA İLİŞKİN KİŞİSEL BİLGİLER Ev-eksenli çalışan kadınlara yönelik gerçekleştirilen bu araştırma çalışmasında, çalışan kadınların kişisel durumlarına ilişkin bilgilerin yanı sıra hane ve yaşadığı koşullara ilişkin bilgilerin alınması ihtiyacından yola çıkılarak, araştırma çalışmamızın başlangıç noktasını bu bölüm oluşturmuştur Hane Nüfusu Büyüklüğü Ankete dâhil edilen kadınların hanelerinde yaşayan birey sayılarına bakıldığında büyük çoğunluğun 3-5 arası bireye sahip oldukları görülmektedir. Diyarbakır ilinde, hanelerde yaşayan kişi sayısı 2 ve altı olan nüfus sayısı ile 7 ve üzeri nüfus sayısı oldukça sınırlı sayıdadır. Şanlıurfa ilinde ise 6 ve üzeri nüfus sayısının oldukça az olduğunu söylemek mümkündür (Tablo-2). Tablo- 2. Anket Yapılan Kadınların Hane Nüfusu Büyüklükleri Hanede Yaşayan Diyarbakır Şanlıurfa Kişi Sayısı Hane sayısı % Hane sayısı % 1 kişi ,0 2 Kişi 6 5, ,0 14

15 3 kişi 18 17, ,0 4 Kişi 29 28, ,0 5 kişi 22 21, ,0 6 kişi 16 15,8 7 7,0 7 kişi 2 2,0 3 3,0 8 kişi TOPLAM Yaş Durumu Çalışma alanı olan her iki ilde de ev eksenli çalışanların yaşlarına ilişkin durum öğrenilmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda Diyarbakır ilindeki yaş grupları irdelendiğinde çalışan kadınların 22 yaş ile yaş aralıklarında yoğunlaştığı saptanmıştır. Şanlıurfa ilinde ise daha çok 34,35 yaş ile 37 ve 39 yaş gruplarında bir yoğunlaşmadan bahsetmek mümkündür. Diyarbakır ili Şanlıurfa ili karşılaştırıldığında, Şanlıurfa ilinde daha yetişkin yaş gruplarının ev eksenli çalışmalarda yer aldığını görmekteyiz. Diyarbakır ilinde 18 yaş ve altı çalışan kadın sayısı oldukça düşük olup (3 kişi), Şanlıurfa ilinde ise bu oran daha yüksektir (15 kişi). Yine gerek Diyarbakır ilinde gerekse Şanlıurfa ilinde 50 yaş üstü çalışan kadın sayısı % 5 in altındadır Medeni Durum Ev eksenli çalışmalarda yer alan kadınların medeni durumları irdelendiğinde, hem Diyarbakır ilinde hem de Şanlıurfa ilinde daha çok evli kadınların bu alanda çalıştıklarını görmekteyiz. Diyarbakır ilinde evli olarak bu alanda çalışan kadınların oranı % 81.2, Şanlıurfa ilinde ise bu oran 67.7 dir. Bu alanda dul kadınların çalışma oranı ise Diyarbakır ilinde % 7.9, Şanlıurfa ilinde ise % 4 tür (Grafik-1). Kadınların evlendikten sonra kendilerine yüklenilen gerek aile içi sorumlulukları, gerekse yoksulluğun evlileri daha zorunlu bir şekilde bu yöntemle çalışmaya, yani ev içinde çalışmalarını zorunlu kılmaktadır. Evli kadınların daha çok bu alanda çalışmalarının bir diğer nedeni ise aile içindeki sorumluluklarından kaynaklı olduğunu söylemek mümkündür. Sosyal yapının da belirleyici olduğu bu çalışma alanında, kadınların dışarı çıkmadan küçük bir gelir karşılığında bu işe razı olmasının diğer önemli etkenleri arasındadır. Ayrıca yoksulluğun yanı sıra geleneksel yapının da bu tür bir çalışma seçiminde oldukça etkili bir faktör olduğunu söylemek mümkündür. Grafik-1. Ev Eksenli Çalışan Kadınlarda Medeni Durumu 15

16 3.1.4 Eğitim Durumu Ev eksenli çalışanların genel olarak eğitim durumlarına baktığımızda, eğitim durumlarının ülke ortalamaların oldukça altında olduğunu söylemek mümkündür. Örneğin; ülkemiz genelinde okuma-yazma bilmeyen kadın oranı % 9.4 iken (erkeklerde bu oran % 1.9) araştırmanın yapıldığı gruplarda okuma yazma bilmeyen kadın oranı ise Diyarbakır ilinde % 31.7, Şanlıurfa ilinde ise bu oran daha da yükselerek % 42.4 gibi ortalamaların oldukça üstünde bir orana karşılık gelmektedir (Grafik-2). Türkiye genelinde yüksekokul veya fakültelerden mezun olan kadın oranı % 10.7 iken ev eksenli çalışan kadınlardan bu oran Diyarbakır ilinde % 3, Şanlıurfa ilinde bu kategoride eveksenli çalışan hiçbir kadın mevcut değildir. Ev-eksenli çalışanlar grubunda çalışan kadınların daha çok emek sarf etmelerine rağmen güvenceli işlerden çoğu kez daha az kazandıklarını söylemek mümkündür. Hiçbir eğitime sahip olmayan kadınlar birinci derecede ev eksenli çalışmalarda yer almaktadırlar. İkincil olarak ise sadece okur-yazar kadınlar yüksek bir oranda bu işi yapmakta olup okur-yazar olan kadınlarda Diyarbakır ilinde % 37.6, Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 21.2 dir. Eğitim durumuna ilişkin tablo irdelendiğinde genellikle en düşük eğitim seviyesindeki kadınların bu iş yaptıklarını söylemek mümkündür. Eğitim düzeyinin düşük olmasını, ev-eksenli çalışmalarda bulunan kesimin daha güvencesiz, daha az geliri olan işlere razı olmak zorunda olduklarını görmekteyiz. Bunun sonucu ise çoğu kez söz konusu bu kesimin yoksullukla özdeşleşen bir kitleden oluşmasıdır. Grafik-2. Ev Eksenli Çalışanlarda Eğitim Durumu 16

17 3.1.5 Ev-Eksenli Çalışanlarda Konut Büyüklüğü Ev eksenli işlerin büyük bir bölümü çalışanlar tarafından kendi evlerinin bir bölümünde (çoğunlukla oda veya salon) gerçekleştirilmektedir. Araştırma yaptığımız Diyarbakır ilinde bu işi kendi evlerinde gerçekleştirenlerin oranı % 89.1, Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 53.5 oranındadır. Dolayısıyla ev-eksenli çalışanların konut büyüklükleri, oda sayıları da büyük önem taşımaktadır. Özellikle işin evlerde yapıldığı durumlarda ve özellikle fiziki anlamda çok yer tutan işlerde konutun büyüklüğü önem taşımaktadır. Bu nedenle hane nüfusu sayısı da dikkate alındığında araştırma yapılan hanelerde 4-6 arası nüfusa sahip olanların oranı Diyarbakır ilinde % 66.3 Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 57 dir. Diyarbakır ilinde % 45.5 lik kesimin evi 2 oda bir salondan, Şanlıurfa ilinde aynı büyüklükteki evler için bu oran % 20 ye düşmektedir. Şanlıurfa ilinde sadece 2 odası olan evler % 41 oranındadır. Sadece 1 oda 1 salona sahip olanların oranı ise Diyarbakır ilinde % 8.9, Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 14 tür. Diyarbakır ilinde 3 oda 1 salona sahip olanların oranı ise % 22.8, Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 12 dir (Grafik-3). Grafik- 3. Ev-Eksenli Çalışanlarda Konut Büyüklüğü Durumu 17

18 Genel olarak ev eksenli çalışanların konutlarının fiziki büyüklüğüne bakıldığında ve yapılan işler dikkate alındığında nispeten küçük evlere sahiptirler. Özellikle fiziki anlamda yer gereksinimi olan işlerde hem üretim hem de üretilen ürünlerin stoklanması veya fason üretimlerde ürünlerin işveren tarafından zamanında alınmaması durumunda konut büyüklüğü, yapılan işle de bağlantılı olarak yaşam alanını sınırlaması açısından sorun olabilmektedir. 3.2 EV-EKSENLİ ÇALIŞMALAR VE BUNA İLİŞKİN KOŞULLAR Bu bölümde daha ev-eksenli çalışmalar kapsamında hangi işlerin yapıldığı, işlerin çalışma koşulları ve işlerdeki temel sorun alanları üzerinde durulmuştur. Yine bu bölümde her türlü üretim girdilerinin temin edilmesi biçimleri ile üretilen ürünlerin ne şekilde değerlendirildiği konularda öğrenilmeye çalışılmıştır Çalışma Durumu Bu bölümde, çalışanların daha önce ev-eksenli çalışmaya katılım durumlarıyla birlikte aynı zamanda sürekli çalışma durumları, çalışan işlerdeki sosyal güvence durumları ile mevcut durumda sigortalılık durumları da değerlendirilmiştir. Araştırma alanı olan her iki ilde daha önce de bu grupların % 98 gibi yüksek bir oranda ev eksenli çalışma konusunda faaliyet gösterdikleri görülmektedir. Yine her iki ilde de daha önce ücretli-maaşlı bir işte çalışma durumunun % 1, hiç çalışmama oranının ise % 1 gibi oldukça düşük oranlarda olduğu görülmektedir. Ev eksenli çalışmalara ne zaman başladıklarına ilişkin duruma baktığımızda ise Diyarbakır ilinde 2010 yılında bu çalışmalara katılım oranının yükseldiği ve oranın 2012 yılında en yüksek seviyeye çıktığını görmekteyiz yılından sonra ise ev-eksenli çalışmalara kısmen giderek azaldığını söylemek mümkündür. Şanlıurfa ilinde ise ev-eksenli çalışmalara katılım konusunda 1990 yılında bir artış görüldüğü, 2000 yılında ise en yüksek düzeye çıktığını görmekteyiz yılından itibaren ise bu işi yapan kişilerin oranında azalma olmasına rağmen yine de aynı seviyede bir istikrar halinde devam ettirdikleri görülmektedir. 18

19 Anket çalışması kapsamında ev eksenli çalışanların söz konusu faaliyetlerine ara verip vermedikleri durumu da yapılan bu işlerin çalışanlar açısından sürekliliği de irdelenmiştir. Ev-eksenli çalışanların, Diyarbakır ilinde % 74.3, Şanlıurfa ilinde ise % 87 oranında bu işe başladıklarından beri hiç ara vermediklerini belirtmektedirler (Grafik- 4). Grafik- 4. Ev Eksenli Çalışan Kadınların Çalışmaya İlişkin Devamlılık Durumu Ev eksenli çalışanların bu alandaki çalışma durumlarını irdelediğimizde bazı hızlı iniş çıkışların olmasına rağmen genellikle bu işi yapanların büyük bir çoğunluğunun bu çalışmayı belli bir süreklilik halinde yürüttüklerini söylemek mümkündür. Ancak iş yapılan alanlarda özellikle dışarıya yapılan fason veya sipariş usulü çalışmalarda iş alma veya kazanç durumuna göre bu alanda çalışmaya katılımın etkilendiğini görmek mümkündür. Yine çalışmaya katılım düzeyini etkileyen önemli faktörlerden bir tanesi de genel olarak ülkenin ekonomik durumunun ev-eksenli çalışmalara etkisidir. Ekonomik kriz dönemlerinde veya ailenin diğer fertlerinin iş bulamadığı diğer bir deyişle yoksulluğun düzeyinin derinleştiği zamanlarda kazancı düşük olan bu alanda çalışmaya daha çok razı olabildikleri görülmektedir. Daha önce çalışılan işlerde sosyal güvence durumu irdelendiğinde ise ev-eksenli çalışanların büyük bir kesimin herhangi bir sosyal güvence kapsamında çalışmadığı görülmektedir. Sigortalı işte çalışma durumu hem Diyarbakır ilinde (% 7.9) hem de Şanlıurfa ilinde (% 9.1) % 10 un altında rakamlarda seyretmektedir (Grafik-5). Grafik- 5. Ev Seksenli Çalışanların Geçmişte Sigortalı İşte Çalışma Durumları 19

20 Ev-eksenli çalışmalarda, çalışma durumuna ilişkin veriler değerlendirildiğinde, ev eksenli çalışanların büyük çoğunluğunun sosyal güvenceli bir işe ulaşma olanaklarının oldukça düşük olduğunu görmekteyiz. Bu göstergenin, dolayısıyla bu alanda çalışan kesimin ev-eksenli işleri yapmaya mecbur kaldıkları gibi bir sonucu da çıkarmak mümkündür. Ev-eksenli çalışanların, mevcut durumda sigortalılık durumları irdelendiğinde ise Diyarbakır ilinde her hangi bir sigortası olmayan ev eksenli çalışan kadın oranı % 98, Şanlıurfa ilinde ise bu % 90 gibi oldukça yüksek bir orandadır Ev Eksenli Çalışmaların Gerçekleştirilme Yöntemi Ev-eksenli çalışmalar genel olarak kendi hesabına, fason ve sipariş usulü olmak üzere 3 farklı şekilde gerçekleştirilmektedir. Bu kapsamda Kendi Hesabına çalışanların toplam araştırma çalışması yapılan çalışanların içindeki oranı Şanlıurfa ilinde % 62, Diyarbakır ilinde ise bu oran % 47.5 oranına karşılık gelmektedir (Grafik-6). Gerek Diyarbakır, gerekse Şanlıurfa ilinde ev-eksenli çalışmalar kapsamında kendi hesabına çalışma en çok tercih edilen çalışma yöntemidir. Grafik-6. Kendi Hesabına Çalışanlar 20

21 Sipariş usulü ile ev-eksenli çalışmaları gerçekleştirenlerin oranı ise Diyarbakır ilinde % 36.6, Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 14 tür (Grafik-7). Diyarbakır ilinde sipariş usulü ile çalışma ikincil derecede tercih edilen çalışma biçimidir. Grafik- 7. Sipariş Usulü Çalışanlar Fason usulü çalışanlar ise Diyarbakır ilinde % 19.8, Şanlıurfa ilinde ise % 22 oranındadır (Grafik-8). Şanlıurfa ilinde sipariş usulü ile çalışanların oranı Diyarbakır iline göre daha yüksek olup bu ilde ikincil olarak tercih edilen çalışma biçimidir. Grafik- 8. Fason Usulü Çalışanlar 21

22 Ev eksenli çalışmaların durumunu genel olarak irdelendiğimizde pratikte yaşanan durumlardan da kaynaklı olarak kendi hesabına çalışma şeklinin daha çok tercih edildiğini görmekteyiz. Bu yöntemin tercih edilmesinin her şeye rağmen daha rahat olduğunu ve bu şekilde çalışmanın diğer çalışmalara karşılık başta pazarlama problemi olmak üzere bazı zorlukları içermesine rağmen kazancının daha yüksek olması ve daha özgür bir çalışma biçimini içermesi nedeni ile tercih edilmektedir. Kendi hesabına çalışmanın tercih edilmesinin bir diğer nedeni ise araştırma çalışması yapılan her iki ilde de sanayinin az gelişmiş olması ve bununla bağlantılı olarak fason olarak yaptırılacak ev-eksenli işlerin potansiyelinin düşük olduğunu da söylemek mümkündür. Fason çalışma yönteminde ev eksenli çalışanlar açısından sadece üretim boyutuyla ilgilendikleri için bu işin olması durumunda daha çok tercih edilen bir yöntem olabilmektedir. Ancak çalışma alanı olan her iki ilde de sanayinin görece gelişmemiş olması, dolayısıyla bununla bağlantılı evde yapılabilecek işleri de sınırlamaktadır. Sipariş usulü çalışmada da çalışan açısından sadece üretim boyutuyla ilgilenilmekte ancak siparişlerin düzenli olmaması bu yöntemin tercih edilmesini azaltan bir faktördür. Yine sipariş usulü çalışmanın yaygınlık düzeyi genellikle belli çalışma konuları ile sınırlı kalmakta dolayısıyla potansiyelin düşük olması nedeniyle bu alanda ancak küçük bir kesim çalışabilmektedir. Diyarbakır ilinde hem kendi hesabına hem de sipariş usulü üretimi bir arada yapan küçük bir oranda ev-eksenli çalışanında mevcut olduğunu söylemek mümkündür. *Ev eksenli çalışmalarda, çalışma yönteminin tercihinde gelir düzeyi, işlerin süreklilik durumu, çalışma süresi, kadının aile içindeki yükümlülükleri, ürün pazarlama faktörü ve söz konusu çalışmalara ayırabildikleri zaman da etkili olabilmektedir. Yine hane içindeki bu işte çalışabilecek kişi sayısı da ev eksenli çalışma yönteminin seçiminde etkili olan bir diğer önemli faktörler arsındadır. 22

23 3.2.3 İş/Üretim Alanları Ev eksenli çalışanların yaptıkları işin büyük bir bölümünü kendi evlerinde gerçekleştirdiği görülmektedir. Diyarbakır ilinde bu işi kendi evlerinde gerçekleştirenlerin oranı % 89.1 Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 53.5 dir. Şanlıurfa ilinde bu oranın daha düşük olarak görülmesinin nedeni, gerçekleştirilen işlerin özellikleri ile ilgilidir. Gerçekleştirilen araştırma çalışmasında yanıtların detayları irdelendiğinde ise kimi işlerin evin avlusunda, damında, bahçesinde yapılan işler ev dışında yapılan iş olarak algılanmakta ve anketlerde bu işler ev dışında yapılan işler olarak yanıtlanmıştır. Şanlıurfa ilinde sadece % 10 luk bir kesim, yaptıkları işleri işverenin sağladığı bir mekânda yaptıklarını belirtmektedirler. Diyarbakır ilinde ise araştırma yapılan çalışanlarda işverenini sağladığı herhangi bir mekânda üretim gerçekleştiren herhangi bir çalışan mevcut değildir. Diyarbakır ilinde sadece % 4 lük bir çalışan kadın, Diyarbakır Büyükşehir belediyesinin yaptığı tandır evlerinde ekmek üretip satmaktadırlar (Grafik-9). Her iki ilde de ev-eksenli çalışma kapsamında aynı işi yapan kadınların bir araya gelip ortak bir mekânda üretim yapma durumu mevcut değildir. Grafik-9) İş/Üretim Alanları Ev Eksenli Çalışanlarda Günlük Ortalama Çalışma Saatleri Ev eksenli çalışanların, çalıştıkları iş için harcadıkları zaman dikkate alındığında Diyarbakır ilinde çalışanların önemli bir kesimi 4-6 saatlik bir süreyi bu iş için zaman ayırmaktadırlar. Diyarbakır ilinde çalışanların % 69.3 ü, Şanlıurfa ilinde ise % 24 ü 4-6 saat arasındaki zamanlarını bu iş için harcamaktadırlar. 23

24 Şanlıurfa ilinde bu iş için ayrılan zaman Diyarbakır iline göre daha fazla olup % 40 lık gibi bir kesim günün 7-10 saatini ev eksenli çalışmaya ayırmaktadırlar. Diyarbakır ilinde 7-10 saat arası çalışanların oranı ise % 6.9 dur. Yine Diyarbakır ilinde 15 saat ve üzerinde bu iş için zaman ayıranların oranı % 3 iken bu rakam Şanlıurfa ilinde % 19 a yükselmektedir (Grafik-10). Araştırma yapılan kadınlarda, Diyarbakır ili ile Şanlıurfa illeri karşılaştırıldığında Diyarbakır ilinde ev-eksenli çalışmaya ayrılan zamanın daha az olduğunu söylemek mümkündür. Grafik-10. Ev-Eksenli Çalışanlarda Günlük Ortalama Çalışma Saatleri Durumu Ev-Eksenli Çalışan Kadınların Aylık Ortalama Çalıştıkları Gün sayısı Ev eksenli çalışan kadınlar çalışmalarını, günlük ortalama ne kadar saat çalıştıkları yanında aylık ortalama ne kadar çalıştıkları, bu işe ne kadar zaman ayırdıkları, yıllık yaklaşık zanlarının ne kadarını bu işe ayırdıkları gibi önemli verilerin öğrenilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Diyarbakır ilinde ayda ortalama olarak 6-10 gün arasında bu işi yapanların oranı % 56.4 tür. Şanlıurfa ilinde ise ev eksenli çalışmalar için ayrılan gün sayısı Diyarbakır iline göre daha fazla olup % 71 oranında bir kesim bu işi 26 gün ve üzeri bir sürede yapmaktadırlar. Diyarbakır ilinde ise bu işi 26 gün ve üzeri yapan kadın sayısı ise sadece % 10.9 oranındadır (Grafik-11). 24

25 Grafik- 11. Ev Eksenli Çalışanlarda Aylık Ortalama Çalışılan Gün Sayısı Durumu Çalışılan saat ve gün sayısını etkileyen faktörler arasında üretilen ürünlerin pazarlanması ve üretim çeşidi de yer almaktadır. **Çalışma saatleri ve aylık çalışılan gün sayısı dikkate alındığında Şanlıurfa ilinde ev eksenli çalışmalar için ayrılan zaman Diyarbakır iline göre çok daha fazla olduğu görülmektedir. Yukarıdaki verilerden yola çıkarak Şanlıurfa ilinde ev eksenli çalışmanın bu alanda çalışan kadınların birincil gelir kaynakları arasında daha büyük öneme sahip olduğunu söylemek mümkündür. Yine yukarıdaki verilerden Şanlıurfa ilindeki kadınların bu işe daha fazla ihtiyaçları olduğu ve gelirin en az olduğu bu alanda daha uzun süre çalışmaları nedeniyle bu ilde daha derin bir yoksulluktan bahsetmek mümkündür. 3.3 EV-EKSENLİ ÇALIŞMALARDA ÜRETİLEN ÜRÜNLER VE ÜRÜNLERİN PAZARLANMASI Ev-eksenli çalışan kadınların neler ürettiği, hangi üretim alanlarına yoğunlaştığı ve üretilen ürünlerin ne şekilde değerlendirildiği önemlidir. Bu bölümde, üretime ilişkin girdilerin temini yanında, üretim araçları, pazarlama ve buna ilişkin yaşanan sorunlarda ele alınmıştır Ev-Eksenli Çalışmalarda Üretilen Ürünler Araştırma çalışması kapsamında, ev eksenli çalışmalar kapsamında kadınların ürettiği ürünlerin neler olduğu ve yoğunlaşan sektörler de öğrenilmeye çalışılmıştır. Üretilen ürünlerin çeşitleri, çalışmanın genel olarak durumunun irdelenmesi açısından da önem taşımaktadır. Bu soru kapsamında çalışanların önem derecesine göre ürettikleri en önemli 3 ürün sorulmuştur. Üretilen ürünlerin durumu irdelendiğinde farklı konularda çeşitli ürünlerin üretildiğini görmek mümkündür. Özellikle Diyarbakır ilinde oldukça zengin bir üretim çeşitliliğinden bahsetmek mümkündür. Üretilen ürün çeşitlerinin daha çok el sanatları ve gıda ürünleri konusunda bir yoğunlaşma olduğunu görmek mümkündür. Ön plana çıkan işler ise; % 8.9 ile iğne oyası, % 5.9 yazma, % 5.9 terzilik, % 5.9 içli köfte en fazla üretilen ürünler olarak görülmektedir. Diyarbakır ilinde yaklaşık olarak 50 farklı üretim çeşidinden bahsetmek mümkündür. 25

26 Şanlıurfa ilinde ise genel olarak % 36 ile biber temizleme, % 24 ev biberi imalatı, % 12 ile biber salçası imalatı ile ön plana çıkmaktadır. Bu ilde üretilen ürün çeşitliliği daha az olup özellikle çeşitli el işlerine ilişkin üretimler de mevcuttur. Bu soru kapsamında 2. ve 3. Derecede önemli olan işlerde sorulmuştur. Diyarbakır ilinde % 43 lük kesim, Şanlıurfa ilinde ise % 32 lik bir kesim 2. derecede yaptıkları işin ne olduğuna ilişkin sorunun yanıtını boş bırakmışlardır. 3. derede yapılan işler ne olduğu sorulduğunda ise soruya boş bırakanların oranı % 73.3 Şanlıurfa ilinde ise bu oran 80 e çıkmaktadır. Yani bu kesim sadece tek iş yaptıkları ve bunun dışında başka çeşit iş yapanların oranlarının oldukça düşük olduğunu söylemek mümkündür. Çalışanlar açısından tek işe yönelmenin avantajları olduğu gibi bazı dezavantajları da mevcuttur. Tek işe yoğunlaşmak, yapılan işte yetkinleşmek, iyi bir kalite sağlamak anlamında olumludur. Ancak kimi zaman belli üretimlerde pazarlama olanağının zayıflamasına bağlı olarak üretimde de sıkıntılar yaşanabilmekte veya üretilen ürünlerin ederinin düşmesine neden olabilmektedir Müşteri Tercihlerine İlişkin Durum Müşterilerin tercih durumuna baktığımızda, ev eksenli çalışanları tercihte iki tercihin ön plana çıktığından söz etmek mümkündür. Bunlardan birincisi, yapılan işin daha hesaplı başka bir deyişle daha ucuz olmasıdır. Bir diğeri ise üretilen ürünlerin daha kaliteli olması beklentisidir. Daha ucuz üretim nedeni ile tercih edildiğini belirtenler Diyarbakır ilinde % 45.5, Şanlıurfa ilinde ise % 45 tir. Yaptıkları işin daha kaliteli olması nedeni ile tercih edildiklerini belirtenlerin oranı ise Diyarbakır ilinde % 37.6, Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 40 tır (Grafik-12). Grafik-12. Müşterilerin Tercihleri Durumu Günümüz tüketici eğilimleri kapsamında fabrikasyon üretimleri çeşitli nedenler ile tercih etmeyenlerin oranı giderek artmaktadır. 26

27 Araştırma alanında tekstil için fason üretim dışında tüketiciler tarafından özellikle el yapımı olan ürünlere olan talep giderek artmaktadır. Ekonomik durumu iyi olan ve el yapımı üretimleri tercih etmeleri veya destek amaçlı kadınların ürettikleri üreten ürünleri tercih eden bir tüketici grubu da mevcuttur. Fason üretimlerde, tercih nedeni fabrika veya atölye için yaptırılan işlerin ev eksenli çalışanlar tarafından daha düşük maliyetle üretilmesi birincil derecede tercih nedenidir. Genellikle fabrikalar veya atölyeler tarafından ev eksenli çalışanlara yaptırılan işler, fabrikalarda veya atölyelerde üretilmesi güç olan işlerden oluşmaktadır. Bu işlerin hem daha geniş bir mekân gerektirmesi hem de daha maliyetli olması nedeni ile söz konusu işlerin evlerde çalışanlarca üretilmesi daha uygun görülmektedir. Genel olarak ev eksenli çalışmalar konusunda üretilen ürünlerin tercih edilme nedenlerinden bir diğer önemli faktör ise yapılan işin el emeği gerektirmesidir Yapılan İşlere İlişkin Makine-Ekipman Temin Etme Durumu Gerçekleştirilen üretimlerde makine-ekipmanlara ilişkin üretim araçlarının temin edilmesi durumu, üretimde özellikle kendi hesabına çalışma durumu dışındaki çalışmalar açısından bağımlılık veya destek ilişkisinin öğrenilmesi açısından önem taşımaktadır. Söz konusu durum irdelendiğinde, üretim araçları kapsamındaki makine-ekipmanların büyük bir bölümünün ev eksenli çalışanlar tarafından temin edildiği görülmektedir. Diyarbakır ilinde üretime ilişkin araç-gereçleri kendileri temin edenlerin oranı % 65.3, Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 59 dur. Üretim araç-gereçlerinin temin durumu, genellikle yapılan işin yöntemi ile de direkt ilgilidir. Kendi hesabına çalışanlar, üretim ile ilgili araç-gereçleri de kendileri temin etmektedirler. Fason üretimlerde ise genellikle üretimle ilgili araç-gereçler işveren tarafından temin edilmektedir. Sipariş usulü çalışmalarda ise hem işveren hem de çalışanlar tarafından araçgereçler sağlanabilmektedir. İş yapılan konularda aracıların olması durumunda ise araç-gereçler genellikle çalışanlar tarafından sağlanmaktadır. Üretim ile ilgili araç-gereçlerin genellikle çalışanlar tarafından temin edilmesinin bir diğer nedeni ise yapılan işlerin komplike ve pahalı olmayan araçgereçlerden ibaret olması nedeni ile çalışanlar tarafından da kolaylıkla temin edilebilir olmasıdır Yapılan İşlere İlişkin Hammadde Temin Etme Durumu Ev eksenli çalışanlarda hammaddenin kimler tarafından sağlandığına baktığımızda ise bunun hammaddeyi ya çalışan veya bağımlı çalışma durumunda işveren tarafından temin edildiği durumlar mevcuttur. Diyarbakır ilinde hammaddeyi kendileri temin edenlerin oranı % 67.3, Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 57 dir. Bağımlı çalışma durumunda (özellikle sipariş usulü çalışmada) hammaddenin işveren tarafından sağlandığı görülmektedir. 27

28 Sipariş usulü çalışmada, işverenler genellikle hammaddeyi kendileri temin etmeyi tercih etmeyi tercih etmektedirler. Bunun temel nedeni ise sağladıkları hammadde ile üründe istedikleri standardı ve kaliteyi sağlamalarıdır. Bunun bir diğer nedeni ise çalışanlar açısından kolaylık sağlamaları ve bağımlı amaçlı bir iş ilişkisi kurmaktır. Yine yapılan işlerin özelliklerine bakıldığında ev eksenli çalışmaların büyük bir bölümü yüksek maliyette hammadde gerektirmeyen işler olması nedeni ile çalışanlar tarafından çoğu kez kolaylıkla temin edilebilmektedir. Ancak üretilen ürünlerin zamanında satılamaması gibi durumlarda, çalışanların hammaddeyi temin etmede zorlandıkları görülmekte ve kimi zaman bu nedenle üretime ara vermek zorunda kaldıkları görülmektedir. Kimi çalışanların ise en yoksul olarak tabir edebileceğimiz kategoride olmaları nedeniyle maliyeti düşük olsa dahi hammadde temininde güçlük çektikleri görülmektedir Çalışılan İşlerde Rekabet Durumu Ev eksenli çalışmalarda rekabet durumu irdelendiğinde Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri arasında büyük farklılıklar olduğu görülmektedir. Diyarbakır ilinde rekabetin mevcut olmadığını söyleyenlerin oranı % 91.1, Şanlıurfa ilinde ise % 61 oranında kalmaktadır (Grafik-13). Bu farklılığın nedenlerine baktığımız zaman Diyarbakır ilinde ev eksenli çalışmalar için gerek günlük, gerekse aylık olarak harcanan zamanın daha az olması önemli bir etkendir. Dolayısıyla üretilen ürünlerde daha sınırlı olup bu ürünlerin pazarlanması daha kolay olabilmektedir. Üretimin dolayısıyla arzın daha az olması rekabeti de azaltan önemli bir faktördür. Rekabetin Diyarbakır ilinde daha az olmasındaki diğer bir etken ise bu ilde ürün çeşitliliğinin daha fazla olması, dolayısıyla piyasaya farklı, çeşitli ürünlerin sunulmasıdır. Grafik-13. Ev Eksenli Çalışanlarda Rekabet Durumu Ev-eksenli çalışmalarda, Şanlıurfa ilinde rekabetin daha çok fiyat konusunda yoğunlaştığını söylemek mümkündür. Rekabet konusuna baktığımızda Diyarbakır ilinde hem fiyat konusunda (% 91.1), hem ürün kalitesi (% 93.1) ve hem de ürünlerin zamanında teslimi 28

29 konusunda (% 86.1) önemli sayılabilecek bir rekabet olmadığını belirtenlerin oranı oldukça yüksektir. Yine Şanlıurfa ilinde üretim miktarının daha yüksek olması ve ürün deseni çeşitliliğinin daha az olması nedeni ile rekabet kısmen daha fazladır. Şanlıurfa ilinde fiyat konusunda rekabet olduğunu belirtenlerin oranı % 39 dur. Ürün kalitesi açısından ise rekabet olduğunu belirtenlerin oranı ise sadece % 10 dur Üretilen/Yapılan İşlerin Değerlendirilmesi (Pazarlanması) Durumu Tüm üretimlerde olduğu gibi işin en zor kısmını, üretilen ürünlerin pazarlanması durumu oluşturmaktadır. Ev eksenli çalışmalarda üretilen ürünlerin pazarlanması durumu en önemli konular arasında yer almaktadır. Sipariş usulü veya fason çalışmada pazarlama konusu sorun olmazken, özellikle kendi hesabına çalışanlarda bu üretilen ürünlerin pazarlanması konusu zaman zaman önemli bir sorun olarak ön plana çıkmaktadır. Diyarbakır ilinde çalışanların ürettikleri ürünleri direkt olarak müşterilere pazarlayanların oranı % 71.3 bu oran Şanlıurfa ilinde ise % 53 tür. Bunun dışında fason üretim yapılan yerlere ürettikleri ürünü teslim edenlerin oranı Diyarbakır ilinde % 20.8, Şanlıurfa ilinde ise % 25 oranındadır (Tablo-3). Bazı çalışanlar, ürettikleri ürünleri birden fazla yöntem ile pazarlayabilmektedirler. Bunun dışında ürettikleri ürünleri farklı bir şekilde değerlendirenlerde mevcuttur. Örneğin eve gelen müşterilere, aracı ile satış yapanlar gibi yöntemlerle satış yapanlar mevcuttur. Tablo-3. Ev Eksenli Çalışanlarda Ürünlerin Değerlendirilmesi/Pazarlanması Durumu Pazarlama Durumu Diyarbakır (%) Şanlıurfa (%) 1 Direkt müşterilere pazarlama 71,3 53,0 2 Satış yapan yerlerde pazarlama 4,0 5,0 3 Emanet (konsinye) usulü satış 6,9 4,0 4 Fason üretim yapılan yere 20,8 25,0 5 Diğer 5,0 13, Üretilen Ürünlerin Değerlendirilmesi /Pazarlanması Aşamasında Yaşanan Sorunlar Birçok üretim alanında olduğu gibi ev eksenli çalışmalarda da özellikle kendi hesabına çalışanlar, ürettikleri ürünleri değerlendirme konusunda sorunlar yaşanmaktadır. Araştırma kapsamında üretilen ürünlerin değerlendirilmesi sırasında karşılaşılan sorunların neler olduğu da öğrenilmeye çalışılmıştır. Sorunun önemi dikkate alınarak sırasıyla en önemli üç soruna odaklanılacak şekilde durum irdelenmiştir. Ev-eksenli çalışmalar kapsamında üretilen ürünlerin üretim aşaması başlı başına ciddi emek ve bir dizi güçlükleri taşımaktadır. Fason üretim veya sipariş usulü üretim yapanlar bu 29

30 ürünlerin pazarlanması konusunda önemli sayılabilecek sorunlar yaşamamaktadırlar. Çünkü üretilen ürünlerin alıcısı hazırdır. Bu kişilerde pazarlama anlamında sorunlar yaşamamalarına rağmen başka konularda bir dizi problem yaşandığı çalışanlarca ifade edilmektedir. ***Ev-eksenli çalışmalarda çoğunlukla üretilen ürünlerin harcanan emek karşılığında ederine değerlendirilmemesi ortak problem olarak ön plana çıkmaktadır. Ürünlerin pazarlanması/değerlendirilmesi aşamasında üretilen ürünlerin ederinin çok düşük olması, en önemli sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Üretilen ürünlerinin harcanan emeğe karşılık daha düşük olarak değerlendirildiğini düşünenlerin oranı, Diyarbakır ilinde % 61, Şanlıurfa ilinde ise bu oran daha yüksek olup % 73.7 dir. İkincil önemli sorun ise Diyarbakır ilinde % 16, Şanlıurfa ilinde % 22.2 olmak üzere pazarlama problemi olarak dile getirilmektedir. Diyarbakır iline özgü olarak üretilen ürünlere verilen siparişleri karşılayamama problemi yaşayan % 10 luk bir kesim bulunduğu ifade edilmektedir (Grafik-14). Grafik- 14. Üretilen ürünlerin değerlendirilmesi aşamasında birincil derecede yaşanan sorunlar Bu soruya ikincil derecede yaşadığınız en önemli sorun nedir diye sorulduğunda ise Şanlıurfa ilinde üretilen ürünlerin çok ucuza değerlendirildiğini belirtenlerin oranı % 41.2, Diyarbakır ilinde ise bu oran % 25.3 tür. Fason veya sipariş usulü üretim yönteminin ağırlıklı olduğu üretimlerde ise sipariş veren firmanın zamanında ödeme yapmaması ise diğer önemli bir problem olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sorun Şanlıurfa ilinde % 35.3 gibi yüksek bir oranda karşımıza çıkmaktadır. 30

31 Diyarbakır ilinde ise kendi hesabına üretim daha yoğunluklu olduğu için daha çok pazarlama problemi ortaya çıkmaktadır. Diyarbakır ilinde ikincil derecede pazarlamayı bir sorun olarak belirtenlerin oranı % 31.3 dür. Yine Diyarbakır iline özgü ön plana çıkan bir diğer problem ise % 24.1 ile üretilen ürünlere olan talebin karşılanamaması durumudur. Üçüncül derecede yaşana sorunlar ise kişisel duruma göre farklı sorun alanlarını içermekte olup sorunlar çeşitlenmektedir. Buradan genel olarak şu sonuca ulaşmak mümkündür. Kendi hesabına çalışanların yoğunluklu olduğu gruplar, pazarlama problemini daha fazla yaşamaktadır. Ancak kendi hesabına çalışanlarda, ürettikleri ürünlerden elde ettikleri gelir, sipariş usulü veya fason üretim yöntemiyle çalışanlara göre genellikle daha iyi bir gelir elde edebildiklerini söylemek mümkündür. Fason veya sipariş usulü ile çalışanlarda ise sorun pazarlamadan ziyade daha uzun zaman işgücü ve daha az gelir elde edilmesi olarak özetlenmektedir. 3.4 EV-EKSENLİ ÇALIŞMALARIN, KADINLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Ev-eksenli çalışmalar kapsamında yapılan işler değerlendirildiğinde, bu işlerin çalışan kadınlar açısından gerek kişisel anlamda gerekse sosyal ve ekonomik anlamda bir dizi etkileri olmaktadır. Yaşanan sorunlar çoğu zaman olumsuz olsa dahi kimi durumlarda kadınların statüsüne ve aile içindeki konumlarına olumlu etkilerde bulunmaktadır. Yine kadınların ekonomik anlamda aileyi geçindirmesi veya aile gelirine yaptıkları bu işlerle katkı sunmaları ekonomik anlamda sağladıkları olumlu etkilerin başında gelmektedir. Ancak yapılan işlerin önemli bir kısmı ise harcanan emeğin yoğunluğu ve bundan kaynaklı yaşanan sağlık sorunları da yaygındır Ev Eksenli Çalışmaların Çalışanlar Açısından Sağladığı Katkılar Ev-eksenli çalışmalar, her ne kadar birçok çalışan tarafından ekonomik zorunluluk nedeniyle yapılmış olsa bile bu işlerin kadınlara sağladıkları katkılar da detaylı olarak öğrenilmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda yaptıkları işin önem sırasına göre kendilerine sağladığı en önemli üç katkı öğrenilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmaların birincil derecede kişisel olarak kadın çalışanlar açısından ekonomik özgürlüklerini kazanmaları ve üretkenlik içinde olmaları durumu önemli bir kazanç olarak ön plana çıkmaktadır. Diyarbakır ilinde yaptıkları işten dolayı ekonomik özgürlüklerini kazandıklarını ifade edenlerin oranı % 38.6, Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 21.1 dir. Yaptıkları işten dolayı kendilerine üretken olarak görenlerin oranı ise Diyarbakır ilinde % 23.8, Şanlıurfa ilinde ise % 43.2 dir. Diyarbakır ilinde yapılan işten dolayı ailenin refahının arttığını belirtenlerin oranı ise % 21.8 dir (Grafik-15). 31

32 Grafik-15. Ev Eksenli Çalışmaların Çalışanlara Sağladığı En Önemli Katkılar Yapılan işin ikincil derecede kadınlara sağladığı katkı durumu irdelendiğinde ise özgüven gelişiminin ön plana çıktığı (Diyarbakır % 32.7, Şanlıurfa % 35.9)görülmektedir. Üçüncü derecede ise çalışanlara sağlanan katkı olarak daha önce kadınlar tarafından yapılan işlerin ailenin diğer bireyleri tarafından da paylaşılması, çalışanların aile ve toplum içindeki statülerinin iyileşmesi gibi konular ağırlık kazanmaktadır. Araştırma yapılan alanın sosyal ve kültürel durumu, geleneksel yapısı dikkate alındığında kadınların hane dışında aktif olarak iş hayatına katılmaları, bir dizi zorluğu içermektedir. Eveksenli çalışan kadınlar yatıkları işler ile kendi mekânlarında çalışarak gelir kazanma olanağı kazanmaktadırlar. Sosyo-kültürel çeşitli nedenlerden dolayı kadınların dışarıda çalışmasına pek olanak sağlamayan bir diğer konu ise kadınlara ev içinde yüklenen sorumluluklardan kaynaklıdır. Bu durum sosyo-kültürel açıdan da olağan karşılanma olup söz konusu durum dikkate alındığında kadınların yoğunluklu olarak bu alanı aynı zamanda ekonomik özgürlüklerini kazanma ve ekonomik aktivitelere katılma fırsatı olarak ta görmektedirler Ev Eksenli Çalışmadan Elde Edilen Gelir Durumu Ev-eksenli çalışmalarda, çalışan kadınlar gerek gün içinde çalışan saat olarak, gerekse ay içinde bu iş için harcanan ortalama zaman olarak farklılık göstermektedir. Gerçekleştirilen çalışmalar ve üretilen ürünler için harcanan zamana bağlı olarak söz konusu işten elde edilen gelirde de farklılıklar mevcuttur. Ancak genel olarak bu işlerden elde edilen gelirler ile yapılan işlere ilişkin harcanan emek dikkate alındığında elde edilen gelirin oldukça gelirin düşük olduğu görülmektedir. Diyarbakır ilinde yapılan işlerden ayda 150,00 TL kazananların oranı % 21, 200,00 TL kazananların oranı % 19, 250,00 ve 300,00 TL kazananların oranı % 13 tür. Şanlıurfa ilinde ise ayda 200,00 TL kazananların oranı % 20.6, 150,00 TL kazananların oranı % 16.5, 100,00 TL kazananların oranı ise % 13.4 tür. Yine bu ilde 500,00 TL 32

33 kazananların oranı sadece % 1 iken bu değerin üzerinde gelir sağlayan olmadığı belirtilmektedir. Diyarbakır ilinde ise 500,00-900,00 TL arasında bu işlerden kazanç sağlayanların oranı % 5 tir (Grafik-16). Grafik-16. Ev Eksenli Çalışmalardan Aylık Ortalama Elde Edilen Gelir Diyarbakır ve Şanlıurfa illeri karşılaştırıldığında Diyarbakır ilinde genel olarak işe harcanan zaman hem saat hem de gün olarak daha az olmasına rağmen çalışılan işten elde edilen gelir oranlarının daha yüksek olduğu görülmektedir Ev Eksenli Çalışmalar Dışında Hanenin Diğer Gelirleri Araştırma alanı olan iki ilde yoksulluk durumu karşılaştırılması yapıldığında Şanlıurfa ilinin, Diyarbakır ilinden daha yoksul olan kesimlerinin daha fazla olduğu gibi bir sonuca ulaşılmaktadır. Şanlıurfa ilinde ev eksenli çalışma dışında gerçekleştirilen çalışmalar dışında gelirlerinin olmadığını beyan edenlerin oranı % 75 lik geniş bir kitleyi kapsamaktadır. Diyarbakır ilinde ise bu oran % 18.8 dir. Diyarbakır ilinde ev eksenli çalışmalar dışında TL arasında gelirleri olanların oranı % 30 dur TL arasında gelirleri olanların oranı ise % 44 tür. Şanlıurfa ilinde ise ev eksenli çalışmalar dışında arasında gelirleri olanların oranı % 10, TL arasında gelirleri olanların oranı ise % 12 dir. Her iki ilde de 1.000,00 TL üzeri ev eksenli çalışma dışında geliri olanların oranı oldukça düşüktür. Diyarbakır ilinde TL arasında diğer gelirleri olanların oranı % 5, Şanlıurfa ilinde ise bu oran % 2 dir (Grafik-17). 33