T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI GIDA TEKNOLOJİSİ BUĞDAY TEMİZLEME

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI GIDA TEKNOLOJİSİ BUĞDAY TEMİZLEME Ankara, 2010

2 Millî Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir. Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Teknolojik gelişmelere paralel olarak amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireylerin internet üzerinden ulaşabileceği şekilde hazırlanır. Eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER 3

4 AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL / MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI AÇIKLAMALAR 541GI0039 Gıda Teknolojisi Değirmen Operatörü Buğday Temizleme Bu mödül, uygun ortam sağlandığında her türlü buğdayı, temizleme aletlerini kullanarak temizleyebileceğiniz bir öğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Ön koşulu yoktur. Buğday Temizlemek Genel Amaç Bu modül ile uygun ortam sağlandığında,yöntemine uygun olarak her türlü buğdayı temizleyebileceksiniz. Amaçlar 1. Türk Gıda Kodeksi Un ve İrmik Tebliğine uygun olarak buğdayı, çöp sasörlerinden geçirerek yabancı maddelerden temizleyebileceksiniz. 2. Türk Gıda Kodeksi Un ve İrmik Tebliğine uygun olarak buğdayı, triyörlerden geçirerek sınıflayabileceksiniz. 3. Yöntemine uygun olarak buğdayı kabuk soyma makinelerinden geçirerek, dış kabuk ve diğer yabancı maddeleri uzaklaştırabileceksiniz. 4. Yöntemine uygun olarak buğdayda yıkama işlemini yapabileceksiniz. Değirmen, elavatör, zincir konveyör, vida konveyör, çöp sasörü, taş ayırma makinesi, mıknatıs, aspiratör, disk, seperatör, triyör, yıkama makinesi, kabuk soyma makinesi, fırçalama makinesi Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen ölçme araçları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Modül sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri ve tavırları ölçmek amacıyla öğretmen tarafından hazırlanacak yazılı veya uygulamalı ölçme araçları ile değerlendirileceksiniz. 4

5 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Gıdalar konusunda temizlik bir başka önem taşır. Yeterince hijyenik koşullarda üretilmeyen gıdalar sağlığımızı olumsuz etkiler. Bazı gıda maddelerini almak zorunluluk değilken, fakir zengin her sofrada ekmek bulunur. Dolayısıyla sofralarımızdan eksik etmediğimiz ekmeğimiz ve nefis hamur işlerinin ana maddesi olan unun hijyen koşullarda üretilmesi zorunludur. Unda temizlik ve hijyen buğdayın işletmeye gelişi ile başlar, sofraya gelinceye kadar pek çok aşamada devam eder. Bu modülde buğdayın öğütülmeden önceki temizleme aşamalarını öğrenecek,türk Gıda Kodeksine uygun üretim bilgi ve becerisini kazanacaksınız. 5

6 6

7 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Bu öğrenme faaliyetinde Türk Gıda Kodeksi Un ve İrmik Ürün Tebliğine uygun olarak buğdayı çöp sasöründen geçirerek yabancı maddeleri temizleyebileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Çöp sasörü nedir? Ne amaçla kullanılır.? Araştırınız. Araştırma sonuçlarınız ile ilgili bilgileri, sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 1. BUĞDAYDA KURU TEMİZLEME YAPMA 1.1. Hammaddenin İşletmeye Kabulü Buğday, bazı özel durumlar hariç işletmeye, yığın biçiminde, dökme halde kamyon, tren veya gemilerle taşınır. Buğday alımı, işletmeye gelen ürünün; analizi, boşaltılması, depo ve silolara taşınması, miktarının belirlenmesi vb. aşamaları kapsar İşletmeye Gelen Ürünün Analizi Değirmene gelen buğdayın,fiziksel ve kimyasal özellikleri bazı analizlerle tespit edilir. Bu analizlerin yapılması; Buğdayın işletmeye kabul edilip edilmeyeceğine karar vermek Fiyatını belirlemek Buğdayı sınıflandırarak ayrı silolara koymak için gereklidir. Laboratuvar analizlerinin başarısında örnek almanın önemi büyüktür. Üzerinde analiz yapılacak örnek, alındığı partinin özelliklerini temsil etmiyorsa yapılan analizler bir anlam ifade etmez. Bu nedenle örnek alma işlemi standart yöntemlerle, çok dikkatle yapılmalıdır. 7

8 Bu işlem iki kişi tarafından yürütülür. Örnek alınan parti homojen özelliklere sahip değilse, aşağıda verilen bilgiler uygulanarak örnek alınır. Farklılık, dokunma, koklama, gözle muayene ve gerekirse tatma ile anlaşılır. Bu yöntemler, gemi ambarında, yük vagonlarında ve kamyonlarda dökme halde veya çuvallar içerisindeki tahıla uygulanabilir. Ancak tohumluk tahıla uygulanmaz. Örnek alma işlemi sondalarla yapılmaktadır. Örnek alma işleminde, sondaların haricinde yardımcı malzemeler olarak; Muhtelif çuval sondaları, Kürek, Küçük variller, Çuvallar, Torbalar, Kapağı sıkıca kapanabilen teneke kutular, Plastik torba veya kaplar gibi yardımcı malzemeler gereklidir. Resim 1.1: Otomatik Sonda Alınan örnekler değişik özelliklerdedir bunlar; İlk (primer) Örnek:Partinin bir noktasından yada doldurma veya boşaltma sırasında belli bir zamanda alınan örnektir. Birleşik (komposite) Örnek:Alınan ilk örneklerin karışımıdır. Nihai (final) Örnek:Birleşik örneğin dikkatli bir şekilde tekrar tekrar bölünmesiyle elde edilen ve esas partiyi temsil eden az miktardaki örnektir. 8

9 Laboratuvar Örneği:Nihai örneğin dikkatli bir şekilde tekrar bölünmesiyle elde edilen analizlerde kullanılan miktardır. Yöntemin prensibi; alındığı partinin ortalama özelliklerine ve bileşimine uygun bir örnek elde etmektir. Alınan örneklerle yapılan analizlerde buğdayın işletmeye kabulünden önce, en az aşağıdaki özelliklerinin tespit edilmesinde yarar vardır: Koku Genel görünüş Test ağırlığı Tane sertliği Protein miktarı Rutubet miktarı Yabancı madde miktarı ve yabancı maddenin özelliği Glüten miktarı ve kalitesi Alfa amilaz aktivitesi Sedimantasyon değeri ve özellikleridir. Bu özelliklerin bir kısmı, Ölçme Un verimine (rutubet,hektolitre vb.) Unun teknolojik kalitesine (protein miktarı,kalite,su absorbsiyonu vb.) Hem un verimi hem de teknolojik kalitesinde etkilidir.(dondan zarar gören taneler,çimlenmiş taneler vb.) Gelen buğdayın miktarı, silolara alınmadan önce, giriş kapısı yakınına konan otomatik kantarda, kamyonla ölçülerek tesbit edilir. Bundan başka boşaltma veya ambardan ambara nakledilirken değişik noktalarda ölçüm yapılabilir. İlk ölçümün, ürün akış düzeninin sağlanmasındaki ölçümler kadar hassas olması gerekmese de ön temizlemeden önce ürün miktarının bilinmesinde çok büyük faydaları vardır Boşaltma Daha önce de bahsedildiği gibi, işletmeye buğday genelde dökme(yığın) halinde gelir. Şayet ürün tren vagonları veya kamyonlarla gelmiş ise, bunlar silo giriş noktalarına kadar yanaştırılabilir ve buğday konik tabanlı dökme havuzu (tereme) denilen kısımlara kaldırılarak boşaltılır. 9

10 Resim 1.2: Dökme Havuz Dökme Havuzunda buğdaydaki kaba taş, dal parçaları, büyük sap ve toprak tezekleri buğdaydan ayrılır. Dökme Havuzuna boşaltılan buğday ya pnömatik(hava ile çalışan sistemler) ya da mekanik sistemlerle uygun yere taşınarak temizleme işelemi gerçekleştirilir. Ancak pnömatik sistemler yatay taşımada ve uzun mesafelere taşımada ekonomik olmadığından zincir, bant, vida konveyörle konbine edilerek kullanılabilir. Buğday sırasıyla aşağıda işlevleri açıklanan aletlerden geçiririlerek bir ön temizlemeye tabii tutulur. Bu temizleme ile buğday içersindeki iri taş, sap, saman parçaları, çuval parçaları, naylon parçaları, metal parçaları, bir takım tozlar buğdaydan uzaklaştırılmış olur. Böylece taşıma sisteminde oluşacak tıkanmalar önlenirken, kaba parçaların alet ayarlarını bozması ve arızaya neden olması da önlenmiş olur. Bazı durumlarda, fiziksel yapısı buğdaya yakın olan, kokulu bazı yabancı maddelerinde daha hassas aletlerle de olsa ayrılması gerekir. Aksi halde bunların kokusu buğdaya geçer. Küflü ve böcekli buğdayların da ön temizlemede ayrılmasında fayda vardır. Buğday içerisindeki tüm yabancı maddelerin, daha depoya alınmadan buğdaydan ayrılması en idealidir. Ancak buğdayın tam temizlenmesi hassas bir işlemdir ve uzun zaman alır.taşıma araçlarını fazla bekletmemek amacıyla ön temizleme yapılarak silolara alınır Ön Temizlemede Kullanılan Aletler Ön temizlemede kullanılan aletler şunlardır: Mıknatıs :Değirmene gelen buğday içerisinde çivi,somun,vida,demir parçaları vb. gibi yabancı maddelerde bulunur. Bunlar temizleme aletlerinde ayrılabilir ama gözden kaçar veya fabrikanın herhangi bir yerinde tekrar buğdaya karışabilir. Karışan bu gibi yabancı maddeleri ayırmak için mıknatıs içeren aletler kullanılır. 10

11 Kaba Temizleme Makinesi(Çöp Sasörü-Receıvıng separatör): Bu makine buğday silolara girerken kaba temizleme yapar. Buğdayın girişinden unun çıkışına kadar, her borudan her aletten geçerken çok düzgün bir akımla girmelidir.yoksa düzgün bir temizleme yapılamaz.bunun için bir yayma plakası vardır. Buğday bu plaka üzerinden geçerek eleklere gider. Kaba elekte, buğdaydan ya biraz iri veya biraz küçük olan maddeler geçer.çuval parçaları,kağıt parçaları vs. ayrılır. Bu elekler salınım hareketi yapar.üçü de aynı merkezden komut alır.üstteki elek buğday ve buğdaydan daha küçük materyalleri geçirip,iri partikülleri geçirmez. Alttaki elekten, buğday taneleri geçemez fakat buğdaydan küçük yabancı maddeler geçer.alttaki eleğin üstünde kalan buğday, makineyi terk ederken ayarlama tablası ile düzgün bir akım ile ilerlemesi sağlanır.bu arada uçabilen yabancı maddeler uçurularak bir boru ile kaldırılır.genleşme odasına gelince aniden genleşen hava, içinde sürüklediği uçabilen yabancı maddeleri borulara bırakır.(çünkü borunun çapı genişlemektedir.)hava basılarak verilmez. Daima yukardan çekilir.alet içinde kısmi bir vakum yaratılır aksi halde toz ayrılmaz. Taş moloz ayırıcı:bu da kaba temizleme yapan bir makinedir. Makineye üsteki bir açıklıktan giren buğday, delik açıklığı 1.27 cm olan bandın üzerine düşer. Bu bandın üzerinde sap-saman, iri yabancı maddeler kalarak alttaki bir çıkıştan dışarı atılır. Alta geçen buğday eğik konumlu sabit elek üzerine gelir. Buğdaydan farklı taş toprak alta geçerken buğday elek üzerinden kayarak makineyi terk eder.terk etmeden önce hava akımına tutularak buğdaydan hafif partiküller uçururularak bir genleşme odasında toplanır. Skalperatör:Ön temizleyici yerine kullanılmaya başlayan, tamamen metalden yapılmış bir ayırıcıdır.3/8 X 3/4 inç ebadında, delikleri olan, silindirik tel dokuma bir elektir. Eleğin içine silindir boyunca uzanan hafif kavisli raflar yerleştirilmiştir. Buğday makinaya üsten açıklığı ayarlanabilen girişten girerek bir tabla üzerine gelir.tabla buğdayı ayırıcı silindir üzerine düzgün dağıtmakla görevlidir. Tabladan silindire gelen buğday, silindir dönerken içine yerleştirilmiş raflar üzerine düşer. İri parçalar silindir üzerinde kalır.buğday alttan çıkarken bir aralıkta fan yardımıyla toz ve hava ile uçabilen yabancı maddeler genleşme odasında toplanır. Silindir üzerindeki yabancı maddeler ise bir silici ile temizlenir. Birinci silindirin dışında kalan yabancı madde, delik açıklığı 3/8 inç olan ikinci bir silindirden geçirilerek içindeki buğdayın ayrılması sağlanır. Kabaca ön temizliği yapılan buğday uygun taşıma aletleriyle silolara taşınarak kullanım zamanlarına kadar depolanır. Hava kanalı:tahılların içerisinde bulunan toz ve hafif yabancı maddelerin hava aspirasyonuyla ayrışmasını sağlar. 11

12 1.2. Silolarda Buğdayın Depolanması Depolamaya aktarma esnasında buğdayda bol miktarda toz meydana gelir. Bu tozun derhal ayrılması gerekir. Temizleme ve tartımdan geçirilen buğday, silolara gönderilir. Silolar betonarme, çelik veya ahşap olabilir. Eğer silo kapasitesi bin tonun üzerindeyse, su ve yağmur geçirmeyen betonarmeden yapılmaları gerekir. Buğday depoları çelik ve betonarmenin dışında fiberglas, tuğla veya ahşap malzemeden de yapılabilir. Fiberglas yapılar, çelik silolara benzer, ton kapasitelidir. Dayanıklı tuğladan yapılan depolar yatay tipte basit küçük yapılardır. Ahşap depolar değirmen binası içinde kısa süreli depolama için kullanılır. Günümüzde kullanılan modern buğday depoları, büyük çoğunlukla dairesel kesitli ve konik tabanlı dikey binalardır.bu depolar yan yana dizilirler.küçük değirmenlerde sayısı dört beş iken büyük kapasiteli değirmenlerde bir kaç düzine olabilirler.her birinin konik tabanlarının altında çıkışları vardır.bunlar buğdayın kendi kendine boşalması ve otomasyon için idealdir. Resim 1.3: Silolar Depoların yerleşiminde, her ünitenin yerleşimi yanında, doldurma boşaltma sistemleri, kurutma, toz kontrol sistemleri ve diğer ekipmanlar dikkatle planlanır. Bu planlar bir silodan diğerine aktarım, kurutma, havalandırma yapabilecek şekilde planlanmalıdır. Böylece depolama süresince rutubet ve sıcaklığın ayarlanması, kalitenin korunması mümkün olacaktır. Depolanacak buğdayın çok kuru olması, taşıma sırasında tanenin zarar görmesine neden olacağından istenmez. Bu durumda ürün nemlendiricilerden geçirilebilir. Fakat rutubetin çok yüksek olması çok daha tehlikelidir.bu nedenle rutubeti yüksek buğdayların kurutulması gerekir. Modern depolarda bu amaçla kullanılan sistemler mevcuttur. 12

13 Siloların birinden gelen buğday rutubeti % un altına düşürüldükten sonra istenen herhangi bir siloya gönderilir. Bu tip depolarda toz kontrol sisteminin bulunması da gereklidir. Bu sayede, buğdayın taşınması sırasında oluşacak tozun kontrolü sağlanmış olur(bozulmayı geciktirmek, patlamanın engellenmesi için). Modern bir depoda tüm yerleşim planı merkezi bir panoya veya bilgisayar ünitesine bağlanmıştır. Depo binaları içerisine yerleştirilmiş olan ısı ölçer ve rutubet ölçerler bu merkezi bilgisayar ile irtibatlandırılır. Böylece depo binalarının birinde herhangi bir nedenle ısınma veya rutubet yükselmesi meydana gelirse sistem sayesinde anında fark edilir ve gerekli önlemler alınır. Ayrıca, bu merkezden birimler arasında aktarma, birimlerin havalandırılması, soğutulması, fumigasyonu gibi işlemlerin otomatik yapılması sağlanabilir Depolarda Derecelendirme Günümüzün modern buğday siloları genelde dikey konumlu ve konik tabanlı olarak inşa edilirler. Bu tip binalar kendiliğinden boşaldığından otomasyona (makine ve robotların kullanımı) daha uygundurlar. Fakat bu depoların en önemli dezavantajlarından bir tanesi bazı durumlarda tahılın depodan uniform (tek çeşit) bir karışım halinde alınmasıdır. Yani boşalma esnasında iri ve dolgun tanelerden ibaret mamuller önce gelirken, cılız ve zayıf taneli, yabancı maddesi fazla olan kısım sona kalır. Bunu ortadan kaldırmak için silo çapları 3,5 metreden daha dar yapılır.bunun ekonomik olmadığı düşünülürse şu tedbirler alınabilir. Depo çok çıkışlı yapılabilir. Depoda tek çıkış yerine örneğin 4 çıkış yapılırsa derecelenmenin önüne geçilebilir. Siloların çıkışlarına çıkış piramidi veya çıkış konisi ilave edilir. Çıkış kısmına yerleştirilen 4 yüzlü piramitle depo sanki 4 çıkışlıymış gibi derecelenmeyi önler. Bu durumda depo hacmi eklenen piramidin hacmi kadar düşer. Ayrıca piramit çabuk aşınır. Girişe dağıtıcı konur. Derecelenmeyi önlemede en etkili yöntemdir. Silo doldurulurken gelen materyal bu dağıtıcıdan geçirilir. Dağıtıcı döner bir diskten ibarettir. Dağıtıcı üstüne gelen buğdayı silo duvarlarına doğru fırlatır. Ağır taneler daha fazla merkez kaç kuvveti etkisiyle daha uzağa duvar diplerinde, hafif olanlar orta kısımda toplanır. Boşaltma esnasında ağır taneler, önce çıkmaya eğilimli olduklarından dolum sırasında ters dizilim sağlanmış olur. Böylelikle homojen bir karışım elde edilmiş olur Buğday Depolamada Önemli Faktörler Buğdayların depolanması önemli bir konudur. Depolama koşullarını etkileyen bazı faktörler vardır bunlar: Sıcaklık Rutubet Oksijen 13

14 Yabancı maddeler Diğer faktörlerdir Sıcaklık Depodaki ürünün korunmasında en önemli faktörlerden biridir. Depolanmış ürünün sıcaklığı, tanedeki böcek ve mikroorganizma gelişmelerini etkiler. Diğer faktörler aynı kalmak koşuluyla depo sıcaklığındaki her 5 0 C lik düşmenin, depolama süresini yaklaşık 2 kat artırdığı kabul edilmektedir Rutubet Depolanmış tahılın bünyesindeki değişiklikleri en düşük düzeyde tutabilmek için gerekli olan en yüksek rutubet miktarı(kritik rutubet)%13-14,5 arasında değişir. Eğer depolama 5 yıldan fazla sürecekse bu sınır %2 daha düşük tutulur. Genelde depolanmış ürün rutubetinin %1 düşürülmesi ile depolama süresinin yaklaşık 1,5 kat arttığı iddia edilmektedir. Buna ilaveten ürünün depo süresinin diğer depo koşullarına da bağlı olduğu unutulmamalıdır. Depolanmış tahılın rutubeti kadar depo atmosferindeki nispi rutubetinde depolama üzerine etkili olduğu bilinmektedir.depo nispi rutubeti yüksekse tahıl bünyesine havadan rutubet alırken, depo atmosferinin nispi nemi düşükse bunun aksi olur. Depoya konan tahıl rutubeti düşük olup bu rutubet tahıl yığını içerisinde oldukça homojen bir dağılım gösterse bile bazen rutubetin bir yerden bir yere taşınması sonucu belli yerlerde rutubet birikmesi olabilir; buna rutubet transferi denir ve depolanmış üründe sık rastlanır. Rutubet transferinin asıl nedeni depolanmış tahıl içerisinde sıcaklığın düzgün dağılım göstermemesidir. Depo duvarlarının iyi izole edilmemesi, depoya farklı sıcaklıklardaki buğdayların katmanlar halinde konulması, böcek faaliyetiyle oluşan sıcak cepler (böcek faaliyetinin olduğu alanda sıcaklık yükselmesi), depoda rutubetin yer değiştirmesine ve bazı yerlerde birikerek tahılın bozulmasına neden olurlar. Aşağıdaki tabloda tahıl rutubeti ve sıcaklığa göre yaklaşık depolama süreleri verilmiştir. 14

15 SICAKLIK RUTUBET %14,0 %15,5 %17,0 %18 %20 %21,5 %23, C C C C C C Tablo 1.1: Tahıl Rutubeti ve Sıcaklığına Göre Yaklaşık Güvenli Depolama Süresi(gün) Oksijen Depolanmış ürünün solunum yapması onun depo ömrünü etkileyen faktörlerdendir. Çünkü tahılın solunumu sonucu deponun sıcaklık ve rutubeti yükselir. Rutubet ve sıcaklık; aktarma, havalandırma, soğutma ile ortamdan uzaklaştırılmazsa (yığın halindeki tahılın ısı iletkenliği çok düşük olduğundan) solunum daha da hızlanır. Her ne kadar tahılın solunumu sonucu bir miktar ısınmaya neden olursa da dormant (uyku halindeki tahıl) tanenin solunumuyla meydana gelen ısınma küf faliyeti sonucunda meydana gelen ısınmadan çok düşüktür Yabancı maddeler Depolanmış üründe zarar yapan bazı böcek ve larvalarının, gelişebilmesi için kırık tanelere, unlu artıklara ve diğer kırıntılara ihtiyaçları vardır. Çünkü böcek ve larvaları temiz taneler üzerinde ya hiç gelişemez yada gelişebilmeleri için özel koşullar gerekir. Ayrıca tahıl içindeki atıklar, kırık taneler ve yabancı maddeler mücadele sırasında fumigasyonun etkinliğini düşürmesi bakımından da önemlidir Diğer faktörler Tahılın depolama özelliklerine; Tanenin hasat olgunluğu, Büyüme ve olgunluk aşamasındaki çevre faktörleri, Hasat yöntemi, Çeşit farklılığı, Tahıla uygulanan işlemler etkilidir. 15

16 Depolama Problemleri Depolanmış tahıl birtakım faktörlerin etkisi altındadır. Bu faktörler kontrol altında tutulmazsa zararlı olabilir. O nedenle buğday depoya konduktan sonra sürekli gözetim altında tutulur. Depodan periyodik olarak örnekler alınıp ölçümler yapılarak herhangi bir yerdeki rutubet artışı, sıcaklık yükselişi veya organizma faaliyeti kontrol edilir. Aksi halde depolanmış üründe başlayacak biyokimyasal ve kimyasal olaylar sonucunda buğdayın çimlenme kabiliyeti ortadan kalkabileceği gibi teknolojik kalitesi ve beslenme değerinde de değişmeler meydana gelebilir. Ayrıca ağırlık azalması olur ve buğdayın koku ve tadı bozulabilir. Depolanmış buğdayda bu gibi değişmeler esas olarak depo zararlılarının faaliyeti, küflenme veya spontan kızışma (kapalı depolardaki solunum olayı sonucunda tahıl sıcaklığının kendiliğinden yükselmesi) sonucunda meydana gelir. Depo zararlıları Depolanmış tahıldaki en önemli zararlılar: böcekler, fareler, mikroorganizmalar ve özellikle küflerdir. Böcekler: Depo zararlısı böceklerin fizyolojik ve anatomik bakımdan ortak özellikleri depolanmış tahıl içerisindeki koşullara iyi adapte olmalarıdır.böcekler Tenebroides mairutanicus (siyah ambar böceği=cadel) gibi nadir olan 1-2 si dışında kış uykusuna yatmazlar. Bu nedenle soğuktan hoşlanmazlar. Bir çoğu C nin altında çoğalamazlar. Fakat uygun ortamlarda çok hızlı üreyerek önemli tahribat yaparlar. Böceklerin doğrudan yaptığı tahribatlar: o Ürünü yemeleri, o Tahıl ve ürünlerini kirletmeleri, o Depo yapısı ve ambalaj materyallerini tahrip etmeleridir. Böceklerin yaptığı dolaylı tahribatlar; o Depoda ısınmaya ve rutubet transferine neden olmaları, o Depodaki fungi ve diğer mikroorganizmaların yayılmalarına yardımcı olmaları, o Hastalık taşımaları, o Böcek artık ve parçalarının ürünün değerini düşürmeleri, o Tüketicilerin böcekli bulaşık ürüne tepki duymalarıdır. Böceklerin bulaşma yolları: Böcekler genelde hasattan önce ve tarlada iken bazıları ise hasat zamanı (arpa güvesi vb.) bulaşır.fakat bu zararlıların büyük çoğunluğu depoda; 16

17 o o o o o Bir önceki dönemden kalan artıklardan, Döküntülerden, Temiz olmayan alet ekipmanlardan, Çuval ve kaplardan, Depodaki yarık ve çatlaklardan bulaşır. Ayrıca depo zararlısı böceklerin büyük çoğunluğu buğdaydan başka diğer tahıllar, kuru meyveler, kakao vb. üzerinde gelişebildiklerinden depoda kalan bu gibi materyaller de bulaşma nedenidir Buğdayın Değirmene Nakli Aşamaları Temizleme ünitesinin yerleştirilmesine göre, bazı farklılık olsa da genelde her silo, bir ölçüm makinesine bağlıdır. Bunlar buğday akışını kontrol eder ve gerekirse iki veya daha fazla buğdayı karıştırır. Bu karıştırma işlemine paçallama denir. Bu ölçücüler yerine senkrotartım makineleri de konulabilir. Bunlardan sonra içinde bina seviye indikatörü (gösterge) olan bir rezerv silosu bulunur. Bu silonun altına bir otomatik tartı, ardından da bir volumetrik ölçme cihazı yerleştirilmiştir. Bu alet, eleme bölmesine giden buğday miktarını kontrol ettiği gibi tartıcıdan kesikli halde gelen ürün akımını muntazam ve düzgün hale getirmeye yarar. Bu kısımda ayrıca sinyalizasyon sistemi bulunur Kullanılan Ekipmanlar Dökme haldeki buğdayın veya herhangi bir değirmen ürününün bir yerden bir yere taşınması pnömatik veya mekanik sistemlerle sağlanır. Ancak yukarıda da bahsedildiği gibi yatay yada uzun mesafelere taşıma pnömatik (hava yolu ile ) taşımanın ekonomik olmadığı bilinmektedir. Dikey taşımalarda elevatörler kullanılırken yatay ve eğimli taşımalarda konveyörler kullanılır. Elevatörler: Başta gıda endüstrisi olmak üzere hububat, bakliyat vs. dikey taşınmasında kullanılan ideal bir makinedir. Makine tamamen çelikten imal edilmiş olup tozsuz, sessiz, bağımsız çalışır. Kapasiteye göre tercih edilir. Çalışacağı ortama göre özel çelik veya plastik kovalar bağlanır. İki yönlü kullanma avantajı vardır. İsteğe bağlı hız ayar kontrol sistemi mevcuttur. Herhangi bir yatay taşıma sistemi ile kombine edilerek de kullanılabilirler. 17

18 Resim1.4: Elavatör Resim1.5: Dolu elavatör kovaları Resim1.6: Boş kovalar Helezon (Vida konveyör): Un fabrikaların da ürünün yatay olarak taşınmasında kullanılmaktadır. Genel olarak taneli ürünlerin yatay, eğimli, dikey, sağ ve sol dönüşlü olarak taşınmasında kullanılır. Elevatörden iki kat ekonomik olan helezonlar boru üzerine monteli vidadan ibarettir. Üzeri kapaklıdır. Helezon ebatları fabrika kapasitesine göre değişir. Resim1.7: Helezon Vida Zincir konveyör: Tahılların yatay olarak taşınması için kullanılır. Standart kapasiteleri 50, 100, 150 ton/saat olup yüksek tonajlıdırlar. Özel taşıyıcı zincirlerle dizayn edilmiştir. Taşıyıcı zincirler, plastik sıyırıcılarla adapte edilmiştir. Bu nedenle sessiz çalışarak daha iyi bir netice verir. Temizlik ve bakım kapakları ile kolay kullanım imkanı sağlar. 18

19 Ayarları Resim1.8: Zincir konveyör İşletmede kullanılan her aletin olduğu gibi taşıma grubu aletlerinde ayarları kurulumdan sonra herhangi bir düzensizlik veya yapılacak değişikliklerde fabrika bünyesinde bulunan makine mühendisi veya teknisyenler tarafından yapılmaktadır Kullanımı Aletleri kullanırken çok dikkatli olmalı herhangi bir aksamaya neden olunmamalıdır. Kullanıldıktan sonra gerekli temizlikler yapılmalıdır Temizlik ve Bakım İşletmenin taşıma sistemindeki ekipmanın kontrolü, özellikle elevatörler ve konveyörler çalışmazken, mesai haricinde gözle kontrol edilir. Sonra bant yavaşça hareket ettirilip bantın ve kovaların durumu gözden geçirilip kaydedilir.vida konveyörün aşınma durumu yine çalışmıyorken yapılmalıdır. Kovalardaki herhangi bir yırtık veya patlak varsa tamiri yaptırılmalı veya değiştirilmelidir. Elevatörler ve konveyörlerde buğday kalmamasına dikkat edilmeli taşımadan sonra iyice temizlenmelidir(böcek faaliyeti olmaması için). Çalışma esnasında aletin normal çalışmasından farklı herhangi bir ses veya aksaklık durumunda gerekli tedbirler alınmalıdır. Aletin bakım ve temizliğini daima çalışmadığı zamanlarda fabrika çalışma talimatlarına uygun yapılmalıdır. 19

20 1.4. Buğdayı Yabancı Maddelerden Temizleme Bazı ot tohumları ve hastalıklı tanelerin toksik madde içermesi ve mikroorganizma üremesine yardımcı olması un kalitesini olumsuz etkilemekte, bazı yabancı maddeler ise işletmedeki makinelere zarar vermektedirler. Bu nedenle yabancı maddelerin tamamının öğütme işleminden önce buğdaydan ayrılması gerekmektedir Buğdaydaki Yabancı Maddeler Buğday içerisinde yetiştirme, hasat, taşıma ve depolama aşamalarında karışmış bir çok yabancı madde bulunabilir. Ayrıca, buğdayın uygun olmayan koşullarda yetiştirilmesi ve depolanması, sağlıksız ve hastalıklı taneler de yabancı madde sayılır. Buğday içerisinde bulunan yabancı madde miktarı ve bunların özellikleri buğdayın kalitesini etkileyen önemli kriterlerden birisidir. Yabancı maddelerin büyük bir kısmı değirmende ayrılır. Yabancı madde değişik şekillerde ifade edilmektedir. Örneğin ABD Standartlarındaki dokaj (dockage) ifadesi buğdaydan mekanik işlemlerle ayrılabilen tüm materyali belirtir.buğdaydaki yabancı madde miktarı ICC (Internationel Association For Cereal Chemistry) tarafından Bezast olarak ifade edilmektedir. Buna göre incelenen buğday sınıfındaki sağlam, dolgun ve bütün taneler dışında kalan tüm maddelere Bezast denir. Bezasta göre bir sınıflama aşağıda verilmiştir: Öğütme değeri olan yabancı maddeler(%) Kırık taneler Buruşuk cılız taneler Çimlenmiş taneler Diğer tahıl taneleri veya başka çeşitlere mensup taneler Böceklerden zarar görmüş taneler Dondan zarar görmüş taneler Ruşeym(embriyo)kısmı bozulmuş lekelenmiş taneler Öğütme değeri olmayan yabancı maddeler(%) Yabancı ot tohumları Ergotlu tohumlar Sağlam olmayan sağlıksız taneler Küflenmiş taneler 20

21 Kavuz,kabuk parçaları Taş, toprak vb.artıklar Toplam yabancı madde(%) Böcek ve böcek artıkları(adet/kg) Buğdaydaki yabancı maddeler yukarıdaki gibi sınıflandırılabileceği gibi aşağıdaki gibi bir sınıflamada yapılabilir. İnorganik yabancı maddeler: Taş parçaları, kum, metal parçaları, cam vb. yabancı maddelerdir. Organik artıklar: Buğday içerisinde kalmış sap, saman, kavuz parçaları, böcek parçaları, böcek artıkları vb. dir. Değişik yabancı ot tohumları : Tarlada buğdayla birlikte yetişen bir yıl önceden kalan bir kültür bitkisi (susam,sorgum,yonca vb.) veya kendiliğinden yetişen yabani otlar (delice,karamuk,hardal vb.) ve tohumlarıdır. Başka tahıl taneleri: Buğday dışındaki (arpa,çavdar,yulaf) tahıllardır. İstenmeyen buğday taneleri: Buğday içerisinde öğütmeye uygun olmayan ve bulunduğu taktirde, kalite üzerine olumsuz etki edebilecek, buğday taneleridir. Bunlar: Olgunlaşmamış taneler Cılız,buruşuk ve hafif taneler Biyolojik olarak zarar görmüş taneler Hastalıklı taneler Böcek yenikli taneler Mekanik yolla zarar görmüş taneler 21

22 SAGLIK AÇISINDAN İSTENMEYENLER ADI LATİNCE ADI Karamuk Agrostemme githago.l Delice Lolium temulentum.l Horoz ibiği Rhinantusatec.poll.Rh.claberlam Kanavcı otu Adonis aestivalis.l Arap baklası Vaccariapyramidata za.med. Tarla çiçeği-çörek Otu Nigella arvensis L. Tarladüğün çiçeği Ranunculus arvensis L. Güneş sütleğeni Euphorbia helioscopia L Datura-şeytan elması Datura stramonium L RENK VE TAT AÇISINDAN İSTENMEYENLER Çoban değneği Polygonum percicoria L Çoban değneği Polygonum concolvus L Brom Bromus secolinus L Pelemir Cephalaria syriaca schrad. Yabani sarımsak Alliumvineale L. Tablo 1.2: Buğdayda Görülen Bazı Yabancı Ot Totumları Temizleme Yöntemleri Buğdayda iyi bir temizlemenin yapılabilmesi için temizleme de 6 önemli temizleme işleminin yapılması gereklidir. Bunlar: Eleme ile buğdaydan büyük ve küçük yabancı maddelerin temizlenmesi: Çöp sasörü olarak bilinen makinelerde yapılan bu temizlemede yabancı maddeler ile buğdaylar, ebatlarına göre ayrılmaya tabi tutulurlar. Hava ile temizleme: Hafif olan saman, toz, ot tohumları gibi yabancı maddelerin hava ile temizlenmesi sağlanır Manyetik temizleme: Buğdayla birlikte olabilen ve manyetik özelliği olan her türlü metallerin mıknatıslar ile temizlenmesi yapılır. Böylece bu metallerin çeşitli makinelere zarar vermesi de önlenmiş olur. Eleme ile ayrılamayan yuvarlak ot tohumları ve kırık buğdayların ayrılması triyörler ile sağlanır. Ağırlık prensibine göre temizleme: Genellikle yıkama makinesi kullanılarak, su ile taşların ayrılması, buğdayın yıkanması ve tavlanması ile gerçekleştirilir. Buğdayın rutubetli olduğu bölgelerde kuru taş ayırıcı makinesi kullanılarak 22

23 kuru sistem temizleme ile taşların ayrılması sağlanır.her iki makinenin kullanılması, iyi bir temizleme için daima faydalıdır. Kabuk soyma : Unda kaliteye olumsuz etkisi olan kabuklar, kuru buğdayda ve yaş buğdayda olmak üzere kabuk soyma makineleri vasıtasıyla temizlenir. Bu temizleme işlemlerine ilaveten bazı bölgelerde yıkama makinesi ile verilen %3-4 nispetindeki tav miktarı yeterli olmadığından cebri tav makinesi kullanılarak kabuk tavı da verilmiş olur. Bu bölgelerde genellikle tek tip buğday kullanıldığından paçallama yapılmaz. Ancak zorunlu hallerde silo altında bulunan klapeler kullanılarak tam sağlıklı olmamakla birlikte paçallama yapılabilir.son yıllarda yapılan özellikle 4 valsli ve daha büyük kapasitedeki tesislerde buğday regülatörü kullanılmaya başlanmıştır. Temizleme bölümünde genel olarak buğdayın izlediği yol şu şekildedir: Buğday değirmen sasörü, çöp sasörü, mıknatıs, kuru taş ayırıcı, yıkama makinesi, triyör, disk seperatör, hava kanalı ve aspiratörden geçer ve tavlama cihazlarında tavlanır. Buğday tavlama silolarında buğday çeşidi, dinlendirildikten sonra, kabuk soyma makinesi aspiratör, fırçalama, hava kanalı ve mıknatıstan geçirilerek valslere gönderilir. Buğday temizlemede kullanılan aletler ve uygulanan işlemlere göre ikiye ayrılır.bunlar: Yaş temizleme Kuru temizlemedir Yaş temizleme Buğdayda temizleme ünitesi olarak işlenmiştir. üç gurupta incelenebilir.bu birimler aşağıda detaylı Birinci Temizleme Ünitesi: Buğday, silolara alınmadan önce yapılan ön temizleme işlemidir. Önceki çalışmalarımızdan hatırlanacağı gibi bu temizlemede tremiden alınan buğdaylar elevatörle mıknatıstan geçirilerek posta çöp sasörüne verilir. Burada eleme ile temizleme yapılarak, hava kanalında hafif maddelerin emilerek temizlenmesi sağlanır. Tesis büyüklüğüne bağlı olarak silolara veya temizleme ünitesine verilir. İkinci Temizleme Ünitesi: Kuru buğday silolarındaki buğdayın paçallanması ile başlayan ikinci temizleme, tav silolarına buğday konuluncaya kadar devam eder. Buğdaylar, aynı cins bile olsa, alım esnasında laboratuvarda tahlil edilerek sınıflara ayrılır. Bu sebeple kuru buğday siloları en az 10 adet olması gerekir. Silo sayısının artması kaliteye olumlu yönde etki eder. Bilindiği gibi aynı cins buğday, bölgeye, toprağa, ekim yapımına bağlı olarak farklı özellikler de olabilir.aynı kişi tarafından bir tarlaya ekimi yapılsa, tarlanın her köşesinden alınan buğdaylar farklı özellikler gösterebilir. 23

24 Üretilen unun ise, sürekli aynı kalitede olması gerekir. Bu durum çeşitli buğdayların değişik oranlarda karıştırılması ile mümkün olmaktadır. Bu işleme paçal denir. Benzer şekilde yıkama veya tav silolarının da çok sayıda olması gerekir. Kuru buğday siloları büyük seçilirken, tav süresi açısından tav siloları daha küçük ebatlı seçilir Kuru buğday silolarındaki paçallama da aynı cins buğdaylar paçallanır. Çünkü, farklı cins buğdayların su alma ve tav süreleri farklıdır. Sistemin ilk çalışma esnasında daha sert ve tav süresi uzun buğdaylar paçallanarak temizlenir. Daha sonra yumuşak ve tav süresi kısa olan buğdaylar paçallanarak işleme devam edilir. Hacimsel olarak buğdayı paçallayan regülatörlerden sonra helezon (vida konveyör) ile elevatöre verilen buğday, yıkama öncesi çöp sasörüne gelir. Çöp sasörü, eleme ile buğdaydan büyük ve buğdaydan küçük yabancı maddeleri temizler. Posta çöp sasörüne göre farklı elekler kullanılarak değişik maddelerin ayrılması sağlanır. Posta çöp sasörünün üst eleğinde yuvarlak delikli saç kullanılarak uzun yabancı maddelerin ayrılması sağlanır. İyi bir temizleme için çöp sasörlerinde değişik tip delikli saçlara sahip yedek elekler bulundurulmalıdır. Çöp sasörünü takiben hava ile temizlemede, buğdaydan hafif olan yabancı maddelerin hava ile emilmesi hemen hemen her kademede faydalıdır. Triyör, buğday büyüklüğünde olan ve eleme ile ayrılmayan yuvarlak ot tohumları ile kırık buğdayların ayrılmasını sağlar. Bu maddeler triyör haricinde dansimetrik ayırıcıda da ayrılabilir. Ancak orada prensip ağırlık veya yoğunluk olduğundan ayrılan maddeler triyöre göre farklı olabilir. Bazı tip triyörlerde yuvarlak ot tohumları ve kırık buğdaylar da kısmen ayrılmaktadır. Bu durumda triyör katlarından biri farklı tip oyuklu saca sahip olmalıdır. Triyörden sonra kabuk soyma makinesine verilen buğdayın uç kısmındaki tüyler ile kabuğun bir kısmının soyulması amaçlanır. Ancak her hangi bir yerden gelebilecek metal parçaların kabuk soyucunun gömleğine zarar vermemesi için mıknatıs kullanılması daima faydalıdır. Aynı zamanda buğdaydaki metallerin kontrolü yapılır. Mıknatısın krıtik noktalara 3-4 farklı yere konmasında fayda vardır. Elevatör ile yaş sistemde yıkama-kurutma makinesine gelen buğdaya, burada temizleme işlemi yapılır. Yıkama makinesi, ilk bölümde, su içinde dibe çöken taşları ayıklarken, suda giden buğdayların yüzeyindeki tozlarda temizlenir. Ayrıca kontrol havuzunda hafif maddeler su yüzeyine çıkarak buğdaydan ayrılır. Buğday yaklaşık %3-4 nispetinde bünyesine su alır. Kurutma kısmında buğdayın fazla suyu alınarak tav silolarına gönderilir. 24

25 Gerek taş ayırma makinesi gerekse yıkama makinesinde ayrılan taşlar, buğday ebatlarına yakın ve eleme ile ayrılmayan taşlardır. Yıkama makinesi tüm sistemin kontrolünü yapması açısından önemlidir. Özellikle ülkemizde üreticinin buğdayı temizlediği söylenemez. Bu sebeple her buğdayın sadece kuru sistemle temizlenmesi yeterli olmayabilir. Bunun yanında yıkama makinesinin ton başına kg suya ihtiyaç gösterdiği unutulmamalıdır. Bölge buğdayı ve hava şartlarının çok rutubetli olmaması, suyun bol olması durumunda yıkama makinesi sistemin vazgeçilmez elemanlarından biridir. Ayrıca rutubeti yüksek olan buğdaylara,yıkama makinesinden sonra ilave bir kurutma gerekir. Üçüncü Temizleme Ünitesi: Tav silolarında üretilecek un çeşidine göre farklı cins buğdaylar paçallanmalıdır. Bu paçal buğdaydaki son paçal işlemidir.tav silolarında kabuğuna su alarak şişen buğday kabuğunu çatlatır.bu sebeple yaş kabuk soyma makinesinde kabuğun soyulabilen kısmı soyulur. Önceki kabuk soymaya göre bu makinenin farkı daha yüksek devirle çalışmasıdır. Bu sebeple rutubetli buğdayda daha fazla kabuk soyma sağlanır. Kuru buğdayda yüksek devirler buğdayı kıracağından daha düşük devirler seçilir.yaş kabuk soyma makinesinden önce kontrol ve emniyet açısından mıknatıs kullanılmalıdır. Kabuk soyma makinesindan sonra mutlaka hava ile temizleme yapılmalıdır Kuru Temizleme Kuru sistem temizlemede, buğday çöp sasörü, triyör, kuru kabuk soyma makinesi hava kanalından sonra buğday, taş ayırıcı, mıknatıs ve cebri tavlama makinesinden geçer. Sonra kabuk soyma aspiratörden geçen buğday, fırçalama makinesi, hava kanalı, mıknatıstan geçirilip valslere gönderilir. Kuru temizlemenin, yaş temizlemeden farkı yıkama makinelerinin kullanılmamasıdır. Su sıkıntısı olan bölgelerde kuru sistem tercih edilebilir. Kuru sistem temizlemede, taş ayırıcıda buğday taşlardan ağırlık prensibine göre ayrılırken tabakalaşmayı sağlayan hava, aynı zamanda hafif yabancı maddeleri de alarak hava ile temizlemeyi de yapmış olur. Taş ayırıcıya mutlaka müstakil aspiratör kullanılmalıdır. Çünkü hava miktarı iyi ayarlanmazsa sağlıklı bir temizleme yapılamaz. Yaş sistem olması durumunda bile, taş ayırıcının kullanılması daima faydalıdır. İkinci temizleme sonuna, yıkama öncesi bir kantar konulması durumunda girişten itibaren ayrılan yabancı madde miktarı tespit edilir. Taş ayırıcıdan sonra mıknatısla çivi,metal parçaları,vida vb. ayrılır. Mıknatısın bu temizleme sisteminde de birden fazla olmasında fayda vardır. 25

26 Buğday kuru temizlemede de yaş temizlemedeki işlemlerden geçer, ancak kullanılan makineler içerisinde yıkama makinesi yoktur. Yıkama işlemi yerine buğday tavlama cihazlarında tavlanıp, tavlama silolarında buğday çeşidi, tavlama şekli, süresi,vb.özelliklere göre değişen zamanlarda dinlendirilir. Daha sonra kabuk soyma aspiratörden geçen buğday, fırçalama makinesi, hava kanalı, mıknatıstan geçirilip valslere gönderilir. Değirmenlerin temizleme departmanındaki işlemler tam olarak standirdize edilmiş değildir. İşletmenin kapasitesine, materyalin özelliklerine, buğday içindeki yabancı madde miktarı ve yabancı maddenin özeliklerine göre temizleme departmanının işlem sırası değişik olabilir. Genel olarak bir işletmede ara silolar ile 1. kırma valsi arasında kalan temizleme bölmesinin 3 esas kısımdan meydana geldiği kabul edilirse bunlar: İlk temizleme: yıkama ve kondisyone bölümü, bu bölüm ara silolar ile kondisyone edilmiş buğday siloları arasındaki bölümdür. İkinci temizleme bölmesi: kondisyone edilmiş buğday siloları ile öğütme siloları (kırma ambarları)arasındaki kısımdır. Son bölme: Öğütme silolarından sonraki son fırçalama ve parlatma ile 1. kırmadan önceki beleme ve tartma ekipmanlarının bulunduğu kısımdır. Aşağıda saatlik kapasitesi yaklaşık 4.5 ton olan bir işletmenin temizleme departmanı akım şeması gösterilmiştir. 26

27 silolar Kondisyone siloları Akım düzenleyiciler Rezerv silo Kantar Volümetrik ölçücü Milleratör Disk separatör Arpa,yulaf Senkronize tartım Rezerv silo Ölçücü Düo aspiratör Disk separatör Disk separatör Spiral separatör Mıknatıs Tohum Temizleyici Damper Yıkama Kondisyone kurutucu siklon fan Mıknatıs Zımpara Damper Kırma ambarı Kantar Volümetrik ölçücü Fırçalama 1.kırmaya Mıknatıs Tablo 1.3: Temizleme Departmanı Akım Şeması 27

28 Buğday Temizlemede Kullanılan Ekipmanların Çalışma Prensipleri Buğdayın kuru ve yaş temizliğinde kullanılan araç gereçlerden sadece yıkamanın farklı olduğunu belirmiştik. Yıkama hariç kullanılan diğer ekipmanlar sasör, milleratör, mıknatıs, kuru taş ayırıcı, yıkama makinesı, triyör, disk seperatör, aspiratör, tavlama cihazı, kabuk soyma makinesı, fırçalama makinesı ve hava kanalıdır. Öğütme Seperatörü=Çöp Sasörü ( MİLLİNG SEPERATÖR ) Receiving seperatörden farkı delik çaplarıdır. Buğday milling seperatöre girer, yayma plakasından (birden fazla olabilir) geçerek, kaba elek üzerine düşer, kaba materyal ayrılır. Buğdaydan küçük olan maddeler alttaki eleğin üzerine düşer. Alttaki eleğin tüm yüzeyinden yararlanılabilmesi için, üst elekten gelen kısım eğik düz bir plakanın üzerinden alttaki eleğin baş kısmına verilir. Resim 1.9: Çöp Sasörü Milleratör Milleratör kombine bir alettir. Milleratör içinde elek ve fırçalı bölüm vardır. Eleğin sonu bir yere asılmıştır. Asma kısımları esnektir. Eksantrik eleğe dairesel bir hareket yaptırır. Aynı eleğin arka kısmı gel-git hareketi yapar. Bunun delikleri çöp sasöründen daha incedir. Fırçalı bölüm iri, değerli buğday tanelerinin yabancı madde zannedilip ayrılmasını önler. Bastırarak aşağı geçirir. Milleratörden geçen buğday, henüz içindeki yabancı maddelerin tümünden ayrılmamıştır. Kuru Taş Taş Ayırıcı Buğday çelik telden örülmüş bir eleğin üzerine düşer. Eleğin altından emilerek gelen havanın taşıması ile yüzmeye başlayan buğday taneleri özgül ağırlıklarına göre tabakalar oluşturur. Hafifler üste, ağırlar alt kata gelir. Eleğin vibratörle titremesi ağır olanları yukarı doğru yürütür. Hafif olanlar yani taştan arınmış buğday aşağı doğru akar. Bu şekilde, ayrışım sınırı kesin bir şekilde ortaya çıkar. Havanın miktarı ve eleğin eğimi ayarlanabilir. Bu iki ayar vasıtasıyla buğdayın cinsine, ihtiva ettiği taş miktarına göre, ayırma derecesini 28

29 ayarlamak mümkündür. Bu yeni tip kuru taş ayırıcı hassas ve istikrarlıdır. Hava basıncı özel bir gösterge ile ayarlanır. Bütün elek yüzeyinde hava dağılımının eşit ve muntazam olması, vibratörle sağlanan titreşimin çok muntazam bir buğday dağılımına imkan vermesi, ayırım hassasiyetini en yüksek seviyeye çıkarmıştır. Sessiz bir çalışma sağlar. Pencerelerinden makinenin içini kolaylıkla görmek mümkündür. Tonaja göre değişik modelleri mevcuttur. Resim 1.10: Kuru Taş Taş Ayırıcının Yandan Görünüşü Resim 1.11: Taş Ayırıcıdan Taşların Ayrılması Mıknatıs Değirmene gelen buğday içerisinde çivi,somun,vida,demir parçaları vb.gibi yabancı maddeler de bulunur. Bunlar temizleme aletlerinde ayrılabilir ama gözden kaçar veya fabrikanın herhangi bir yerinde tekrar buğdaya karışabilir. Karışan bu gibi yabancı maddeleri ayırmak için manyetik seperatörler kullanılır. 29

30 Manyetik seperatörler daimi mıknatıs veya elektro mıknatıs şeklinde olabilirler. Daimi mıknatıslar için elektrik akımı gerkmediği halde elektro seperatörler için düz akım jenaratörüne ihtiyaç vardır. Manyetikler, toz veya taneli ürünlerin içerisindeki metal parçaların arındırılması için kullanılır.paslanmaz çelikten imal edilen, gövde içerisinde bulunan, kolay temizlenmesi için kapağa montajlı olan manyetik sonsuz ömürlüdür.yüksek manyetik gücü sayesinde en küçük demir parçalarını örneğin rulman bilyalarını dahi kolaylıkla yakalar. Resim 1.12: Mıknatıs Yıkama Makinesi Buğday yıkamada kullanılır(detayları faaliyet 4 de anlatılacaktır). Triyör Buğday sınıflandırmada kullanılır(detayları faaliyet 2 de anlatılacaktır). Disk Seperatör Metalden yapılmış silindirik muhafaza içinde belli konumlu dik diskler bu seperatörün içine yerleştirilmiştir. Bu diskler birbirlerinden farklı olabilir. Aynı anda hareket edebilir; ama şekil yönüyle farklı olabilir. Bu disklerin her tarafına özel oyuklar,cepler açılmıştır. Diskler belli seviyeye kadar buğday içerisine gömülü halde çalışır. Buğday girişten içerisine dolar. Disklerin ortasında aspirasyonu sağlayıp buğdayı ilerleten bir dönme hareketi vardır. Bu dönme esnasında bir sürü yabancı madde ceplere yerleşir. Dönüş sırasında ceplere yerleşen partiküller belli seviyeye yükseltilir.dönerken cebin açık kısmı aşağıya gelir ve partiküller aşağıya düşer. Gömülü iken cebe aldığı partikülleri yukarıda boşaltır. Bu partiküller özel raflara düşer ve ayrılır. 30

31 Disk seperatör,buğday seperatörü olabileceği gibi yabancı madde seperatörüde olabilir.önce buğday seperatörü kullanılır yani cepler buğday, buğdaydan küçük ve buğdaya benzeyen maddeleri tutar. Ceplere giremeyen yabancı maddeler çıkıştan çıkar. Sonra bu aletten çıkan ikinci seperatöre gelir. Bu da yabancı maddeleri tutarak buğdayları çıkışa gönderir. Disk seperatörle temizlemede arpa, yulaf A diski ile ayrılır. J diski daha çok küçük buğdayın islendiği işletmeler için uygundur. Derin cepli MM diskleri tombul buğdaylar için uygundur. Uzun taneli buğdaylarda sona doğru T diski takılır. Karamuk ve ot tohumlarını ayırmada V 4,V 5,V 6 diskleri kullanılır. Aspiratör Aspiratördeki ayırma işlemi, şekil boyut yüzey vb.özellikleri buğdaydan farklı olan ve rüzgar kuvvetinden farklı derecede etkilenen toz, sap, saman, kavuz, hafif tanelerin buğdaydan hava akımıyla ayrılmasıdır. Baştaki eleme makinesinin ve zımparalama ve fırçalama makinelerinin çoğunlukla kendi aspirasyon sistemleri vardır. Kendi başına çalışan aspiratörler akım diyagramının değişik yerlerine yerleştirilebilir. Aspiratörler %100 etkinlikte ayrım yapamazlar ayrıca herhangi bir işlemden sonra buğdayda bir miktar toz veya hava ile taşınacak materyal oluşabilir. Sistemde en az 4 aspiratör bulunmasında yarar vardır. Bunlardan bir veya ikisi eleme sisteminden önce veya hemen sonra son aspiratörün de 1.kırma valsinden önce konması zorunludur. Her ne kadar tam bir ayrım yapamasa da basit ve kullanışlı olmaları nedeniyle değirmenin temizleme departmanında sıkça kullanılan aspiratörün etkinliğini artırmak için alet içerisinde hava akımı ile ayırma işlemi birkaç kez yapılır yani çoklu aspirasyon uygulanır. Hava Kanalı Hububattan hafif olan maddelerin hava ile ayrılmasında kullanılır. Çöp sasörü ve kabuk soyucu gibi makinelerin hemen arkasına monte edilebilmesi, katsayının az olduğu binalarda büyük avantaj sağlar. Hububatın girdiği kısımda bulunan, vibratörle hareketlendirilmiş besleme tablası bütün kanal genişliğinde yaygın ve düzgün mal akımını sağlar. Bu şekilde istenilen kalınlıkta ve düzgün olarak hububatın yayılması, havalandırmanın etkisini artırır. Boydan boya hareket ettirilebilen arka perde, ayar civataları vasıtasıyla kanal kesitinin istenildiği gibi ayarlanmasına imkan vermektedir. Kanaldaki hava süratinin bu şekilde hassas olarak ayarlanması kanaldan geçen hububatın içindeki hafif maddelerin istenildiği nispette ayrılmasına imkan verir. Ön kapağın boydan boya açılması makinenin kolayca temizlenmesini sağlar. Hafif ağırlıkta tanelerin yani tahıl, soya fasülyesi, yer fıstığı, baklagiller vs.nin ayıklanmasında optimum çalışma verimi sağlar. Her türlü akışı sağlayan üniversal bir kullanımı vardır. 31

32 Merkezi aspirasyon sistemine bağlanabilir. Mevcut ışıklandırmayla denetleme kolaylığı sağlar. Resim 1.13: Hava Kanalı Kabuk soyma(zımparalama) makinesı ve fırçalama makinesi 3.faaliyette, tavlama cihazı ise tavlama modülünde verilecektir. 32

33 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Okulunuzda teknik ekipman varsa işlem basamaklarına geçiniz, eğer yoksa çevrenizdeki un ve irmik fabrikalarından birine giderek bu işlemleri gözlemleyiniz Öğretici tarafından verilen buğdayı talimatlar doğrultusunda çöp sasöründen geçirerek temizleme Kullanılacak Araç Gereçler Çöp sasörü(elek sistemlei) Pompalar Taşıyıcı sistemler Silolar Resim 1.14: Çöp sasörü İşlem Basamakları Üretim çalışması için kişisel hazırlıklarınızı yapınız. Öneriler Üretim kıyafetlerinizi giyiniz. İşletme giriş ve çıkış kurallarına uyunuz. Çöp sasörü için ön hazırlık Eleklerin delik çaplarının ayrılacak yabancı maddeye uygunluğunu kontrol ediniz. Eleklerin tıkalı olup oladığını kontrol ediniz. 33 İşyeri güvenlik kurallarına mutlaka uyunuz. Size verilen yazılı ve sözlü talimatlara uyunuz, talimat dışında başka işlem yapmayınız.

34 Eleklerin yırtık,patlak, çatlak olup olmadığını kontrol ediniz. Kontrolleri makineyi çalıştırmadan önce yapınız. Yırtık, çatlak ve patlak varsa bu durumu ilgili kişiye bildirmeyi unutmayınız. Eleklerin yerlerine iyi oturup oturmadığını kontrol ediniz. Uygulamaları kendi başınıza yapmaya kalkışmayınız. Sadece elek tırnaklarını kontrol ediniz. Çöp sasöründe temizleme için; 1. Buğdayın tüm elek yüzeylerine düzgün dağıtılıp dağıtılmadığını kontrol ediniz. Aletin çalışmasının düzenli olup olmadığını kontrol ediniz. Buğdayı değirmen yada çöp sasörünün en büyük delik çaplı (üst) elekten geçirip sap, saman, kavuz, kaba çöplerin üste kalarak ayrılmasını sağlayınız. Buğdayın bir alt eleğe geçtiğini kontrol ediniz Temizlemenin iyi yapılıp yapılmadığını kontrol ediniz. Herhangi bir aksaklık durumunda gerekli önlemleri alınız. Buğdaydan ayrılarak üst elekte kalan çok kaba yabancı maddeleri uzaklaştırınız. Buğdaydan daha küçük tanelerin orta elekten daha küçük gözlü alt eleğe geçmesini sağlayınız. Bu kontrolü sadece görsel olarak yapınız. Hiçbir şekilde elle müdahalede bulunmayınız. Bu kontrolü sadece görsel olarak yapınız. 2. Hiçbir şekilde elle müdahalede bulunmayınız. Çöp sasörünün çalışma talimatlarına uyunuz. Altta istenen miktarda buğday geçişi yoksa aksaklığı gösterir, derhal ilgili kişiye haber veriniz. Görsel olarak orta elekte kavuz, kabuk vb. varlığı üst elekte problem olduğunu gösterir, derhal ilgili kişiye haber veriniz. Makineların kullanma talimatlarına uyunuz. Makineların kullanma talimatlarına uyunuz. 34

35 Yabancı maddelerin hava kanalı ve aspiratör gibi aletlerle ortamdan uzaklaşmasını sağlayınınız Temizlenen buğdayı uygun taşıma aletleriyle silolara gönderiniz Üretim önlüğünüzü çıkarıp asınız. Ellerinizi her çalışma sonrasında yıkayınız. Çalışma ortamını temizleyiniz Makineların kullanma talimatlarına uyunuz. Makineların kullanma talimatlarına uyunuz. İşletme giriş ve çıkış kurallarını yerine getiriniz. Temizlik plan ve talimatlarını yerine getiriniz. Çalışma talimatlarına uyunuz. 35

36 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplayarak belirleyiniz. Aşağıdaki şıklardan doğru olanı işaretleyiniz. 1. Fabrikaya gelen buğdaydan örnek ne ile alınır? A. Sondalarla B. Çöp sasörü C. Elevatör D. Hiçbiri 2. Konik havuzlu boşaltma havuzlarına ne denir? A) Treme B) Silo C) Vagon D) Hiçbiri 3. Buğdaydaki taşların ayrıldığı makine nedir? A) Elevatör B) Treme C) Taş ayırma makinesi D) Hiçbiri 4. Değirmen sasöründe en kaba yabancı maddelerin ayrıldığı eleğin delik çapı nasıldır? A. En büyük B. En küçük C. Orta büyük D. Hiçbiri 5. Pnomatik sistemde materyal ne ile taşınır? A. Su ile B. Hava içerisinde uçurularak C. Kovalarla D. Hiçbiri 6. Dikey taşımada mekanik taşıma daha çok ne ile yapılır? A. Kamyon B. Elevatör C. Silo D. Hiçbiri 36