T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 1 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FARKLI SEVİYELERDE KULLANILABİLİR FOSFOR İHTİVA EDEN DAMIZLIK BILDIRCIN RASYONLARINA FİTAZ ENZİMİ İLAVESİNİN PERFORMANS VE KABUK KALİTESİNE ETKİSİ Osman OLGUN YÜKSEK LİSANS TEZİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Konya, 2005

2 2 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FARKLI SEVİYELERDE KULLANILABİLİR FOSFOR İHTİVA EDEN DAMIZLIK BILDIRCIN RASYONLARINA FİTAZ ENZİMİ İLAVESİNİN PERFORMANS VE KABUK KALİTESİNE ETKİSİ Osman OLGUN YÜKSEK LİSANS TEZİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI KONYA, 2005

3 3 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FARKLI SEVİYELERDE KULLANILABİLİR FOSFOR İHTİVA EDEN DAMIZLIK BILDIRCIN RASYONLARINA FİTAZ ENZİMİ İLAVESİNİN PERFORMANS VE KABUK KALİTESİNE ETKİSİ Osman OLGUN YÜKSEK LİSANS TEZİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Bu tez tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği/oy çokluğu ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. Prof. Dr. Doç. Dr. Yılmaz BAHTİYARCA Oktay YAZGAN Sinan S. PARLAT (Danışman) (Üye) (Üye)

4 4 ÖZET Yüksek Lisans Tezi FARKLI SEVİYELERDE KULLANILABİLİR FOSFOR İHTİVA EDEN DAMIZLIK BILDIRCIN RASYONLARINA FİTAZ ENZİMİ İLAVESİNİN PERFORMANS VE KABUK KALİTESİNE ETKİSİ Osman OLGUN Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı Danışmanı: Prof. Dr. Yılmaz BAHTİYARCA 2005, Sayfa: 72 Jüri: Prof. Dr. Yılmaz BAHTİYARCA Prof. Dr. Oktay YAZGAN Doç. Dr. Sinan Sefa PARLAT Bu çalışma, farklı seviyelerde kullanılabilir fosfor (KP) içeren rasyonlarla yemlenen damızlık bıldırcın rasyonlarına fitaz enzimi ilavesinin performans ve kabuk kalitesine etkisini tespit etmek için yapılmıştır. Üç x 4 faktöriyel deneme planında, 3 KP seviyesi (% 0.15, 0.25 ve 0.35) ve dört fitaz seviyesinin (0, 300, 600 ve 1200 U/kg) oluşturulduğu 12 muamele, her birinde 6 bıldırcın (erkek/dişi oranı:1/2) bulunan alt gruplarla 4 tekerrürlü olarak denenmiştir. Yedi haftalık yaşta toplam 288 adet damızlık Japon bıldırcını 28 er günlük 5 periyot halinde deneme rasyonları ile yemlenmişlerdir. Yem ve su ad-libitum olarak verilmiş ve 16 saat aydınlatma uygulanmıştır.

5 5 Ana faktör olarak rasyon KP ve fitaz seviyeleri ve KP x fitaz interaksiyonları, nihai canlı ağırlık, canlı ağırlık artışı, ölüm oranı, ortalama yumurta ağırlığını, yem tüketimini, mutlak kabuk ağırlığı (g), kabuk oranı (%) ve döl verimini önemli olarak etkilememiştir. Rasyon KP seviyesinin 2., 3. ve 5. periyotları ile tüm araştırma dönemi yumurta verimi-yv (adet ve %), yumurta kitlesi (YK), yem değerlendirme katsayısı-ydk (yem, g/yumurta kitlesi, g) ve çıkış gücü üzerine etkisi önemli olmuş ve bu parametreler % 0.15 KP içeren rasyonla beslenen bıldırcınlarda, düşük bulunmuştur (P<0.05, P<0.01). Rasyon fitaz seviyesi ve KP x fitaz interaksiyonları YV, YK, YDK ve çıkış gücünü önemli olarak etkilememiştir. Kabuk mukavemeti rasyon KP ve fitaz seviyelerinden etkilenmemiş ise de, % 0.25 KP U/kg fitaz içeren rasyonla beslenen bıldırcınlarda maksimum olmuş ve bu grubun kabuk mukavemeti diğer bazı gruplardan önemli derecede (P<0.01) yüksek olmuştur. Denemenin ortasında toplanan yumurtalarda ölçülen kabuk kalınlığı, % 0.35 KP li rasyonla beslenen bıldırcınlarda, % 0.15 ve 0.25 KP li rasyonla beslenen bıldırcınlardan önemli derecede yüksek olmuştur. Anahtar Kelimeler: damızlık bıldırcın, fosfor, fitaz, performans, kabuk kalitesi

6 6 ABSTRACT Master Thesis Effect of phytase enzyme adding to breeder quail diets containing different levels of available phosphorus on the performance and egg shell quality Osman OLGUN Selcuk University Graduate Scholl of Natural and Applied Sciences Department of Animal Science Supervisor: Prof. Dr. Yılmaz BAHTİYARCA 2005, 72 Pages Jury: Prof. Dr. Yılmaz BAHTİYARCA Prof. Dr. Oktay YAZGAN Assoc. Prof. Sinan Sefa PARLAT This study was carried out to ascertain the effect of adding phytase on the performance and egg quality of breeder quail fed diets containing different levels of nonphytate phosphorus-nfp (available phosphorus). Twelve treaments consisting of three levels of NFP (0.15, 0.25, 0.35 %) and four levels phytase (0, 300, 600, 1200 U/kg) in 3 x 4 factorial arragement were used with four replicates of six birds each (male/female ratio:1/2). A total of 288 breeder Japanese quail at seven weeks of age

7 7 were fed with experimental diets for five 28 days periods. Feed and water were supplied for ad-libitum. Light was provided 16 hours daily. Dietary NFP and phytase levels as the main factor and NFP x phytase interaction had no significant effect on final live weight, body weight gain, mortality, average egg weight, daily feed comsumption, absolute shell weight (g), shell weigh percentage and fertility. The effect of dietary NFP levels on egg production (number and %) in the second, third, fifth periods and average egg production during the experiment and average egg mass, feed conversion ratio-fcr (feed, g/egg mass, g) and hatchability were significant and these parameters were decreased in quail fed the diet with 0.15 % NFP compared with those fed diet containing 0.25 % NFP (P<0.05, P<0.01). The phytase levels and NFP x phytase interaction did not have significant effection egg production, egg mass, FCR and hatchability. Egg shell strength was not affected by dietary NFP and phytase levels, but it was significantly higher than other groups (P<0.01). Shell thickness with membrans in eggs which were collected in the middle of experiment was significantly higher in quail fed the 0.35 % NFP than those from quail fed diet with 0.15 and 0.25 % NFP. Keywords: breeder quail, phosphorus, phytase, performance, shell quality

8 8 ÖNSÖZ Bu çalışmanın yürütülmesinde göstermiş oldukları yakın ilgiden dolayı öncelikle tez danışmanım Prof. Dr. Yılmaz BAHTİYARCA hocama, çalışmanın birçok aşamasında yardımını esirgemeyen Arş. Gör. Yusuf CUFADAR hocama teşekkür ederim. Osman OLGUN

9 9 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET... i ABSTRACT... iii ÖNSÖZ... v İÇİNDEKİLER vi SİMGELER... vii ÇİZELGE LİSTESİ viii ŞEKİL LİSTESİ x 1. GİRİŞ KAYNAK ARAŞTIRMASI Kümes Hayvanları İçin Fosforun (P) Önemi Fosfor Yetersizliğinin Semptomları Damızlık (Ebeveyn) Bıldırcınların Fosfor İhtiyacı Fitin Fosforun Kullanımını Etkileyen Faktörler Ve Fitazın Etkisi Damızlık Bıldırcınlarda, Broyler ve Yumurta Tavuklarında Fitaz ile Yapılmış Çalışmalar MATERYAL METOT Materyal Hayvan Materyali Yem Materyali Enzim Preparatı Metot Deneme Rasyonlarının Hazırlanması Ve Grupların Oluşturulması Verilerin Toplanması İstatistik Metotlar ARAŞTIRMA SONUÇLARI CA, CAA ve Ölüm Oranı Yumurta Verimi (adet,%) Yumurta Ağırlığı Yumurta Kitlesi Yem Tüketimi Yem Değerlendirme Katsayısı Kabuk Kalitesi Döllü Yumurta Çıkış Gücü TARTIŞMA ve SONUÇ KAYNAKLAR EKLER

10 10 SİMGELER ATK :Ayçiçeği Tohumu Küspesi Ca :Kalsiyum CA :Canlı Ağırlık CAA :Canlı Ağırlık Artışı DCP :Dikalsiyum Fosfat HP :Ham Protein g :Gram kcal :Kilo Kalori kg :Kilogram KP :Kullanılabilir Fosfor ME :Metabolik Enerji mm :Milimetre MÖK :Mineral Ön Karması P :Fosfor SFK :Soya Fasulyesi Küspesi TP :Toplam Fosfor U :Ünite VÖK :Vitamin Ön Karması YA :Yumurta Ağırlığı YDK :Yem Değerlendirme Katsayısı YK :Yumurta Kitlesi YT :Yem Tüketimi YV :Yumurta Verimi

11 11 ÇİZELGE LİSTESİ Çizelge No Sayfa No Çizelge 3.1. Deneme rasyonlarında kullanılan hammaddelerin besin maddeleri muhtevaları Çizelge 3.2. Araştırmada kullanılan ana rasyonların hammadde ve hesaplanmış besin maddeleri kompozisyonu Çizelge 4.1. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda canlı ağırlık (CA), canlı ağırlık artışı (CAA) ve ölüm oranına etkisi Çizelge 4.2. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yumurta verimine (adet/bıldırcın/dönem) etkisi Çizelge 4.3. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yumurta verimine (%) etkisi Çizelge 4.4. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yumurta ağırlığına (g) etkisi Çizelge 4.5. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yumurta kitlesine (g/gün/bıldırcın) etkisi Çizelge 4.6. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yem tüketimine (g/gün/bıldırcın) etkisi Çizelge 4.7. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yem değerlendirme katsayısına (YDK-yem/yumurta kitlesi) etkisi Çizelge 4.8. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda kabuk kalitesine etkisi Çizelge 4.9. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda döllü yumurta oranına (%) etkisi Çizelge Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda çıkış gücüne (%) etkisi Ek Çizelge 1. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda canlı ağırlık (CA), canlı ağırlık artışı (CAA) ve ölüm oranına etkisine ait varyans analiz sonuçları Ek Çizelge 2. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yumurta verimine (adet/bıldırcın/dönem) etkisine ait varyans analiz sonuçları Ek Çizelge 3. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yumurta verimine (%) etkisine ait varyans analiz sonuçları Ek Çizelge 4. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yumurta ağırlığına (g) etkisine ait varyans analiz sonuçları Ek Çizelge 5. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yumurta kitlesine (g/gün/bıldırcın) etkisine ait varyans analiz sonuçları Ek Çizelge 6. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yem tüketimine (g/gün/bıldırcın) etkisine ait varyans analiz sonuçları... 67

12 Ek Çizelge 7. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yem değerlendirme katsayısına (YDK-yem/yumurta kitlesi) etkisine ait varyans analiz sonuçları Ek Çizelge 8. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda kabuk kalitesine etkisine ait varyans analiz sonuçları Ek Çizelge 9. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda döllü yumurta oranına (%) etkisine ait varyans analiz sonuçları Ek Çizelge 10. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda çıkış gücüne (%) etkisine ait varyans analiz sonuçları

13 13 ŞEKİL LİSTESİ Şekil No Sayfa No Şekil 1. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) seviyesinin damızlık bıldırcınlarda denemenin farklı dönemlerinde yumurta verimine (adet/bıldırcın/dönem) etkisi Şekil 2. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda ortalama yumurta verimine (adet/bıldırcın/dönem) etkisi Şekil 3. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) seviyesinin damızlık bıldırcınlarda denemenin farklı dönemlerinde % yumurta verimine etkisi Şekil 4. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda ortalama % yumurta verimine etkisi Şekil 5. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yumurta ağırlığına (g) etkisi Şekil 6. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yumurta kitlesine (g/gün/bıldırcın) etkisi Şekil 7. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yumurta kitlesine (g/gün/bıldırcın) etkisi Şekil 8. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda ortalama yem tüketimine (g/gün/bıldırcın) etkisi Şekil 9. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yem değerlendirme katsayısına (YDK-yem/yumurta kitlesi) etkisi Şekil 10. Rasyon kullanılabilir fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda yem değerlendirme katsayısına (YDK-yem/yumurta kitlesi) etkisi Şekil 11. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) damızlık bıldırcınlarda yem değerlendirme katsayısına (YDK-yem/yumurta kitlesi) etkisi Şekil 12. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) seviyesinin damızlık bıldırcınlarda kabuk kalınlığına (mm) etkisi Şekil 13. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda kabuk direncine (kg) etkisi Şekil 14. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda döllü yumurta oranına (%) etkisi Şekil 15. Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) seviyesinin damızlık bıldırcınlarda çıkış gücüne (%) etkisi Şekil16.Rasyon kullanılabilir fosfor (KP) ve fitaz seviyesinin damızlık bıldırcınlarda çıkış gücüne (%) etkisi... 51

14 14 1. GİRİŞ Bıldırcın yetiştiriciliği bazı Avrupa ve Uzakdoğu ülkelerinde özellikle Japonya da çok eskiden beri yapılmaktadır. Bıldırcınların kafeste yetiştirilmeye uygun olmaları, birim alanda daha fazla yetiştirilebilmeleri, yumurta verimlerinin yüksek oluşu (dişi başına 300 veya daha fazla), hızlı büyümeleri, erken yaşta cinsi olgunluğa ulaşmaları, generasyonlar arası süre kısa olduğu için yılda 4 5 generasyon üretilebilmeleri (Anonymous 1969), bu hayvanların ticari olarak et ve yumurta üretiminde kullanılmalarını teşvik etmektedir. Ülkemizde daha ziyade av hayvanı olarak tanınan bıldırcının yetiştiriciliği yaygın değildir. Ayrıca bıldırcın eti ve yumurtası da bugün daha çok lüks bir gıda maddesi olarak görülmektedir. Bıldırcınlar bugün ülkemizde mahdut sayıdaki özel işletmelerde yetiştirilmektedir. Bıldırcın yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılması için yeterli damızlık sürülerin tesisine ve tüketicilerin ilgilerini çekebilmek için bıldırcın eti ve yumurtasının makul fiyattan piyasada satılmasına ihtiyaç vardır. Son yıllarda bıldırcın eti ve bilhassa bıldırcın yumurtası üretiminde bölgemizde artışlar olmuştur. Rasyon besin maddeleri hayvanların ihtiyaçlarını karşılayan optimum seviyelerde olduğunda verimliğin arttığı, üretim maliyetlerinin azaldığı ve yetiştiricilerin kârının arttığı bilinmektedir. Bu yüzden bıldırcınlarda dahil çiftlik hayvanlarının besin madde ihtiyaçlarının doğru bir şekilde bilinmesi gerekir. Diğer kümes hayvanları ile karşılaştırıldığında bıldırcınların besin madde ihtiyaçları daha az araştırılmıştır. Son yıllarda kanatlı rasyonlarında en pahalı mineral olduğu için ticari broyler ve yumurta tavuklarının fosfor (P) ihtiyaçları konusunda birçok çalışma yapılmış olmasına rağmen, bilhassa damızlık veya yumurtlayan bıldırcınların P ihtiyaçları konusunda çok az çalışma yapılmıştır. Fosfor bütün hayvanlar için esansiyel bir element olup, hayvan vücudundaki P nin yaklaşık % 80 i kemik ve dişlerde, % 20 si ise vücut sıvılarında ve yumuşak dokularda bulunur (Underwood 1981). Fosfor, bütün elementler içinde çok yönlülüğü muhtemelen en yüksek olan elementtir (Anonymous 1980) ve vücutta

15 15 cereyan eden hemen hemen bütün metabolik olaylarda görev yapar. Fosfor, iskelet dokusunun gelişmesi ve yapısal bütünlüğünün korunmasında hayati rolü olduğu gibi, hücrelerin büyümesi ve farklılaşması için gerekli olan nükleik asitlerin yapısında da yer alır. Bu bakımdan hayvanlarda üreme fonksiyonlarının yerine getirilmesinde büyük öneme sahiptir. Fosfor, diğer elementlerle birlikte vücutta osmatik basıncın ayarlanmasında, asit-baz dengesinin korunmasında, karbonhidrat, yağ ve amino asitlerin metabolizmasında önemli görevlere sahiptir. Ayrıca enerjinin taşınması, depolanması ve serbest hale geçirilmesinde hayati öneme sahiptir (Anonymous 1980, Scott ve ark. 1982, Yazgan 1990). Bilindiği gibi kanatlı rasyonlarının % ını bitkisel yem materyalleri (tahıl daneleri, yağlı tohumlar ile onların yan ürünleri) teşkil eder. Bitkisel orijinli yemlerin toplam P miktarı oldukça yüksek ve teorik olarak birçok hayvan türünün ihtiyacını karşılayacak seviyede olmasına rağmen, bitkisel orijinli yemlerdeki P nin % gibi önemli bir kısmı fitik asit ile kompleks oluşturmuş (fitin) formda bulunur (Nelson ve ark. 1968, Kirby ve Nelson 1988, La Francois 1988). Fitik asit (Myo-inositol 1, 2, 3, 4, 5, 6-hexakis dihidrojenfosfat-c 6 H 18 O 24 P 6 ) % P ihtiva eder (Edwards 1991). Fitik asitin anyon formuna fitat denir ve fitik asit bütün bitkilerde bu formda bulunur (Angel ve ark. 2002). Bitkilerdeki fitat genellikle katyonlarla (Nelson ve ark. 1968) proteinler ve/veya nişasta ile (McKnight 1997) kompleks (şelat) halde bulunur. Fitatın bu formu fitin olarak adlandırılır (Angel ve ark. 2002). Kümes hayvanları fitin formundaki P den yeteri kadar faydalanamazlar, çünkü onların sindirim sisteminde fitini parçalayan fitaz enzimi yeteri kadar salgılanamaz (Nelson 1967, Peeler 1972). Bu yüzden kümes hayvanlarının P ihtiyacını karşılamak için rasyonlara florsuz kaya fosfatı, dikalsiyum fosfat (DCP) gibi inorganik fosfor kaynakları katılır ve bu durum rasyonların maliyetini arttırır. Potter (1986) kümes hayvanlarında rasyon maliyetinin % 2 ila 6 sını inorganik P kaynaklarının teşkil ettiğini bildirmiştir. Bu yüzden sadece damızlık bıldırcınları da değil diğer kanatlı türlerinde de P ihtiyacının doğru bir şekilde bilinmesi rasyonların olduğu kadar üretim maliyetinin de azalmasına sebep olacaktır.

16 16 Üretim maliyetini düşürmek amacıyla rasyon P muhtevasının azaltılması hatalı bir uygulama olduğu gibi yüksek seviyede P içeren rasyonlarla kabuk kalitesinin düştüğü bilinmektedir. Ayrıca P seviyesi yüksek rasyonlarla gübre ile atılan P miktarı da yüksek olmakta ve çevre kirliliği problemleri artmaktadır (Scott ve ark. 1982, Britton ve Zumbado 1983, Leeson ve ark. 1993). Bu yüzden araştırıcılar fitin P nin kullanılabilirliğini arttıracak metotlar üzerinde çalışmaya başlamışlar ve fitaz enziminin bu konuda büyük bir potansiyele sahip olduğunu tespit etmişlerdir. Son yıllarda özellikle broyler ve yumurta tavukları ile yapılan birçok çalışma, düşük seviyede fosfor içeren fitaz enzimi katılmış rasyonların, yüksek P li rasyonlar kadar etkin olduğunu göstermiştir. Günümüze kadar damızlık kümes hayvanlarının P ihtiyaçları ve bu ihtiyaca fitazın etkisi konusunda çok az araştırma yapılmıştır. Bu çalışmanın amacı, farklı seviyelerde kullanılabilir fosfor (KP) içeren damızlık bıldırcın rasyonlarına değişik seviyelerde fitaz enzimi ilavesinin performansa, kabuk kalitesine ve üreme kabiliyetine etkisini tespit etmektir. Böylece pahalı bir materyal olan inorganik fosfat kaynaklarının rasyondaki miktarının azaltılması ve üretim maliyetinin düşürülmesi mümkün olacaktır.

17 17 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI 2.1. Kümes Hayvanları İçin Fosforun (P) Önemi Fosfor, kemiklerin yapısal bir elemanı olduğu gibi, besin maddelerinin metabolizmasında görev yapan birçok organik bileşiğinde yapısında yer alır. Fosfor, vücut sıvılarında fosforik asidin tuzları şeklinde bulunur (Pike ve Brown 1984). Fosfor, enerji metabolizmasında karbonhidrat, amino asit ve yağ metabolizmasında, sinir doku metabolizmasında, normal kan kimyasının korunmasında, kemiklerin büyümesinde, yağ asitleri ve diğer lipitlerin taşınmasında önemli görevlere sahiptir. Fosfor, nükleik asitlerin (hem DNA ve hem de RNA nın) önemli bir bileşeni olduğu gibi aynı zamanda vücutta enerji metabolizmasında görev yapan birçok koenziminde bileşenidir. Fosfor, aynı zamanda protein, vitamin ve vücutta diğer elementlerden maksimum faydanın temini içinde gereklidir (Anonymous 1980, Scott ve ark. 1982, Yazgan 1990) Fosfor Yetersizliğinin Semptomları Kümes hayvanları rasyonlarında P yetersizliğinde iştah kaybolmakta, iskelet gelişimi zayıflamakta, kemik mineralizasyonu (% kül, yoğunluk, kemik ağırlığı ve boyutları daha düşük olmakta) azalmakta, raşitizm görülmekte, büyüme hızı yavaşlamakta, yem değerlendirme kabiliyeti olumsuz yönde etkilenmekte, yumurta verimi düşmekte, vücut sıvılarında kayıp artmakta, üreme etkinliği düşmekte, yumurta verimi düşmekte, kafes paralizinden ileri gelen ölüm oranı artmakta, geri çıkması (prolabsus), kanibalizm, yağlı karaciğer gibi bozukluklar meydana gelmektedir. Aşırı P yetersizliğinde iştah mekanizması bozulmakta, pika olarak bilinen (anormal materyallerin tüketilmesi) bozukluk gelişmekte, büyüme durmakta, hayvanlar aşırı zayıflamakta ve nihayet ölmektedirler (Scott ve ark. 1982, Yazgan 1990, Vogt 1992). Bar ve Hurwitz (1984) fosfor yetersizliğinde tavuklarda incebağırsak ve böbreklerde kalsiyumu (Ca) bağlayan protein miktarı ile Ca ve P nin absorbsiyonun arttığını ve muhtemelen kemik oluşum hızının azalması sebebiyle medullar kemik (uzun kemiklerin gövdelerini meydana getiren sert kemik

18 18 tabakasının-korteksin iç kısmındaki süngerimsi kemik olup, aradaki boşluklar kemik iliği ile doldurulmuştur) kül muhtevasının azaldığını bildirmiştir. Julian ve ark. (1986), 21 gün boyunca P ce yetersiz rasyonla beslenen broylerlerde raşitizmin ve ölüm oranının arttığını, civcivlerin birçoğunda büyüme normal olmasına rağmen, solunum hızının ve arterlerdeki karbondioksit konsantrasyonunun arttığını ve oksijen miktarının azaldığını bildirmişlerdir. Ölen hayvanlarda ölüm sebebinin bir kısmının dokulara taşınan oksijen yetersizliği sonucu, diğer bir kısmının ise kalbin sağ karıncığında hipertrofi sonucu olduğunu (bu hayvanların bazılarında asites de görülmüştür) bildirmişlerdir. Normal (% 0.64 total P) ve düşük P li (% 0.39 total P) rasyonla 21 gün beslenen yumurta tavuklarında 21. gündeki serum P seviyesi sırasıyla, 5.01 ve 3.13 mg/100 ml bulunmuştur (Garlich ve ark. 1975). Bu çalışmada düşük P li rasyonla serum P seviyesi düşük bulunmasına rağmen, muamele gruplarının yem tüketimleri, yumurta verimleri, yumurta ağırlıkları ve kabuk kaliteleri arasında önemli bir farklılık bulunamamıştır. Roland ve Rao (1990), tavukların ferdi olarak veya sürüdeki tavukların önemli bir kısmının, rasyonda geniş sınırlar arasında değişen P seviyelerine adapte olabildiklerini ve makul seviyede performanslarını sürdürebildiklerini bildirmişlerdir. Fosfor bakımından yetersiz rasyonlarla beslenen tavukların bir kısmı birkaç gün içinde yetersizliğin semptomlarını gösterirken, diğerleri birkaç hafta müddetle gözle görülebilir hiçbir menfi etki göstermeden performanslarını makul ölçüde devam ettirebilmektedir. Araştırıcılar, tavukların tepkilerindeki bu varyasyonun sebebinin bilinmediğini ve bu durumun onların gerçek P ihtiyaçlarının bilinmesini güçleştirdiğini bildirmişlerdir (Roland ve Rao, 1990) Damızlık (Ebeveyn) Bıldırcınların Fosfor İhtiyacı Günümüzde kanatlıların P ihtiyacının nasıl ifade edileceği, ihtiyacın neye dayandırılacağı (hangi kriterin alınacağı) ve P nin çeşitli formlarının kullanılabilirliği konusunda karışıklıklar mevcuttur (Nelson 1989). Bu gün kanatlıların biyolojik olarak kullanılabilir P ihtiyacını tanımlamada, kullanılabilir fosfor (available-p), inorganik fosfor, fitin veya fitat tabiatında olmayan fosfor (non-phytate P) gibi

19 19 terimler yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu terimlerin hiç biriside biyolojik olarak kullanılabilir P miktarını tam doğru bir şekilde tanımlamaz (Nelson 1989). Bu tanımlamaların hepside bitkisel kaynaklı yem materyallerindeki fosforun muayyen bir kısmının kullanılabilir olduğu, inorganik P kaynaklarındaki P nin üniform şekilde kullanılabilirliğe sahip olduğu ve hayvansal kaynaklı yemlerdeki P nin tamamen kullanılabilir olduğu faraziyesine dayanır (NRC 1984). NRC deki (1984 ve 1994) gibi çeşitli kaynaklarda bitkisel yem materyallerindeki fitat tabiatında olmayan fosfor miktarı, yemdeki kullanılabilir P değeri ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Oysa kullanılabilir P (KP), hayvanın vücuduna rasyondan absorbe edilen ve vücutta metabolik olaylarda kullanılan P miktarıdır. Vücutta tutulan P, vücutta kalan P dir (yem P dışkı P) ve fitin olmayan P ise rasyondaki toplam P fitin molekülüne bağlı olmayan P dir. Kullanılabilir ve fitin tabiatında olmayan P hatalı bir şekilde birbiri yerine kullanılmaktadır. Oysa bu iki P formu birbirinden farklı iki P tipidir (Angel ve ark. 2002). Bir rasyon veya yem materyalindeki KP miktarını tespit etmek için bizzat canlı hayvan kullanılarak deneme yapılır ve hayvan tarafından absorbe edilen P (yem P ileum P), tüketilen P den çıkardılır. Fitin tabiatında olmayan P ise tamamen kimyasal olarak belirlenir ve total P dan fitin formundaki P çıkartılarak bulunur. Vander Klis ve Versteegh (1996) fitin tabiatında olmayan P ile KP nin birbiriyle aynı olmadığını göstermiştir. Çeşitli kanatlı türleri ile yapılan çalışmalar P ihtiyacının, Ca, vitamin D 3 ve gibi rasyondaki diğer besin maddelerinin miktarına ve rasyona fitaz enzimi ilavesine, hayvanın ırkına, yaşına, ısı stresine ve barındırma sistemine bağlı olarak değişebileceğini göstermiştir. Damızlık bıldırcınların P ihtiyacını tespit etmek için bazı çalışmalar yapılmıştır. Nelson ve ark. (1964) tarafından yapılan bir çalışmada, bıldırcınlar 5 21 haftalık dönemde total P seviyesi % 0.60 ve 0.80 olan ve 5 farklı seviyede Ca içeren (% 1.0 ila 3.0 arasında) rasyonlarla beslenmiştir. Rasyon total P seviyesi bıldırcınların yumurta verimini (YV) önemli olarak etkilemezken, % 2.5 ve 3.0 Ca içeren rasyonlarla YV maksimum (% 90) olmuştur. Rasyon total P ve Ca seviyeleri döllü yumurta oranını da önemli olarak etkilememiş ise de, çıkış gücü % Ca ve % 0.8 total P içeren rasyonlarla artma temayülü göstermiştir.

20 20 Bıldırcınların besin maddesi ihtiyaçları konusunda yapılan bir derlemede (Shim ve Vohra 1984), yumurtlayan bıldırcınlar için rasyonda % 0.8 total P veya % 0.30 KP tavsiye edilmiştir. Bobwhite bıldırcınlarının yemlenmesi konusunda hazırlanan bir teknik bültende (Ferket 1989), damızlık Bobwhite bıldırcınların KP ihtiyacı % 0.45 olarak bildirilirken, Skewes ve Wilson (1993), yine aynı hayvanlar için rasyonda % 0.88 total P (yaklaşık % 0.30 KP) tavsiye etmişlerdir. Bolton ve Blair (1977) ise damızlık bıldırcınlar için % 0.60 KP tavsiye etmişlerdir. NRC (1984) tarafından kümes hayvanları için yayınlanan standartta damızlık Japon bıldırcınlarının KP ihtiyacı % 0.55 olarak bildirilirken, daha sonraki yıllarda bu değer % 0.35 KP ye (NRC 1994) düşürülmüştür. NRC de (1984) damızlık Bobwhite bıldırcınların KP ihtiyacı ise % 0.50 olarak bildirilirken, 1994 (NRC) yılında bu değer % 0.70 e çıkarılmıştır. Sülün, bıldırcın, keklik gibi damızlık süs hayvanları için başka bir kaynakta (Anonymous 1985) % 0.55 KP tavsiye edilirken, Woodard ve ark. (1993) tarafından aynı hayvanlar için % 0.35 KP tavsiye edilmiştir. Fransız araştırıcılar tarafından yazılan Monogastrik Hayvanların Beslenmesi isimli kitabın İngilizce tercümesinde (Wiseman 1987) damızlık bıldırcınlar için (2800 kcal/kg ME de) % 0.40 KP ve % 0.65 total P tavsiye edilmiştir. Yirmi iki haftalık yaştaki Bobwhite bıldırcınlarının farklı seviyelerde Ca ve total P içeren rasyonlarla (% 0.35, 0.50, 0.70 ve 0.90) beslendiği bir çalışmada (Cain ve ark. 1982), % 0.35 total P (yaklaşık % KP) ihtiva eden rasyonla bıldırcınlarda ilk yumurtlama yaşı gecikmiş, döllü yumurta oranı azalmış ve civcivler daha erken yaşta yumurtadan çıkmışlardır. Ayrıca bu hayvanların YV leri, % 0.90 total P (yaklaşık % 0.35 KP) içeren rasyonla yemlenen bıldırcınlardan önemli derecede düşük bulunmuştur. Yumurtlayan Japon bıldırcınlarının farklı seviyelerde Ca (% 2, 2.5, 3 ve 3.5) ve KP içeren rasyonlarla (% 0.35, 0.50 ve 0.65) beslendiği diğer bir çalışmada (Raju ve ark. 1992), rasyon KP seviyesinin vücutta tutulan P miktarını etkilemediği, rasyonda artan KP seviyesi ile serum Ca konsantrasyonunun önemli derecede düştüğü ve % 0.65 KP içeren rasyonla yumurta ağırlığının (YA) önemli derecede düştüğü bildirilmiştir.

21 21 Yumurtlayan Japon bıldırcınlarının Ca ve P ihtiyaçlarını tespit etmek için yapılan benzer bir çalışmada 10 haftalık yaştaki bıldırcınlar 26 hafta müddetle 4 farklı Ca (% 2, 2.4, 2.8 ve 3.2) ve her bir Ca seviyesinde 3 farklı total P (% 0.55, 0.70 ve 0.85) içeren rasyonlarla yemlenmişlerdir (Shrivastav ve ark. 1989). Araştırıcılar % 2.8 Ca ve % 0.70 total P içeren rasyonla YV, YA ve kabuk kalitesinin arttığını bildirmişlerdir. Rasyonların kemik külü ve serum P seviyesine önemli bir etkisi tespit edilememiş ise de artan P konsantrasyonu ile serum Ca seviyesi önemli derecede düşmüştür. Araştırıcılar yumurtlayan Japon bıldırcınlarının Ca ve total P ihtiyaçlarının sırasıyla, % 2.8 ve % 0.70 total P (yaklaşık % 0.25 KP) ve rasyon Ca/P oranının ise 4/1 olduğunu bildirmişlerdir. Damızlık Japon bıldırcınlarında erken yumurtlama döneminde rasyon KP seviyesinin performans, serum P si, kabuk kalitesi, kemik mineralizasyonu ve kuluçka kabiliyetine etkisini tespit etmek için bir çalışma yapılmıştır (Özek ve Bahtiyarca 1997). Araştırmada 7 haftalık yaştaki ebeveyn bıldırcınlar 84 gün müddetle % 0.25, 0.35, 0.45 ve 0.55 KP içeren rasyonla beslenmişlerdir. Bu çalışmada rasyon KP seviyesinin nihai canlı ağırlığa, canlı ağırlık artışına, karkas ağırlığına, bıldırcın başına yumurta verimine (adet ve %), yem tüketimine, yem değerlendirme katsayısına (g yem/g yumurta), yumurta yüzey alanına, kabuk ağırlığı ve oranına (g ve %), birim alan başına kabuk ağırlığına, zarlı kabuk kalınlığına, serum P seviyesine, kemik külü (%) ve kemik mukavemetine, döllü yumurta oranına ve döllü yumurtalardan çıkış gücüne önemli bir etkisi olmamıştır. Bununla beraber araştırmanın ortasında toplanan yumurtalarda ölçülen kabuk mukavemeti ve birim alan başına düşen kabuk kırılma kuvveti % 0.25 KP içeren rasyonla beslenen bıldırcınlarda diğer gruplardan önemli derecede (P<0.05) düşük bulunmuş ise de farklılıklar araştırmanın sonunda toplanan yumurtalarda gözlenmemiştir. Ayrıca % 0.25 KP li rasyonla beslenen bıldırcınlarda kuru tibia ağırlığı diğer KP gruplarından önemli derecede (P<0.05) düşük bulunmuştur. Araştırıcılar bu sonuçlara dayanarak damızlık bıldırcınlarda erken yumurtlama dönemi için % 0.35 KP li rasyonların uygun veya yeterli olduğunu bildirmişlerdir.

22 22 Literatürde damızlık kümes hayvanlarının besin madde ihtiyaçları konusundaki bilgiler maalesef fazla değildir ve bu husus damızlık veya yumurtlayan bıldırcınlarda da böyledir. Rasyon P sinin diğer damızlık kümes hayvanlarında etkileri konusunda literatürde bulunabilen birkaç araştırmanın sonucu aşağıda verilmiştir. Damızlık hindilerde rasyon KP seviyesinin (% 0.15, 0.30, 0.50 ve 0.70) YV ve YA, kabuk kalitesi (yumurta özgül ağırlığı), canlı ağırlık artışı, serum ve femur P muhtevasını etkilemediği ve % 0.15 KP li rasyonla % 76 olan döllü yumurta oranının, rasyon KP seviyesi arttıkça sırasıyla % 93, 90 ve 85 e çıktığı bildirilmiştir (Slaugh ve ark. 1989). Sanz ve Smith (1989) tarafından ağır cüsseli Cornish-White Plymout Rock melezi damızlık tavuklarda yapılan bir çalışmada rasyon KP seviyesinin (% 0.30, 0.35, 0.40 ve 0.55) tavuk başına yumurta verimini, döllü yumurta oranını ve çıkış gücünü etkilemediği bildirilmiştir. Damızlık broyler horozların % 0.27, 0.32 ve 0.41 total P (yaklaşık % 0.09, 0.11 ve 0.15 KP) içeren rasyonlarla yemlendiği diğer bir çalışmada (Bootwalla ve Harms 1989), rasyon P seviyesinin kemik külü (%), canlı ağırlık artışı, semen özellikleri ve kuluçka çıkış oranını önemli olarak etkilemediği bildirilmiştir. Yumurtlayan tavukların P ihtiyaçlarını tespit etmek için birçok çalışma yapılmış olmasına rağmen, bu hayvanlar için tavsiye edilen KP veya fitat tabiatında olmayan P değerleri arasında önemli variyasyonlar mevcuttur (Roland ve Rao, 1990). Bununla beraber son 40 yılda NRC tarafından beyaz leghorn tavuklar için tavsiye edilen P değerleri sürekli azaltılmış ve 1984 de % 0.35 olan KP değeri 1994 yılında % 0.25 e düşürülmüştür (NRC 1984, 1994). Bununla beraber ana damızlıkçı firmalar, yumurtlayan tavuklarda optimum performans için % 0.45 KP (fitat formunda olmayan P) tavsiye etmektedir (Hy-Line 1998).

23 Fitin Fosforun Kullanımını Etkileyen Faktörler ve Fitazın Etkisi Bitkisel kaynaklı yemlerdeki P nin önemli bir kısmı fitik asit ile kompleks oluşturduğu ve bu kompleksleri (şelat) parçalayan fitaz enzimi kanatlılarda çok az veya hiç üretilmediği için dışkı P muhtevası oldukça yüksektir. Rasyondaki P miktarı ve bu P nin kullanım etkinliği, dışkı P miktarını belirleyen en önemli faktördür (Edwards 1992). Bu yüzden bitkisel yem materyallerindeki fitin P sinin kullanılabilirliğinin arttırılması, kanatlı rasyonlarına ilave edilecek P miktarı yanında çinko ve manganez miktarının azaltılması bakımından çok önemlidir. Fitin P sinin sindirebilirliğinin arttırılması, sadece rasyonlara ilave edilecek inorganik P miktarını azaltmakla kalmayacak aynı zamanda dışkı ile atılan P nin çevre üzerindeki olumsuz etkilerini de azaltacaktır (Biehl ve ark. 1995). Kanatlılarda yapılan çalışmalar mısır-soya küspesine dayalı rasyonlarda fitin P sinin kullanılabilirliğini kanatlının türü, genetik yapısı, yaşı, sindirim kanalının ph sı, rasyonun Ca ve P seviyeleri ve Ca/P oranı, bitkisel materyalin fitaz aktivitesi, rasyona fitaz ve vitamin D ilavesinin etkilediğini göstermiştir. Peeler (1972), çeşitli hayvan türlerinde yem materyalinin tipi, yedirilen rasyonun tipi, rasyondaki inorganik P kaynaklarındaki ve diğer yemlerdeki P nin fiziki tabiatı, yemlerin işlenmesi, elementin kimyasal formu, şelat bileşiklerin mevcudiyeti, rasyonun iz element seviyesi, rasyondaki elementler ve enerji seviyesi, hastalık, parazitler gibi pek çok faktörün fitin P sinin kullanılabilirliğini etkilediğini bildirmiştir. Fitaz enzimi fitin P sinin kullanılabilirliğini arttırmada büyük bir potansiyele sahiptir. Fitik asit molekülünün (myo-inositol hekzafosfat) fitaz veya diğer fosfataz enzimleri ile hidrolizi sonucu pentofosfo inositol ve fosforik asit meydana gelir. Bu bileşiğin tekrar hidrolizi ile tetrafosfo inositol meydana gelir ve bu işlem inositol ve 6 fosforik asit oluşuncaya kadar devam eder. Bu işlem enzimin faaliyeti için şartlar uygunsa, hayvanın sindirim sisteminde veya hayvan tarafından tüketilmeden önce tohumda vuku bulur. Fitaz enzimi ph değerleri arasında optimum aktiviteye sahip ise de enzim oldukça geniş sınırlar arasında değişen ph değerlerinde stabilitesini korumaktadır. Enzim saf formda 10 dakika müddetle 68 o C sıcaklığa

24 24 maruz kaldığında aktivitesinin % 60 ını kaybetmektedir. Bununla beraber bazı ticari preparatların termostabilitesi daha yüksek olup 30 dakika müddetle 90 o C sıcaklığa maruz bırakıldığında enzim aktivitesinin sadece % 15.8 ini kaybetmektedir (Newman 1991). Kanatlıların sindirim sisteminde fitin P sinin hidrolizi 3 farklı kaynaktan gelen fitaz enzimiyle olmaktadır. Bu kaynaklar, bazı yemlerin bünyesinde tabii olarak bulunan fitaz (miktar bitkiden bitkiye göre değişmektedir), sindirim kanalındaki mikroorganizmalar tarafından üretilen fitaz ve incebağırsak mukoza hücreleri tarafından üretilen vücut orijinli fitazdır. Ancak bilhassa gelişmekte olan kanatlılarda son iki kaynaktan üretilen fitaz miktarının ihmal edilebilecek veya önemsiz seviyede olduğu bildirilmiştir (Swick ve Ivey 1992). Fitaz enzimi fasulye, buğday germi, kolza tohumu ve mısırdan izole edildiği gibi bakteriler (Pseudeomonos ve Bacillus subtilis) ve fungusların (Saccharamyces cerevisia ve Ascomycetous un bir cinsi olan Aspergillus) seçilmiş hatlarından izole edilmektedir (Newman 1991). Mikrobiyal ve fungus orijinli fitazlar (3-fitaz, IUPAC numarası, EC ) önce myo-inositolün 3 nolu karbon (C) atomuna bağlı fosfat grubunu hidrolize ederken, bitkisel orijinli fitazlar (6-fitaz, IUPAC numarası, EC ) (IUPAC-IUB, 1976) önce 6 nolu C atomuna bağlı fosfat grubunu hidrolize ederler (Pallauf ve Rimbach 1995). Her iki enzimde fitini tamamen inositol ve 6 fosforik aside parçalarlar. Ticari fitaz üretiminin temel kaynağı Aspergillus niger olup, enzim üretiminde en yaygın kullanılan tür Aspergillus niger ficuum dur. Aspergillus tan üretilen fitazın optimum faaliyet gösterdiği iki farklı ph değeri (ph 2.5 ve 5.5) varken, buğday fitazının sadece bir optimum ph değeri (ph 5.2) mevcuttur. Bu farklılık sebebiyle P nin ve muhtemelen diğer elementlerinde kullanılabilirliğini arttırmada Aspergillus fitazının, buğday fitazından çok daha etkin olduğuna inanılmaktadır (Schwarz 1994). Literatürde fitaz aktivitesini ifade etmede en az 3 kısaltma kullanılmaktadır. Bunlar: FTU, IU ve U dur. Tezde rasyonlara katılan fitaz enzim seviyeleri U/kg yem şeklinde gösterilmiştir.

25 25 Bitkisel fitazların monogastrik hayvanlarda P nin sindirilebilirliğini arttırmada etkin olduğu 50 yılı aşkın bir süredir bilinmesine rağmen, mikrobiyal fitazın civcivlerde fitin P sinin kullanılabilirliğini arttırmadaki etkinliği 1960 lı yılların sonunda 1970 li yılların başında Nelson ve ark. (1968 ve 1971) tarafından yapılan çalışmalarla gösterilmiştir. Bununla beraber o yıllarda enzimin üretim maliyetinin çok yüksek olması, P ye bağlı çevre kirliliği probleminin güncel olmaması sebebiyle fitaz enziminin ticari olarak kullanımı yaygınlaşmamıştır. Fitazın ticari olarak kullanımı 1980 li yılların sonlarında olmuştur. Günümüzde ticari olarak kullanılan en az 4 mikrobiyal fitaz enzimi mevcuttur. Bunlardan ikisi genetik olarak modifiye edilmiş Aspergillus un fermantasyonundan (Natuphos ve Novo fitaz) diğer ikisi ise Aspergillus ile yetişme ortamının ve kültürünün ekstraksiyonundan (Finase TM ve Alltech Allzyme Phytase) elde edilmiştir (Kornegay 1999). Genetik olarak modifiye edilmiş mikrobiyal fitazın, tavsiye edilen seviyeden (500 U/kg) 5 ila 20 misli daha fazla fitaz aktivitesi içeren rasyonlarla yapılan çalışmalar, kanatlı ve diğer monogastrik hayvanlarda performans, P kullanımı ve kemik mineralizasyonunu olumsuz yönde etkilemediğini göstermiştir (Kornegay 1999). Yumurta tavukları ile yapılan çalışmalar (Simons ve ark. 1992, Van der Klis ve ark. 1997, Gordon ve Roland 1997), tavuk rasyonlarındaki fitin P sinin açığa çıkartılmasında fitaz enziminin çok etkili olduğunu göstermiştir. Bunun bir sonucu olarak tavuk rasyonlarının P seviyesi düşürülmüş ve bilhassa dışkı ile atılan P miktarında önemli derecede azalma sağlanmıştır. Yüzde 0.1 KP içeren rasyona 200 ila 300 U/kg fitaz ilavesinin leghorn tavukların P ihtiyacını karşılamak bakımından yeterli olduğu ve bu miktar fitazın, monokalsiyum fosfat formunda g P ye eşdeğer olduğu gösterilmiştir (Kornegay 1999). Monogastrik hayvanların rasyonlarına fitaz ilavesine karşılık elde edilen tepki, düşük P li rasyonlarla daha fazla olmaktadır. Ayrıca fitazın etkisi yumurta tavuklarında broyler ve hindilerden daha yüksek olup, tavuk rasyonlarının önemli bir kısmı ince öğütülmüş formda

26 26 yedirildiği için fitaz ilavesi daha kolay olmaktadır (Kornegay 1999). Bugün ABD deki tavukların üçte ikisinin düşük P li fitaz ilave edilmiş rasyonlarla yemlendiği ve bu oranın her geçen gün arttığı bildirilmiştir (Bateman 2004) Damızlık Bıldırcınlarda, Broyler ve Yumurta Tavuklarında Fitaz ile Yapılmış Çalışmalar Damızlık kümes hayvanlarında fitazın kullanımı ve etkinliği konusunda çok az araştırma yapılmıştır. Yedi haftalık yaşta 162 adet dişi Japon bıldırcını ile yapılan bir çalışmada (Bahtiyarca ve Meredov 1997) bıldırcınlar % 0.61 (kontrol) ve % 0.23 KP ve bu düşük KP li rasyona 0, 500, 1000, 1500 ve 2000 U/kg fitaz ilavesinden oluşan toplam 6 rasyonla 140 gün boyunca yemlenmişlerdir. Araştırma tesadüf parselleri deneme planında 3 tekerrürlü olarak yürütülmüş ve her bir tekerrürde 9 bıldırcın kullanılmıştır. Rasyon KP seviyesi nihai CA yı, deneme süresince kazanılan CAA, karkas ağırlığını, ortalama YV ni (adet ve % olarak), toplanmayan yumurta oranını (kabuksuz veya çok ince kabuklu), ölüm oranını, ortalama yumurta ağırlığını ve kitlesini, günlük ortalama YT yi, ortalama YDK yı (yem/yumurta kitlesi) araştırma ortasında ölçülen (1. dönem) kabuk özelliklerini önemli olarak etkilememiştir. Bununla beraber araştırmanın 4. ve günlük dönemlerinde düşük KP li rasyonla beslenen bıldırcınların adet ve % olarak YV leri yüksek KP li rasyonla beslenen (kontrol) bıldırcınlardan önemli derecede düşük (P<0.05) bulunmuştur. Ayrıca düşük KP li rasyonlarla beslenen bıldırcınlarda denemenin sonunda toplanan yumurtalarda tespit edilen kabuk ağırlığı (g, % ve birim alan başına kabuk ağırlığı), kabuk kalınlığı, kabuk mukavemeti ve yağsız kuru tibia ağırlığı yüksek KP li rasyonla beslenen bıldırcınlardan önemli derecede düşük (P<0.05) bulunmuştur. Düşük KP li rasyonla gübre kül muhtevası (%), kontrol grubundan % 54 daha düşük (P<0.05) bulunmuştur. Düşük KP li rasyona artan seviyelerde fitaz ilavesiyle YV, YK, günlük ortalama YT, yaşama gücü, yağsız kuru tibia ağırlığı artmış ise de, deneme sonu CA, deneme süresince kazanılan CAA, karkas ağırlığı, YDK, tibia kül % si, kabuksuz veya çok ince kabuklu yumurta oranı, araştırmanın ortasında yumurtalarda ölçülen kabuk özellikleri önemli olarak etkilenmemiştir. Bu parametreler bakımından elde edilen sonuçlar, kontrol grubu ile

27 27 mukayese edilebilir bulunmuştur. Bıldırcınların düşük KP li rasyona artan seviyelerde fitaz ilavesine tepkileri, fitaz seviyesindeki artış ile orantılı olmamıştır. Performans ve kemik parametreleri bakımından kontrol grubuna en yakın veya bazı parametreler bakımından ondan daha yüksek sonuçların elde edildiği grup, 1500 U/kg fitaz ile beslenen grup olmuştur. Araştırmanın sonunda toplanan yumurtalarda tespit edilen kabuk ağırlığındaki düşme hiçbir fitaz seviyesi ile önlenemediği gibi 1500 ve 2000 U/kg fitaz içeren rasyonla, kabuk kalınlığı ve mukavemetindeki düşme kontrol grubundan önemli derecede düşük (P<0.05) bulunmuştur. Fitaz içeren veya içermeyen düşük KP li rasyonlarla beslenen bıldırcınlarda gübre kül muhtevası (%) kontrol grubundan önemli derecede düşük (P<0.01) bulunmuştur. Gübre kül muhtevası bakımından fitaz seviyeleri arasında önemli bir farklılık bulunmamıştır. İki farklı seviyede (% 0.1 ve 0.30) KP içeren rasyonlara 0 ve 300 U/kg fitaz ilavesinin ferdi olarak barındırılan damızlık broyler tavukların üretim dönemi boyunca (27 60 hafta) yumurta verimi, kabuk kalitesi, döl verimi ve çıkış gücüne etkisinin araştırıldığı bir çalışmada (Berry ve ark. 2003), düşük KP li rasyona 300 U/kg fitaz ilavesiyle YV % 9.8 artmış olup, rasyon KP seviyesinden bağımsız olarak fitaz ilavesiyle ölüm oranı önemli derecede azalmıştır. Rasyonda kullanılan her iki KP seviyesinde de fitaz ilavesiyle kemik mineral muhtevası ve yoğunluğu artmıştır. Rasyona fitaz ilavesi yumurta ağırlığı ve özgül ağırlığını önemli olarak etkilememiştir. Araştırıcılar rasyon KP seviyesinin döl verimi ve çıkış gücünü önemli olarak etkilemediğini, değerlerin birbirine çok yakın olduğunu, bu yüzden bu iki parametrenin rasyon P sine tepki olarak iyi bir ölçü olmadığını ve fitaz ilavesiyle döl veriminde de önemli bir farklılık olmadığını bildirmişlerdir. Bununla beraber rasyon KP x fitaz interaksiyonunun çıkış gücünü önemli olarak etkilediğini ve % 0.1 KP U/kg fitaz içeren rasyonla çıkış gücünün diğer rasyonlarla karşılaştırıldığında önemli derecede (P<0.05) düştüğünü bildirmişlerdir. Rasyon KP ve fitaz seviyesinin iri cüsseli beyaz hindilerin üreme performansına etkisini tespit etmek için bir çalışma yapılmıştır (Godwin ve ark. 2005). Araştırmada hindiler haftalık yaş döneminde 3 farklı seviyede KP (%

28 , 0.35 ve 0.17) ve 2 farklı seviyede fitazın (0 ve 1 kg/ton yem) oluşturduğu 6 rasyonla 8 tekerrürlü olarak yemlenmişlerdir. Araştırıcılar rasyon KP ve fitaz seviyesi ile bu ikisinin interaksiyonunun üreme performansını (döllü yumurta oranı, döllü yumurtalardan ve kuluçkaya konan toplam yumurtadan çıkış oranı) önemli olarak etkilemediğini, ilave fitazın YA ve yumurta kabuk kalınlığını etkilemediğini bildirmişlerdir. Bu çalışmada hindilerin nihai CA ları ve CAA ları, plazma ve tibia P muhtevası ile hiçbir muameleden önemli olarak etkilenmemiş, fakat dışkı P muhtevası ile suda çözünebilen dışkı P muhtevası, rasyon KP seviyesi azaldıkça düşmüştür. Ayrıca kabuk kalınlığı, kabuk ağırlığı, yumurta ak ve sarı ağırlıkları (g ve % ) ve P muhtevası hiçbir muameleden önemli olarak etkilenmemiştir. Araştırıcılar bu sonuçlara dayanarak damızlık hindilerin NRC (1994) tarafından tavsiye edilen (% 0.35 KP) ve enstitüde kullanılan seviyeden (% 0.55 KP) daha düşük seviyede KP içeren rasyonla yemlenebileceğini, rasyona fitaz ilavesinin damızlık hindilerde ya çok az veya hiç etkili olmadığını bildirmişlerdir. Çünkü hindiler ilave P ye ihtiyaç duymadan yeterli performansı gösterebilmişlerdir.

29 29 3. MATERYAL METOT Genel İşlemler: Bu araştırma, Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Prof. Dr. Orhan Düzgüneş Hayvancılık Araştırma ve Uygulama Çiftliği bıldırcın ünitesinde yürütülmüştür. Deneme 28 er günlük 5 dönem halinde yürütülmüş olup, 140 gün sürmüştür. Deneme hayvanları kuluçka makinesinden çıkarıldıkları tarihten itibaren 6 hafta boyunca elektrikle ısıtılan apartman tipi büyütme kafeslerinde barındırılmışlardır. Civcivler bu sürede mısır-soya küspesine dayalı NRC (1994) tarafından tavsiye edilen veya ondan biraz daha yüksek seviyede besin maddesi [% 24.1 ham protein (HP), 2906 kcal/kg ME, % 0.87 Ca, % 0.35 KP, % 1.32 lisin, % 0.56 metiyonin, % 0.94 metiyonin + sistin, % 0.28 triptofan, % 1.2 treonin] içeren rasyonla yemlenmişlerdir. Deneme hayvanları, 6. haftanın sonunda 4 katlı ve her katında 2 göz bulunan (70 x 40 x 30 cm boyutlarında) yerli imalat damızlık kafeslerine alınmış ve deneme süresince bu kafeslerde yetiştirilmiştir. Damızlık kafeslerindeki her bir göze 4 adet dişi ve 2 adet erkek olmak üzere toplam 6 adet ebeveyn Japon bıldırcını konulmuştur. Bıldırcınların ve deneme rasyonlarının (muamelelerin) kafes gözlerine dağıtımı şansa bağlı olarak (kura usulü ile) yapılmıştır. Araştırma boyunca bıldırcınlara yem ve su ad-libitum olarak verilmiş ve 16 saat aydınlatma programı uygulanmıştır Materyal Hayvan Materyali Araştırmada 7 haftalık (43 günlük) yaşta, 96 sı erkek ve 192 si dişi (erkek/dişi oranı, 1/2) olmak üzere toplam 288 adet damızlık Japon bıldırcını kullanılmıştır. Bunun için, yeterli sayıda bıldırcın yumurtası kuluçka makinesine konmuş ve çıkan civcivler 6 hafta boyunca besin madde kompozisyonu yukarıda verilen büyütme rasyonu ile yemlenmiştir.

30 Yem Materyali Deneme rasyonlarının hazırlanmasında kullanılan yem hammaddeleri ticari bir yem fabrikasından satın alınmıştır. Satın alınan dane yem ve küspeler 5 mm lik eleğe sahip, yerli imalat çekiçli bir değirmende kırıldıktan sonra rasyonlar hazırlanmıştır. Hammaddelerin besin maddesi kompozisyonu Yem Sanayii Türk A.Ş. Genel Müdürlüğü Merkez Laboratuarının 1992 yılı analiz sonuçları (Anonymous 1992) ile Scott ve ark. dan (1982) alınmıştır. Hammaddelerin besin maddeleri muhtevaları Çizelge 3.1. de verilmiştir. Çizelge 3.1. Deneme rasyonlarında kullanılan hammaddelerin besin maddeleri muhtevaları Yemler HP ME Ca KP Metiyonin Sistin Lisin Treonin Triptofan % kcal/kg % % % % % % % Arpa Mısır SFK ATK Bitkisel yağ M. Tozu DCP Enzim Preparatı Denemede ticari adı Natuphos 500G olan fitaz enzimi kullanılmış olup, Kartal Kimya Ticaret A.Ş. den temin edilmiştir. Enzim preparatının aktivitesi ünite-u/kg olup, 1 U fitaz, standart şartlarda (37 o C sıcaklık, ph 5.0) 1 dakikada sodyum fitattan 1 nanomol fosfatı açığa çıkartan miktar olarak tanımlanmıştır.

31 Metot Aşağıda deneme rasyonlarının hazırlanması, deneme gruplarının oluşturulması, verilerin toplanması ve sonuçların değerlendirilmesinde kullanılan metotlar hakkında bilgi verilmiştir Deneme Rasyonlarının Hazırlanması ve Grupların Oluşturulması Araştırmada önce kullanılabilir fosfor (KP) seviyesi farklı (% 0.15, 0.25 ve 0.35) olan üç ana rasyon hazırlanmış olup, enzim içeren rasyonlar, her bir ana rasyona 0, 300, 600 ve 1200 U/kg yem seviyesinde fitaz enzimi katılarak hazırlanmıştır. Böylece araştırmada 3 farklı KP seviyesi ile her birine 4 farklı seviyede fitaz ilavesinden oluşan toplam 12 rasyonun veya muamelenin etkisi denenmiştir. Araştırma 4 tekerrürlü olarak yürütülmüş (12 muamele x 4 tekerrür = 48 alt grup) olup, her bir tekerrürde (kafes gözü) 4 dişi + 2 erkek olmak üzere 6 bıldırcın kullanılmıştır. Muamele gruplarının ve bıldırcınların kafes gözlerine dağıtımı kura usulü ile yapılmıştır. Denemede kullanılan KP seviyesi farklı ana rasyonların hammadde ve hesaplanmış besin maddesi kompozisyonu Çizelge 3.2. de verilmiş olup, toplam fosfor (TP) değerleri kimyasal analizle bulunmuştur. KP seviyesi en düşük olan (% 0.15) rasyonda ilave inorganik P kaynağı kullanılmamış olup, rasyon KP sinin tamamı diğer yem materyallerinden gelen P dir. Kullanılabilir fosfor seviyesi % 0.25 ve 0.35 olan rasyonlarda ise istenen P seviyesini sağlamak için P kaynağı olarak dikalsiyum fosfat kullanılmıştır. Rasyonda arzu edilen seviyede fitaz ünitesi sağlayacak miktarda fitaz enzimi, rasyonda çok az miktarlarda kullanılan lisin, metiyonin amino asitleri, vitamin premiksi, iz mineral karması gibi materyallerle birlikte önce bir plastik kova içinde 3 kg kadar mısır ile karıştırıldıktan sonra diğer materyallerle karıştırılmış ve daha sonra tüm materyaller mikserde karıştırılmıştır.

32 32 Deneme rasyonlarındaki P nin dışındaki diğer besin maddeleri NRC (1994) tarafından damızlık bıldırcınlar için tavsiye edilen değerlerde veya emniyet açısından biraz daha yüksek alınmıştır (Çizelge 3.2.). Çizelge 3.2. Araştırmada kullanılan ana rasyonların hammadde ve hesaplanmış besin maddeleri kompozisyonu Yem materyalleri Rasyon KP seviyesi, % Rasyonda % olarak Arpa Mısır SFK (% 47.6 HP) ATK (% 28.3 HP) Bitkisel yağ Mermer tozu (% 37.3 Ca) DCP (% 24 Ca, % 18 P) Tuz MÖK VÖK L-Lisin DL-Metiyonin Toplam Hesaplanmış besin maddeleri ME, kcal/kg HP, % Ca, % KP, % Total P 3, % Lisin Metiyonin Metiyonin+sistin, % Treonin, % Mineral ön karması rasyonun 1 kg ında: mangan, 60 mg; demir, 30 mg; çinko, 50 mg; bakır, 5 mg; iyot, 1.1 mg; selenyum, 0.1 mg sağlar. 2 Vitamin ön karması rasyonun 1 kg ında: vitamin A, IU; vitamin D 3, IU; vitamin E, 11 mg; nikotin asit, 44 mg; Cal-D-Pan, 8.8 mg; riboflavin 4.4 mg; tiamin 2.5 mg; vitamin B 12, 6.6 mg; folik asit, 1 mg; D-Biotin, 0.11 mg; kolin, 220 mg sağlar. 3 Rasyonların total P değerleri kimyasal analizle bulunmuştur.