Yaşamdan Kesitler. Türkü Aşığı Bir Halk Bilimcisi: Halil Atılgan

Transkript

1 Yaşamdan Kesitler Sema Erdoğan Türkü Aşığı Bir Halk Bilimcisi: Halil Atılgan Anas> onu tarlada doğurdu. Sekiz yaşına kadar ayakkabıyı tanımadı. Yufka ekmeğini fırın ekmeğine katık etti. Anasının dokuduğu, nar kabuğuyla da boyadığı çıbıklı ceketle büyüdü. Toros Dağları' nı yorgan, Çukurova' yı döşek, yavşan kokusunu pudra, kekik kokusunu esans kabul etti. Tüm bunlar türküleri sevmesi için yeterliydi. /v 7, "Dile, güle, bala gelen türküleri bilenlere ne mutlu." 1

2 Türkülerde anasının ağıdı, babasının sırlan gömülü. Türkülerde ana kucağının sıcaklığı vardı. Sevdaların dumanı yükseliyor, köyünün dağları şekilleniyor, çayları çağlıyor türkülerde. Tarlalarda, ekin ya da çapa zamanı söylenilen halk türküleri ile büyüyen ve Halk Bilimci olan Halil Atılgan ile türküleri söyleştik. Ailesinde türküyle ilgilenen tek kişi dayısı Ahmet Uçar'dı. "O benim mimarımdır, ustamdır, atamdır. Yokluk içinde iken 35 TL vererek aldığı bağlama ile türkü sevdamın dumanını tüttürdü." İlk dinlediği türkü Yıl Dayısı tarafından o zamanlar Adana'nın Karaisalı ilçesine, 1993 yılında ise Tarsus'a bağlanan İncirgediği köyünden alınıp, okuması için Halil Atılgan, İlkokul son sınfta anasının dokuyup boyadığı ceketi ile Adana'ya getirilir. Tepebağ Ortaokulu'na başlar. Şehir hayatı istediği gibi gezip dolaşmasına engeldir. Tek bildiği yol, okulla ev arasıdır. Kafese kapanmış bir kuş gibi hisseder kendini. Günler, bu sıkıntı içinde geçerken bir gece dayısının hiç bilmediği bir özelliğine tanık olur. "Dayım siyah kılıftan püsküllü bir bağlama çıkardı. iyi hatırlıyorum teknesi oyma değil yapraktandı. Yani yapıştırma. Bağlamayı paldır küldür akortladı. Sonra öğrendiği türküleri çalmaya başladı. Çaldığı 'Gelin Ayşe' türküsü çok hoşuma gitti. O akşam ilk defa bağlamayı yakından gördüm ve sesini duydum." Köyden geldiğinden beri geçirdiği en güzel gecedir. Gelin Ayşe türküsündeki nağmeler müzik geleceğinin ışığı, türkü sevdasının beşiği, çorbasının da kaşığı olacaktır. Öğretmen Okuluna giriş Bir gün okuldan eve gelir ve avluda dayısının kızı Selma ile komşu kızı Füsun'u şarkı söylerken bulur. Füsun' un çaldığı aleti ilk defa görüyordur. "Selma, gel sen de bize katıl şarkılar söyle diye çağırdı. Füsun da alaylı bir şekilde çaldığı aletin adını bilip bilmediğimi sordu ve 'Bunun adını söylemek için önce mandalina demek gerek. Sen mandalina diyemezsin ki mandolin diyesin' deyince çalgının adının mandolin olduğunu öğrendim." Bu alaycı yaklaşıma her geçen gün öfkesi biraz daha artar. "içimden bir ses bir gün mandolin çalmasını öğreneceğim, yedi düvel şahit olsun diye haykırıyordu. işte bu

3 olay benim musiki hayatımın başlangıcı oldu. Dayıma ortaokula gitmeyeceğimi, müzik okuluna gidersem okuyacağımı, aksi takdirde köyde Muhtar Ali'nin öküzlerini güdeceğimi söyledim. Dayım da o yılın bitmesi gerektiğini, ikinci sınıfta başka bir yeri düşünelim diye beni ikna etti." Dayısıyla uzun bir araştırma yaparlar ve Düziçi Öğretmen Okulu'na karar verirler. Çünkü Köy Enstütüsü' nden öğretmen okuluna çevrilen bu okulda mandolinin öğretildiğini, müzik derslerinin yoğun olduğunu öğrenirler. "Ama gelin görün ki ikinci sınıfa kabul etmediler. Yeniden sınava girmek gerekiyor. Müdür de diploma verilmez dedi, vermedi. Diploma kayıp oldu diye yeniden ilkokul diploması çıkardık ve 1958 yılının Temmuz ayında Karaisalı' da Düziçi Ilköğretmen Okulunun sınavına girdim. Yazılıyı kazandım. 13 yaşındaydım ama Düziçi'ndeki mülakata yalnız gittim. Herkesin babası yanında, benim babam yok. Çünkü para yok. " Sınavda bir metin okuturlar ve metinde geçen "kılavuz" kelimesinin anlamını sorarlar, şöyle böyle yanıtlamaya çalışır. "O sırada bir başka hoca 'Bu çocuk çok güzel türkü söylüyordur' deyince diğeri 'Haydi söylesin bakalım' dedi bir diğeri. Ben de elimi kulağıma attım. 'Elâ gözlüm ben bu elden gidersem /Zülfü perişanım kal melül melül' dizeleriyle başlayan, sözleri Karacaoğlan'a ait türküyü okudum. Can kulağıyla dinlediler ve başka soru sor yılında Çukurova Radyosu'nda bir program sırasında madılar. O türküyle sınavı kazandım." O dönemlerde bağlamaya olan ilgi nasıldı? "O dönemde bağlamayı kim bilirdi? Mandolini kim görmüştü?" Tutuculuk memleketin üstüne bağdaş kurmuş İşte o dönemin bağlamaya ilgisi, musikiye bakışı böyle idi. Din musikiyi yasaklamıştı. oturuyordu. Müzik günahtı. Bağlama çalmak daha da günahtı. Bağlamayla sokağa çıkamazdık. Herkes kem gözle 139

4 bakardı. Bu bakış Köy Enstitüleri ve Öğretmen Okulları ile az da olsa yıkıldı. Hacı Tüccar Mustafa dayım bağlama çalıyorum diye benimle konuşmadı. Öbür dünyaya da küs gitti... işte o dönemin bağlamaya ilgisi, musikiye bakışı böyle idi. Din musikiyi yasaklamıştı. Oysa ezan, kuran musikiyle icra ediliyordu. Fakat bunu anlatacak kimse yoktu." Çukurova Üniversitesi'ne geçiş Düziçi İlk Öğretmen okulunu bitirdikten sonra çok kısa bir süre ilkokul öğretmenliği yapar. Hep müzikle iç içe olmak ister ve bu fırsatı Halk Eğitim Merkezi'ne geçerek yakalar. "Oradaki saz söz faaliyetleri sayesinde musiki ile özdeşleştim. Müdür ve Müdür Yardımcısı ve Halk Müziği Korosu Şefi olarak görev yaptım. Mersin Halk Eğitimi Merkezi' nde çalışırken Türk Halk Müziği korosuyla Çukurova Üniversitesinin 16. Kuruluş Yıldönümü için verdiğimiz konserin 140 çok beğenilmesi bana üniversitenin de kapısı araladı ve Çukurova Üniversitesi'ne Müzik Uzmanı olarak atandım." niversitede öğretim görevlisi Ukadrosuna geçtikten sonra Kültür Sanat Merkezi Müdürlüğü görevini üstlenir. "Gönüllü-gönülsüz Kültür Merkezi'ne, halk müziği bölümüne, bizim türkü dergâhına gelen her öğrenci bir geldi, pir geldi. 'Biz türkülerimizi şimdiye kadar tanımamışız" diyerek hayıflanıyorlardı. En azından iyi bir dinleyici olmalarına katkı sağladım." Devlet Korosunda kurucu şef Halk kültürü ve müziği konusunda çok titizlenerek sayısız radyo ve televizyon programı yaptı, yazılar yazdı. "Musiki bir kültür işidir. Bir şeyin tadını almadan anlatamazsınız. Türkülerimiz de tıpkı böyledir. Deniz olur dalgalanır, nehir olur şahlanır. Bazen karlı dağ olur geçit vermez. Kır çiçek-

5 leri gibi, yaban gülü gibi arı duru ve yalınkattır. Düşündürür, güldürür, ağlatır, oynatır. Sevindirir. Bizi söyler, bizi çalar, bizi anlatır. Halkımızın yaşama mücadelesinin dile ve tele yansımasını sağlayan bir aynadır. Onun içindir ki Anadolu insanı düğününü, kara gününü, kınasını, yakınmasını, mizahını, taşlamasını, kahramanlığını, aşkını, gurbetini, hatta sevgilisine sitemini dahi turnanın kanadında dile getirmeye çalışmış. Onlar bize, biz onlara sevdalanmışız. Onun için türküler yakılmış toprak üstüne, aşk üstüne, sevda üstüne." Türkülerde derleme devri kapanıyor mu? Meseleyi anonimlik ilkesinin yok olması olarak değerlendiriyor. "Teknolojinin, dolayısıyla iletişim araçlarının hızla gelişmesi ve yayılması anonimleşen türkülerimizin bu özelliğine müthiş bir darbe indirdi. Türkünün anonimleşmesi, halkın ortak duygu bileşimi sonunda ortaya çıkar. Kaynağından çıkan bir türkü direk iletişim araçları vasıtasıyla kayda geçiyorsa ve bize ulaşıyorsa nasıl ano- BD KASIM 2013 "Teknolojinin, iletişim araçlarının hızla gelişmesi anonimleşen türkülerimizin bu özelliğine müthiş bir darbe indirdi." nimleşecek? Kısacası iletişim araçları, türkülerin anonimlik müessesini kapatmıştır. Onun için de var olanların, bilenleri yok olmadan derlenip arşivlenmesi gerekir." Türkülere konu olacak kültürel y a pı... "Anadolu insanının kültürel yapısı yok olmadı. Türküler bu toplumdaki insanlarımızın yaşayışıdır." Peki türküler varlığını nasıl sürdürecek? "Türkü formundaki bestelerle. Zira anonim türkü devri kapanmış, beste türkü devri başlamıştır. Bunu uygularken türkü anlayışının dışına,v y ı

6 çıkılmamalı, türkü formundan taviz verilmemeli, bozulmaya hiçbir zaman yeşil ışık yakılmamalıdır. Ancak bu koşullarla türkülerimiz her zaman arı ve duru bir şekilde halkın duygu ve düşüncesinin tercümanı olur." Kendi kültürünün değerini bilen, türkülerin özünü koruyarak müzik yapan ve türküleri kendi kuşaklarına sevdiren genç müzisyenlere de güveniyor. Popüler kültür içerisinde türküler varlığını nasıl devam ettirir? "Son aylarda yaşananlarla Türk gençlerinin alnı taşa değdi. Türkülerin ezgilerine dini içerikli sözler yamayarak ilahi formuna sokmaya çalışanlara dur dedi. Atatürk'ün müzik, sanat ve kültür anlayışının farkına vardı. Bu uyanış, özüne dönme konusunda müthiş bir birlik ve beraberlik getirecektir. O zaman sanat ve sanatçı anlayışı değişecek, gerçek sanatçıların önemi de anlaşılacak. Çünkü bu toprağın türküleri gönlümüze ferman, yüreğimize derman olmuş. Onlar bize, biz onlara sevdalanmışız. Geçit vermez dağları onlarla aşmış, ulaşamadığımız yerlere onlarla haber salmışız. Arı misali her çiçekten bal alan, çiçekten çiçeğe konan türkülerimiz bulut olmuş göğe ağmış, yağmur olmuş yere yağmış. Sevgilileri Maçka'da buluşturmuş. Sonra da; ahrazı dile, bülbülü güle, arıyı da bala getirmiş. Dile, güle, bala gelen türküleri bilenlere ne mutlu..." semaerdogan@butundunya.com.tr Fizikçi, kimyacı, jeolog, antropolog ve matematikçiden oluşan bir grup, ani bastıran yağmur nedeniyle bir eve sığındı. Ev sahibi salondan ayrılmıştı ki, hepsinin dikkati evin sobasının üzerinde toplandı. Soba, yerden bir metre kadar yüksekte, dizili taşların üzerindeydi. Beş arkadaş, sobanın niçin böyle kurulmuş olabileceğini tartışmaya başladılar. Fizikçi: "Adam sobayı yükseltip konveksiyon yoluyla odanın daha kısa sürede ısınmasını sağlamak istemiş." dedi Kimyacıysa, kolay yakmayı amaçlamış." dedi. "Aktivasyon enerjisini düşünerek sobayı daha Jeolog, "Olası bir depremde, sobanın taşların üzerine yıkılmasını. sağlayıp, yangın olasılığı azaltılmış." diye devam etti. Antropolog kurulmuş" dedi Matematikçi ise; "İlkel topluluklarda görülen ateşe saygı nedeniyle, soba böyle de, "Odanın geometrik merkezi kullanılarak, odanın daha iyi ısınması sağlanmak istemiş." diyerek fikrini belirtti Ev sahibi elindeki tepsiyle salona geri döndüğünde araştırmacılardan biri dayanamayarak hemen sordu: "Sobayı neden bu şekilde kurdunuz?" Ev sahibi omuzlarını hafifçe yukarı kaldırarak açıkladı: "Boru yetmedi!.." II