OSMANLI'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HUSN-IHAT ~ KASIM 201~ AMASYA

Transkript

1 OSMANLI'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HUSN-IHAT ~ KASIM 201~ AMASYA

2 DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIGI YAYINLARI: 1330 İLMİ ESERLER: 209 Yayın Yönetmeni Dr. Yüksel SALMAN Yayın Koordinatörü Yunus AKKAYA Tashih Sedat MEMİŞ Grafik & Tasarım Ali ÇINKI Baskı Kalkan Matbaacılık (0312} Baskı, Ankara 2017 ISBN Y Sertifika No: Eser inceleme Komisyon Kararı Diyanet İşleri Başkanlığı İletişim Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü Basılı Yayınlar Daire Başkanlığı Tel: (0312} Faks: (0312) e-posta: Dağıtım ve Satış Döner Sermaye İşletme Müdürlüğü Tel: (0312} Faks: (0312} e-posta:

3 ". -. TÜRK ÇİNİ SANATINDA YAZININ KULLANIM YÖNTEMLERİ Kazım KÜÇÜKKôROGLU Öğr. Gör., Selçuk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları Bölümü Eski Çini Onarımları Ana Sanat Dalı GİRİŞ Çini; toz haline getirilmiş minarelerin belli oranlarda bir araya getirilip, form ve renk verilerek pişirilmesidir, şeklinde kısaca tarif edilebilir. Kaynaklarda ilk sırlı malzeme kullanımının M. ô. 4 binli yıllarda Mısır medeniyetinde olduğu belirtilmektedir. Daha sonra Mezopotamyada M. ô. 2 binlerde görülür. Yeni Babil İmparatorluğu döneminde M. Ö. 575 dolaylarında kabartma resimli sırlı tuğlalarla yapılmış örnekler mevcuttur. 1 Bunların en güzel örneği bugün Berlin müzesinde sergilenen meşhur İştar kapısıdır. Türkler tarafından çini sanatının ilk uygulamaları ise Uygurlara kadar uzanır yıllarında Alman araştırmacı Albert Le Cog tarafından Karahoço'da yapılan kazılarda ortalarında birer rozet ve köşelerinde çeyrek rozet ile tezyin edilmiş 40x40x5 ebatlarında kare levhalar bulunmuştur. 2 Yan yana döşendiğinde birbirini tamamlayan bu levhaları, Maniheizm'e inanan Uygurlar, mabetlerinin zem.inine döşemişlerdir. Oldukça sert bir hamura sahip bu levhalar gri-mavi sırla kaplı olup hem tezyini bir unsur olmuşlar, hem de mabetlerin temizliğini temin etmişlerdir. Arık, Oluş. "Çininin Tarihçesine Kısa Bakış", Anadolu Toprağının Hazinesi Çini, lstanbul 2007, s. 26. Yetkin, Şerare, Anadolu'da Türle Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul 1972, s. 15; Aslanapa, Oktay, Türle Sanatı, İstanbul 1993, s < 565

4 OSMANLl'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN-İ HAT Uygurlarla aynı dönemde İslam mimarisinde de çini kullanımı başl.amış ve değişik ülkelerde farklı renk, desen ve teknik özelliklerle gelişmiştir. IX. yüzyılda Abbasiler tarafından Bağdat'ın kuzeyinde Türk askerleri için kurulan Samarra şehrinde yapılan kazılarda çini kalıntıları ve özellikle de daha önce hiç görülmemiş lüster tekniği ile yapılmış çiniler ortaya çıkarılmıştır. Benzerleri X. yüzyılda Suriye'de Rakka şehrinde de bulunmuştur.3 Samana'da ortaya çıkan bu teknik çevre bölgelere de tesir etmiş ve özellikle Mısır'da Tolunoğlu ve Fatımi sanatlarında bol sayıda seramik örneğinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Aynı. teknik ile yapılmış çinilerden bir gurup ta Tunus'da Kayravan şehrindeki Seydi Ukba cclmiinin mihrabında görülmektedir. X. yüzyılda Müslüman olan Karahanlılar'ın ( ) eserlerinde az da olsa çini kullawldığı görülmektedir. Ayşe Bibi Türbesi, Celfileddin Hüseyin Türbesi, Buhara Kalan Minaresi ve Muğak Attari Camii örnek verilebilir. Aynı yüzyıllarda Afganistan bölgesinde hakimiyetlerini sürdüren Gazneliler de ( ) yapılarında çiniyi kullanmışlardır. Gazne kentinde yapılan kazılarda Gazne Sarayına ait kare, altıgen ve yıldız şeklinde üzerleri tavus kuşu, köpek, keçi. arslan gibi figürler ve rumi, Uygur çinilerindekine benzeyen rozet ile yazılarla süslü sarı, kahverengi, mavi, yeşil renkte sırlı küçük çiniler bulunmuştur. Bu tip kabartma hayvan motifli çinilere, Anadolu'da rastlanmamaktadır. 4 Çininin devamlı olarak mimaride kullanılması ve geliştirilmesi, İran'da ilk çinili eserleri meydana getiren Büyük Selçuklular dönemind_e olmuştur ( ). Fakat Moğol istilasında bu eserlerin çoğu yok olduğundan çok az örnek kalmıştır. Anadolu' da çininirı mimari süslemede kullanılması ilk defa Selçukluların meydana getirdiği eserlerde görülmektedir. Anadolu'daki ilk örneklerde ana yapı malzemesi olan taş'ın yanı sıra tuğla ve sırlı tuğla kullanılmıştır. İlk eserlerdeki tuğla süslemeye daha sonra sırlı tuğla ve çini katılarak yapılar renklen dirilmiş tir. Çini sanatı Selçuklulardan sonra Anadolu Beylikler döneminde de benzer niteliklerde devam etmiş, daha sonra Osmarılı çini sanatı yeni malzeme, teknik ve dekoratif özelliklerle, Selçuklu çini sanatından büyük farklılıklar Oney, Göno.J, lsldm Mimarisinde Çini, lzınir 1987, s. 15. Aslanapa, Oktay, Türle Sanatı El Kitabı, İstanbul 1993, s ı--

5 ili. BÖLÜM: TÜR.K İS LAM SANATLAR! VE MEDE NİYETİ göstererek gelişimini devam ettirmiştir. özellikle XV-XVII yüzyıllar arasında Osmanlı mimarisinde İznik Çinisi önemli bir dekoratif unsur olarak kullanılmış ve büyük bir gelişme göstermiştir. SelÇuklulardan itibaren çini sanatında birçok teknik uygulanmıştır. İlk örneklerde sırlı tuğla, tuğla mozaik, tek renk sırlı plakalar, mozaik çini tekniği, sıraltı tekniği, kazıma tekniği, kabartma tekniği, lüster ve minai tekniği, \ beylikler döneminde renkli sır tekniği ve Osmanlı döneminde sıraltı tekniği. Bu tekniklerden, yeri geldikçe örnekler üzerinde bahsedilecektir. İslam mimarisinin ilk yapılarında yazı kullanımına pek rastlanmaz. En erken örnekler Emeviler dönemine ( } aittir. Halife Abdü'l-Melik'in 687 tarihinde yapımına başlattığı Kubbetü-s Sahra, yazının kullanıldığı ilk yapılardandır. Bu yapının içerisinde Kiıfi yazı kuşağı yer almaktadır. 5 Abbasiler döneminden pek fazla eser kalmasa da mevcut kalıntılardan yapılarda kufi yazı kullanıldığı anlaşılmaktadır. Türk-İslam mimarisinde ilk yazılı örneklere, önceleri Göktürklere bağlı iken daha sonra devlet kuran ve 960 yılında Müslüman olan Karahanlılar'ın 6, eserlerinde rastlanır. Buhara Namazgah Camiinin mihrap duvarında tuğla ile oluşturulmuş Makili yazı örnekleri mevcuttur. (Fotoğraf: 4) Buradaki yazı cahiliye dönemi Arap yazısı olan cezm yazısından farklıdır. Aslında ma'kıli yazının kökeniyle ilgili bilgiler bir hayli karışık ve tutarsızdır. Ma'kıli yazı hakkında kaynaklarda zikredilen bilgilere ait somut örnekler bulunmamaktadır. Makıli olarak örnek verilen Zebed ve Harran kitabeleri bunu tam olarak karşılamamaktadır. Ma'kıli, Türklerin geleneksel halk sanatlarından ve tuğla mimarisiyle doğrudan ilişkilidir. Eldeki veriler 12. yy. dan önce bu yazının hiç bir İslam ülkesinde kullanılmadığı yönündedir. İlk örnekler Karahari.ıı, Gazneli ve Selçuklulara aittir. En gelişmiş örneklerse yy. Azerbaycan, İran, Afganistan, Orta Asya ve Anadolu'ya ait mimari eserler üzerindedir. 7 Gün, Recep, Anadolu Selçuklu Mimarisinde Yazı Kullarumı, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 1999, s. 2. Genç. Reşat, "Karahanlılar", Doğuştan Günümüze BilyÜk: İslam Tarihi, C. 6, lstanbul 1989, s Enveroğlu, ilham. "Makili Yazıların Tasarım Ôzelliklerine Yapısalcı Yaklaşım", VII. Uluslararası Türk Kültürü, Sanatı ve Kültürel Mirası Koruma Sempozyumu/Sanat Etkinlikleri, Bildiriler (Yayın Aşamasında). 567 >------

6 OSMANLJ'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN- 1 HAT TÜRK ÇİNİ SANATINDA YAZININ KULLANIM YÖNTEM~ERİ 1. Sırlı Tuğla ve Tuğla Mozaik Mimari eserlerde yazının çinide kullanımı ille olarak sırlı tuğla ve tuğla mozaik tekniği ile olmuştur. Sırlı tuğla 10x20x4,5 cm ebatlarında hazırlanmış tuğlanın dar veya duruma göre geniş yüzeyinin sırlanmasıyla oluşturulan bir tekniktir_ Genellikle firuze, lacivert ve mor renkler kullanılır. Tuğla mozaik ise hazırlanan sırlı tuğlalardan istenilen ölçüye göre kesilip kullanılan bir tekniktir. Bu teknikler ile genellikle ma'kıli, kufi ve celi sülüs yazılar oluşturulmuştur. Karahanlı, Büyük Selçuklu ve özelliklede Anadolu Selçuklu eserlerinde bolca örnek mevcuttur. Bunlardan bazıları; Karahanlı dönem.ine ait 1197 tarihli Vabkend minaresi, bu minarede şerefe altında zemini tezyinli tuğla mozaik sülüs yazı kuşağı mevcuttur. Bir başka Karahanlı eseri olan Buhara Muğak Atari camü giriş kapısı kemeri üzerinde de firuze sırlı tuğla mozaik ile yazı kuşağı bulunmaktadır. Afganistan Cam-Minarda da yine şerefe altında firuze sırlı tuğla mozaik ' ile kufi yazılar kullanılmıştır. (Fotoğraf: 1) Büyük Selçuklu dönemi eserlerinden Isfahan Minar-ı Seraban, Nahcıvan Mümine Hatun Kümbeti, Doğu İran'da Radkan Kümbeti (XIII. Yüzyıl başı) örnek verilebilir. Döneme ait en. erken örnek Damgan Mescid-i Cum'ası'nın Selçuklular zamanında yapılan minaresinin 1058 tarihli kufi kitabe frizidir. Kazvin'de 1115 tarihli Mescid-i Cuma ile buna yakın bir tarihte yapılmış olan Mescid-i Haydariye isimli yapılar birbirine benzer nitelikte olup, her ikisinde de kitabe kuşaklarında firuze sırlı küçük çini parçaları kullanılmıştır. Isfahan yakınlarında bulunan Rehrevan, Ziar ve Sin Camü ile İsfaharı'da bulunarı Saraban ve Mescid-i Ali minarelerinde firuze sırlı çinilerin kullanıldığı kitabeler ve değişik süslemeler bulunmaktadır. Anadolu'da örnek daha çoktur. Sivas I. İzzeddin Keykavus Türbesi, Konya Sahip Ata Camii Taç kapısı ve Hanigahı (Fotoğraf: 2), Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi bunlardan bir kaçıdır. 2. Çini Mozaik Çini mozaik daha çok Anadolu Selçukluları'nda gelişmiş bir tekniktir. Mimariyle bağdaşarak organik bir bütün oluşturan çini mozaik, yapımı en zor ama en gösterişli olan bir tekniktir. Anadolu Selçuklu yapılarında en fazla kullanılan bu teknik Anadolu Sanatına Selçuklular'ın yeni katkısıdır. İstenilen şekle göre kesip hazırlanan küçük çini parçacıklarının bir araya.. ---{ 568, _

7 ili. BÖ LÜM: TÜRK ISLAM SANATLARI VE MED E NİYETİ getirilmesiyle oluşturulur. Mozaik tekniği ile kemer, tonoz, ve kubbelerin içbükey yüzleri, niş, duvar yüzeyleri, m.ihrablar ve kubbeye geçiş bölgeleri kaplanmıştır. Aynı zamanda kitabeler ve yazı kuşaklarında da kullanılmıştır. Yazının uygulandığı çini mozaiklerde birkaç farklı yöntem uygulanmıştır:. Zemini boş, sade bırakılmış olanlar; Sivas I. İzzeddin Keykavus Türbe cephesi (Fotoğraf: 3), Konya Sırçalı \. Medrese örneklerinde olduğu gibi mozaik çini parçaları harç zemin üzerine yerleştirilmek suretiyle kufi yazı oluşturulmuştur. Zemini tezyinli olanlar; Küfi, Sülüs gibi yazıların kullanıldığı kitabeler, kubbe kuşak yazıları ve mihrap yazılarında, yazı zemini helezonlar, rılmi ve tepelik formlarıyla tezyin edilmiştir. Konya Karatay Medresesi (Fotoğraf: 4), Konya Sırçalı Medrese, Kayseri Kölük Camii, Konya Sırçalı Mescit, Konya Alaeddin Camii Mihrabı. Zemini dolgulu olanlar; Çini mozaik tekniğinin uygulandığı bu örneklerde hem yazı hem de zemini mozaik çini parçalarından oluşturulmaktadır. Erken örneklerde derzli olarak yapılmasına karşı daha geç örneklerde ve Erken Osmanlı örneklerinde hiç derz boşluğu bırakılmadan yapılmıştır. Konya İnce Minareli Medrese, Konya Karatay Medresesi, Konya Sahip Ata Türbesi (Fotoğraf: 5), Konya Sadreddin Konevi Camii, Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi, Birgi Ulu Camii, Konya Beyhekim Mescidi Mihrabı, Tokat Gök Medrese, Beyşe,hir Eşrefoğlu Camii gibi. Tokat Ali Tusi Türbesinde karşılaştığımız bir örnekte ise zemini boş olarak düzenlenmiş pencere üstü kitabesinde küfi yazıyı oluşturan mozaik parçalar sır altına siyah dekorlu ve firuze sırlı çinilerden kesilerek oluşturulmuştur. Bu çok yaygın bir uygulama değildir. (Fotoğraf: 6) 3. Sahte Mozaik-Kazıma Tekniği çok yazılarda uygulanmıştır. Selçuklu çini teknikleri içerisinde en az kullanılan bir tekniktir. Daha Kuşak yazısı olarak, usta imzası olarak örnekler mevcuttur. İki şekilde yapılır. Ya zemin sırlı olarak bırakılıp yazılar kazınır, ya da yazılar sırlı bırakılıp zemin kazınır. Kazıma işlemi sonunda elde edilen görüntü mozaik tekniğine benzediği için sahte mozaik olarak ta isimlendirilmiştir. Eski Malatya Ulu Camii < 569

8 OSMANLl'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜS N-1 HAT Revaklarında ve Eyvanında (Fotoğraf: 7), Akşehir Ulucamii kapısında, ~eyşehir Eşrefoğİu Camii Mihrabında, Sivas L İz~eddin Keykavus Türbesinde. 4. Kabartma Tekniği Düz kare çini levhalara kabartma tekniği uygulanarak elde edilen kabartmalı çiniler genellikle sanduka kaplamalarında kullanılmıştır. Bu teknikte, çini hamuru henüz yumuşakken üstüne kalıpla şekiller kabartma teşkil edecek şekilde basılır. Aynı kabartma desen etrafı kesilerek de çıkarılabilir. Çini plaka fırınlandıktan sonra renkli sırla sırlanarak veya beyaz bir astar çekildikten sonra kabartma yazılar şeffaf: zemin lacivert sırla sırlamp tekrar pişirilerek kabartmalı çiniler elde edilmiştir Bu tür çinileri, Sivas L İzzeddin Keykavus Türbesi cephesinde, Konya Alaeddin Camüne bitişik Kılıçarslan Türbesi'nde bulunan sandukalarda ve yine Konya'da Sahip Ata ve Mevlana Türbesi'nde bulunan sandukalarda görebilmekteyiz. (Fotoğraf: 8) Bu çinilerin en erken örneğinin ise Kılıçarslan Köşkü'nde bulunduğu bilinmektedir 5. Renkli Sır Tekniği Erken Osmanlı Döneminde ortaya çıkmış bir tekniktir. Timur'la birlikte_ Semerkand'a giden Muhammed Mecnun isimli bir ustanın orada öğrendiği bu tekniği, Bursa'da başta Yeşil Cami ve Yeşil Tüibe'de uyguladığı biliniyor. Bu dönemde Selçuklu Çini teknikleri terk edilmeye ve yeni teknikler kullanılmaya başlıyor. Renkli sır tekniği zahmetli olan çini mozaik tekniğinin yerine ona benzetilerek uygulanan bir tekniktir. Bu yöntemde 25x25 cm gibi karoların üzerine bitkisel yağ karışımlı bir boya ile desenin tahrirlemesi yapılır. Boya yerine renklendirilmiş sır kullanılır. Fırında pişme esnasında bitkisel yağlı boya şişerek sırların birbirine karışmasını önler. En güzel örnekler Bursa Yeşil Camii. Yeşil Türbe-(Fotoğraf: 9), Edirne Muradiye Camii ve İstanbul Çinili Köşkte bulunan Karaman İmaret Can'.).iine ait mihraptır. Bu dönem yazı uygulamalarında aynı kuşakta iki sıra yazı kullanılmış, zemirıi tezyinli celi sülüs yazının üzerine daha küçük boyutlu kılfi yazı yerleştirilmiştir. 6. Sıraltı Tekniği Selçuklu döneminde kullamlan bu teknik Beylikler devrinde gelişmiş Osmanlı döne.minde ise yegane kullamlan yöntem olmuştur. Bu usfilde hafif gözakı renkli astarlı bisküvi üzerine siyah, mavi, yeşil, mor, kırmızı ~ 570 ~

9 . il I. BÖLÜM: TÜRK ISLAM SANATLARI VE MEDENiYETİ ve firuze renkle~ ile desenleme yapılır ve şeffaf renksiz bir su ile sırlanır. Yazı ise genellikle lacivert zemin üzerine beyaz veya beyaz zemin üzerine lacivert olarak uygulanmıştır. (Fotoğraf: 10) Soıiuç Yazı, insanlık aleminin başlamasından bu yana şu veya bu şekilde var olagelmiştir. İslamiyet ile birlikte Peygamber Efendimizin (s.a.s.) teşvikleriyle okuma yazma ve yazıyı güzelleştirme çalışmaları başlamıştır. Zaman içerisinde evrensel estetik değerlere kavuşan İslam yazısı, İslam dininin estetik tebliğinde önemli bir rol oynamıştır. Kullanıldığı mekanlara özel bir anlam kazandıran İslam yazısı, her ne kadar tezyinat programı içerisinde ele alınıyor olsa da, kendisi bizzat tezyinat olmamakla birlikte, süslemede kullanılan, kağıt, taş, alçı, ahşap, maden ve konumuz olan çiniyi de şereflendirmiştir. Bu şereften nasipdar olmak isteyen Müslüman sanatkarlar da farklı yöntemlerle İslam yazısına dolayısı ile İslam dinine hizmet etmeyi gaye. edinmişlerdir. Kaynakça Arık, Oluş, "Çininin Tarihçesine Kısa Bakış", Anadolu Toprağının Hazinesi Çini, İstanbul Aslanapa, Oktay, Türle Sanatı, (3. Baskı), İstanbul Aslanapa, Oktay, Türle Sanatı El Kitabı, İstanbul Enveroğlu, İlham, "Makıli Yazıların Tasarım Özelliklerine Yapısalcı Yaklaşım", VII. Uluslararası Türk Kültürü, Sanatı ve Kültürel Mirası Koruma Sempozyumu/Sanat Etkinlikleri, Bakü 2013, Bildiriler (Yayın Aşamasında). Genç, Reşat, "Karahanlılar", Doğuştan GünümGze Büyüle İslam Tarihi, C. 6, İstanbul Gün, Recep, Anadolu Selçuklu Mimarisinde Yazı Kullanımı, Doktora Tezi, Ondokuz May;,s Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun Öney, Gönül, İslam Mimarisinde Çini, İstanbul Yetkin, Şerare, Anadolu'da Türle Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul

10 OSMANLl'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE H ÜSN-İ HAT Resimler Fo toğraf ı: Afganistan, Cam- Minar (0. Arıktan) ---1 sn~--

11 ili. BÖLÜM: TÜRK islam SANATLAR! VE MEDENİYETİ \ Fptoğraf2: Konya Sahip Ata Hanigahında makıliyazılar. ( ) Fotoğraf]: Sivas izzeddin Keykavus türbe cephesi. (1217) ----<' 573 >-: - -

12 OSMANLl'DAN GÜNÜMÜZE KUR.'AN VE HÜSN-1 HAT Fotoğraf 4: Konya Karatay Medresesi. Fotoğraf 5: Konya Sahip Ata 'Iürbesi. ~ 574!----

13 ili. BOLÜM: TÜRK İSlAM SANATLAR! VE MEDENiYETi Fotoğraf?: Eski Malatya Ulu Camü revakları , 575

14 OSMANLl'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN-1 HAT Fotoğraf 8: Konya Sahip Ata Hanigiliııida kabartma yazılı sandukalar. ( ) Fotoğraf9: Burs;ı. Yeşil Türbe

15 ili. BÖLÜM: TÜRK ISLAM SANATLAR! VE MEDENiYETi FotoğraflO: lstanbul Kadırga Sokullu Camii ı 577