FRANCISELLA TULARENSIS İN VEKTÖRLERİ VE DOĞAL REZERVUARLARI. Prof.Dr. Mitat Șahin Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı

Transkript

1 FRANCISELLA TULARENSIS İN VEKTÖRLERİ VE DOĞAL REZERVUARLARI Prof.Dr. Mitat Șahin Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı

2 Tularemi birçok yüzü olan ve değişik çevre şartlarına adapte olabilen bir bukalemun gibidir. (Milton Friend, 2006).

3 GİRİŞ (I) Rezervuar; Bir patojenin sürekli idame edildiği ve hedef canlılara bulaştırılabildiği, epidemiyolojik olarak birbirine bağlı, populasyon veya çevrelerdir. Enfeksiyon etkeninin süresiz olarak varlığını sürdürdüğü ekolojik sistem olarak da tanımlamışlardır. Hastalık etkenini aynı veya farklı konaklar arasında aktif olarak nakledip bulaştıran canlılara Vektör denir.

4 Francisella tularensis in n primer konakçılar ları; Lagomorpha (Tavşangiller) Rodentia (Kemirgenler) Sciuromophiamorpha (Sincaplar) invertabralılardan keneler Küçük memeliler ve artropodlar Evcil hayvanlardan koyun ve kedi (?)

5 ABD de insan tularemi olgularının onar yıllık sezonal oluşumu.

6 Tularemi enfeksiyonun genel bulaşma yolları.

7 Tulareminin ekolojisinde rezervuar, donör ve alıcı (hassas) türler.

8 Francisella tularensis in konak çeşitliliği Etkilenen türler Tür sayısı Memeliler 190 Vertebrasızlar 88 Kuşlar 23 Amfibiyanlar 3 Sürüngenler Çok az Balıklar Çok az

9 Omurgasız Hayvanlar (İnvertabralılar) Francisella tularensis yüzlerce farklı türde omurgalı ve omurgasız hayvan türünü etkileyebilmektedir. F. tularensis doğada; pire, bit, tatarcık, tahtakurusu, kene,( sert keneler) geyik sineği, at sineği, sivrisinek ve sinekleri kapsayan çok sayıda ve farklı türde artropodlarda bulunabilmektedir

10 Tulareminin doğal seyrinde omurgasızların önemi TÜR BULAŞMADAKİ ROLÜ Tabiatta İnsanlarda KENELER Sert keneler Yüksek Yüksek Yumuşak keneler Lokalizasyon düşük Önemsiz MAYTLAR Lokalizasyon düşük Önemsiz SOKUCU SİNEKLER Geyik sineği Ahır sineği At sineği Lokalizasyon yüksek Lokalizasyon yüksek Sivrisinekler Lokalizasyon yüksek Lokalizasyon yüksek Tatarcık sinekleri Lokalizasyon yüksek Lokalizasyon düşük Karasinekler Bilinmiyor Bilinmiyor DİĞER Pireler Lokalizasyon düşük Önemsiz Bitler Düşük Önemsiz Tahtakurusu Önemsiz Önemsiz Şayak (evcikli) sineği Önemsiz Önemsiz Salyangoz Önemsiz Önemsiz

11 Çok Konaklı Keneler Keneler yaşam sikluslarının değişik evrelerinde birden fazla konakçı kullanmaktadır. Bu durumda rezervuar ve aynı zamanda vektör olarak görev yapabilirler. Özellikle 2 ve 3 konaklı kenelerin farklı canlı gruplarından kan emebilmeleri, bunların bu gruplar arasında çeşitli hastalık etkenlerini taşımadaki rolünü arttırmaktadır. Francisella lar rodentlerin yuvalarında uzun süre canlı kalma ihtimali vardır. F.tularensis bu yuvalarda rodentlere adapte olmuş buradan çeşitli yollarla tavşangillere geçmiş ve her iki grupta bulunan ektoparazitler ile özellikle de kenelerle duyarlı konakçılara ulaşmışlardır.

12 Üç konaklı kenelerin genel yaşam am döngd ngüsü

13 Keneler (I) Tulareminin ekolojisinde yer alan en önemli artropdlardır. Enfekte keneler enfeksiyonu yumurtaları aracılığıyla gelecek nesillere aktarırlar. F. tularensis için iyi bir biyolojik vektör olarak da görev yapmaktadırlar. Gelişim sikluslarının evrelerinde farklı türlerde vertebralı hayvanları kullanabilmekte ve yaşam sikluslarının her evresinde kan emmeye ihtiyaç duymaktadırlar. Yaşam sikluslarının erken evresinde rodentlerle beslenen keneler etkeni hem transstadial hem de transovarial olarak bulaştırmaktadır.

14 Keneler (II) Etkeni ısırmayla veya dışkılarıyla bulaştırmaktadırlar. Bulundukları çoğrafi alana göre farklı kene türleri tularemi mikroorganizmalarını farklı konaklara taşımaktadır. Kene kaynaklı enfeksiyonların çoğu yaz aylarında, Tavşan kaynaklı enfeksiyonların çoğu kış aylarında görülmektedir.

15 Francisella tularensis tespit edilen kene türleri Türler Coğrafik Bölge Açıklama A. americanum, D. andersoni, D. variabilis D. albipictus, D. occidentalis D. pictus Kuzey Amerika Kuzey Amerika Japonya, Avrasya ABD de en önemli üç vektördür. A. americanum son on yıldaki insan olgularının %60 ından sorumlu türdür. Vektör olarak bildirilmiştir. Sığırdan alınan kenelerde etken izole edilmiştir. İnsan olgularında vektördür. Eski Sovyetler Birliğinde ve Fransa da ki baslıca vektörlerden birisidir. D. marginatus Avrasya D. reticulatus, H. concina Avrupa Eski Sovyetler Birliğinde başlıca 3 vektör keneden birisidir. Fransa da ki tularemi vektörleridir. Slovakya da ki doğal odaklı epizootilerin başlaması ve yayılmasında önemlidir. Kene H. leporis-palustris, H. chordeilis, I. pacificus, I. scapularis, I. dentatus, D. parumapertus Kuzey Amerika Tavşangillerde ve kuşlarda tulareminin idamesinde önemlidir. Vektör olarak bildirilmişlerdir. İnsanlardan nadiren beslenirler. H. flavis, I. japonensis, I. nipponensis Japonya Japonya da ki en önemli 3 vektör kenelerdir. I. angustus Kuzey Amerika Alaska da tundra tarla farelerinden enfekte keneler saptanmıştır. I. apronophorus Avrasya Eski Sovyetler Birliğinde bazı bölgelerde baslıca vektörlerden birisidir (özellikle rodentler için) I. trianguliceps Avrasya Eski Sovyetler Birliğinde tulareminin orman odaklarıyla ilişkilidir. R. rossica, R. Pumilio, I. ricinus Avrasya İnsan olgularının vektörüdür. Eski Sovyetler Birliğinde baslıca 3 vektör keneden birisidir. R. pumilio Tulareminin Tungai odaklarıyla ilişkilidir.

16 Sinekler (I) Aedes türü sivrisinekler Rusya, İsveç ve Finlandiya gibi Kuzey Avrupa ülkeleri için önemli mekanik vektörler olarak görülmektedir. Özellikler A. cinerus ve A. excrucians türlerinin doğal ortamlarında F. tularensis ile enfekte oldukları saptanmıştır. Tabanidae ailesindeki sinekler kısa süre içinde birçok hayvandan kan emdikleri için F. tularensis i ısırma yoluyla mekanik olarak bulaştırırlar. Geyik sineği (Crysops) ve at sineği (Tabanus) ısırmaları esansında konakçıda acı hissini oluştururlar, buna bağlı olarak konakçı savunma mekanizmasıyla sineği rahatsız ederek üzerinden beslenmeyi yarıda kesebilir.

17 Sinekler (II) Bilimsel bir kanıt olmamasına rağmen sivrisinek larvalarının kontamine sularda gelişimleri esnasında F. tularensis ile enfekte olabileceği öngörülmektedir. C. discalis ile tavşanlar arasındaki, konakçı ektoparazit ilişkisi önemlidir. Tavşanlar üzerinden beslenen C.discalis enfeksiyon etkenini insanlara bulaştırabilmektedir. Rusya da at sineği) ve geyik sineği ile insan vakaları arasında bir ilişki görülmektedir. Her iki türde enfekte su fareleri (Arvicola terrestris) üzerinden beslenmektedir ve hastalık etkenini insanlara taşımaktadır. İnsan epidemilerinden önce su farelerinde epizootiler görülmesi bu görüşü destekler niteliktedir.

18 Sinekler (III) Karasineklerin taşıyıcılığı üzerine yeterli bilgi mevcut değildir. Fakat etkeni taşıma olasılığı üzerinde durulmaktadır. Geyik sineği, at sineği, sivrisinekler, kan emici ve ısırıcı sinekler kemiricilerin en yaygın ektoparazitleridir. Bakteriyi bir hayvandan başka bir hayvana veya insana aktarmada mekanik vektör görevi yapmaktadırlar. Sivrisinek ısırmalarıyla ilgili olguların çoğu İskandinav (Danimarka, İsveç ve Norveç) ülkelerinden bildirilmiştir. Geyik sineği ile ilgili olgular genellikle yaz mevsiminin sonuna doğru görülmektedir

19 Akarlar Akarların (mayt) doğal şartlarda enfekte olduğu saptanamamıştır. Genel olarak maytların vücut sistemleri mikroorganizmayı bünyelerinde uzun süre tutmaya ve çoğaltmaya uygun değildir. Bu nedenle çoğu zaman akarlar mekanik vektör olarak düşünülür. Slovakya da Tuna nehri yakınlarında bulunan küçük memelilerden alınan maytlardan F. tularensis izolasyonu yapılmıştır. Deneysel çalışmalara göre maytlar ve pirelerde F. Tularensis kısa süre canlı kalabilmektedir. Hirstionyssus cinsi, enfeksiyonu kış aylarında su farelerine, bahar ve yaz aylarında ise diğer rodentlere taşırlar. Akarlar konakçı değiştirerek beslenebildiklerinden dolayı, konakçı populasyonu içerisinde enfeksiyonun sürekliliğini uzun süre sağlayabilirle Doğal odakların sürekliliğinde ve sirkülayonunda rol aldıkları düşünülebilir.

20 Pireler Eski Sovyetler Birliği araştırmacıları birçok deneysel çalışma yapmışlar ve defalarca pirelerin doğal ortamlarında enfekte olarak bulunduğunu ortaya koymuşlardır. Pirelerin etkeni rodentlerden insana taşımada vektörlük yetenekleri zayıf olarak görülmektedir Kısa süre için mekanik taşıyıcılık yapabilirler. Küçük memeliler arasında etkeni yaymada etkili olabilirler. Tahtakuruları, kontamine ürünlerin sindirilmesiyle etkeni alabilirler. Mekanik vektörlük yetenekleri vardır Bitler Bir türün bireyleri arasında F. tularensis in yayılmasında rol oynayabilirler. Konakçı spesifik olduklarından etkeni farklı türlere aktaramazlar. Enfeksiyon etkenini insanlara taşımada önemleri yoktur.

21 Francisella tularensis in vektörleri Sinek Chrysops discalis (geyik sineği) C. fulvaster, C. aestuans Kuzey Amerika Kuzey Amerika C. relictus Avrasya Chrysozona pluvialis H.pluvialis, Tabanus autumnalis, (at sineği) T.flavoguttatus Avrasya Rusya, Avrasya T. bromius Avrasya ABD de F.tularensis in en önemli vektörlerinden birisidir, mekanik vektör olarak görev yapar. Kuzey Amerika da ilk doğal enfekte sokucu sineklerdir. Eski Sovyetler Birliğinde ki önemli iki vektörden birisidir. İlk enfeksiyon Rostov da bildirilmiş salgını ile ilişkilendirilmiştir. Eski Sovyetler Birliğinde Astrakhan bölgesinde ilk enfeksiyon saptanmış. İlk enfeksiyon Eski Sovyetler Birliğinde Perm bölgesinde saptanmış. Aedes cinereus, A. excrucians O. excrutians, L. agilis İsveç, Norveç, Eski SSCB Rusya Özellikle su fareleri olmak üzere küçük memelilere adapte olarak beslenirler. Akar A. penicilliger Slovakya Mekanik vektör olarak görev yaparlar. A. fahrenholzi, E. emarginatus Hollanda Pire M. walkeri, M. Turbidus, C. agyrte, C. assimilis, N. fasciatu Eski SSCB, Orta Asya ülkeleri Mekanik vektör olarak görev yaparlar. Acanthomoeba Protozon rezervuardır.

22 Omurgalılar (Memeliler, Kemirgenler, Tavşanlar ve Karnivorlar) Etkenin doğal konakları olarak tavşanlar (Lagomorpha) ve kemiriciler (Rodentia) kabul edilmektedir. İnsan dışındakiler aynı zamanda hastalığın yayılmasında ve bulaştırılmasında da etkilidirler. Son konakçısı insan olan bu bakterinin insana bulaşmasında oldukça farklı yollar kullanması da ilginçtir. F. tularensis in ekolojik çevrede karışık ve anlaşılması güç bir siklusu vardır.

23 Doğal Konakları Lagomorpha (tavşanlar) Sylvagus (Amerika), Lepus (Avrasya) Kara kemiricileri Microtus, Lemmus, Kokarca vb dağ ve tarla sıçanları, küçük fareler Sincaplar Su kemiricileri Kunduz, Misk sıçanı, Su sıçanı

24

25 Kemiriciler başta sivrisinekler olmak üzere akarlar, keneler v.b için enfeksiyon kaynağıdır. F. tularensis in vahşi hayvanlardan özellikle; yaban tavşanları (Oryctolagus cuniculus ve Lepus sp.), kunduz (Castor sp.), dağ sıçanı (Marmota monax), tilki (Vulpes sp.) rezervuarı olarak bilinmektedir.

26 Bazı memeli türleri enfeksiyon etkenine duyarlılıkları düşüktür. Bu grupta; Ratlar (Rattus sp.), Sincaplar (Sciurus vulgaris), Avrupa kırmızı sincabı, çizgili sincap, yer sincabı (Tamias sp., Citellus sp., Spermophilopsis sp), Avrupa kunduzu (Castor fiber), Avrupa da F. tularensis in en favori taşıyıcısı; su sıçanı (Arvicola terrestris) ve tarla faresi (Microtus arvalis) gösterilmektedi

27 Amerika Kıtası nda Sylvagus soyu, Avrasya da ise Lepus soyu tavşanlar tulareminin yayılmasında önemli görülmektedir. Avrupa da kış aylarında tularemi salgınlarının olduğu yerlerde fare benzeri rodent populasyonunda yoğun bir artış olduğu gözlemlenmiştir. Bu dönemde tarla faresi gibi rodentlerin atıklarıyla ot ve samanları kontamine etmeleri sonucu etkenin yabani tavşanlara transfer edildiğine inanılmaktadır. Yabani tavşanların karkaslarıyla beslenen tilkilerde enfeksiyon zincirinde bir halka olabilmektedir

28 Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada da Lepus americanus (snowshoe hare), Lepus californicus (blactailed jackrabbit), Sylvilagus sp. (cottontail rabbit) gibi tavşangiller, Castor canadensis (kunduz), Ondatra zibethicus (misk sıçanı), Clethrionomys sp. (su faresi) Microtus sp. (tarla faresi), Avrupa kırmızı sincabı (Sciurus vulgaris) bir rezervuar olarak görülmektedir.

29 Rusya da Su faresi (Avricola terestris), Tarla faresi (Microtus arvalis), Hamster (Cricetulus ve Ciricetus), Ev faresi (Mus musculus) Yaban tavşanı (Lepus sp.) en sık karşılaşılan hayvanlardır.

30 Japonya da tularemi primer olarak yabani tavşanlarla ilişkili olarak ortaya çıkmaktadır. Tavşanların haricinde Japon Dev Sincabı (Petaurista leucogenys) doğal enfekte bulunmuştur.

31 Kanibalizim

32 . tularensis tip A ve Tip B nın biyocoğrafik dağılımı ve primer vektörleri

33 Evcil hayvanlar Çiftilik hayvanları Sığırlar oldukça dirençli, Koyunlar duyarlı,( deneysel enfeksiyonlara dirençli) Atlarda durum tam olarak bilinmemekte, Petler Köpekler enfeksiyona karşı kısmi dirençli, Kediler duyarlı olarak tanımlanmaktadır. Evcil tavşanlar doğal enfeksiyona dirençlidir.

34 Karnivorlar Kanişler (köpekgiller) ve leş yiyen hayvanlarda serolojik surveylerde antikor titresi yüksek çıkmaktadır. Karnivorlar yüksek dozda bakteri ile enfekte olmaları durumunda duyarlılık göstermektedirler. Nebraska da çakallarda %32 ve rakunlarda %38 oranında F. tularensis antikorları belirlenmiştir. Dolayısıyla vahşi karnivorlar rezervuar olarak da rol oynayabilir.

35 Tularemi ve kușlar ilk bașlarda kușlar üzerinde pek durulmamıștır. İlk kez ABD de insanlarda görülen tularemi vakaları av kușlarıyla(sülün, keklik, kır tavuğu) ilișkilendirilmiștir. Av kușları: sülün,keklik,bıldırcın, yaban yavuğu v.d Su kușları: martı, yaban kazı, leylek, turna, v.d Avcı Kușlar: șahin, kartal, baykuș, doğan.v.d. Leș yiyen kușlar: akbaba, karga Genellikle tulareminin ekolojisinde kușların önemli bir unsur olmadıkları düșünülmüștür. Belkide tulareminin ekolojisinde kușlar en önemli rolü üstlenmektedir?

36 Kuşlar (I) Tulareminin ekolojisinde kuşların rolü tam olarak anlaşılamamıştır. Etkenin doğada sürekliliğiyle ilgili rollerinin olabileceği düşünülmüştür. Hastalığın uzak mesafelere taşınmasında Suların fekal yolla bulaştırılması, Avcı kuşların hasta tavşan ve rodentleri avlaması

37 Kuşlar (II) F.tularensis in geniş bir coğrafik alana yayılmasında; kuşların üzerlerinde bulunan keneler ve pirelerle taşınabileceği gibi, dışkı ve burun akıntılarıyla suları kontamine edilebileceği de ileri sürülmüştür. Kuşlar vektör-rezervuar ve vektör taşıyıcısı gibi görev yapmaktadır.

38 Amfibiyanlar Kaplumbağaların bir rezervuar rolü oynayabileceğini bildirilmiş Göl kurbağası ve gece kurbağası (Bufoviridis) spontan olarak enfekte olduğu belirtilmiş, Kaynak suları ve derelerin kontaminasyonunda rollerinin olabileceğini göstermektedir. Salyangozlar doğal şartlarda F. tularensis ile enfekte bulunmuşlardır.

39 Su Tulareminin en ilgi çeken noktalarından biri de suyla bulaşmasıdır (Tip B), Eski Sovyetler Birliğinde ilk kez Karpov ve Anlorov su kaynaklı tularemi olgularını bildirmişlerdir. Su kaynaklı tularemiler 1930 dan beri Doğu Avrupa ülkelerinden, Son 20 yıldır Türkiye den ve Balkan ülkelerinden bildirilmektedir.

40 Su kontaminasyonunun kaynağı Kunduzlar,tarla faresi (fare), kunduz, misk sıçanı ve su fareleri sorumlu tutulmaktadır. Hasta veya ölmüş su farelerin (A. terrestris), Enfekte hayvanların (farelerin) idrar ve dışkılarıyla, Enfekte bir su faresi, sıçan veya fare litre suyu kontamine edebilir. Rodent karkasları veya dışkılarıyla, Karada yaşayan hayvanların girip çıkması,

41 Protozoonlar Amiplerden Acanthomoeba castellanii hücresi içerisinde canlı kalabilmektedir. Bu durum bakteri için kısa süreli üreme ortamı oluşturmaktadır. Protozoonlar da F. tularensis için doğal rezervuar olabilirler. Su kaynaklı epidemilerde protozoonlar da göz önünde bulundurulmalıdır. Enzootik odakların idamesinde önemli olabilirler.

42 Yıllardır r yapılan gözlemlere g göreg Tulareminin doğal odaklarının yüksek bir stabilite gösterdiğini, Yetersiz sanitasyon yöntemleri, Sel, Deprem gibi doğal afetler, Savaşlar gibi insan yaşamını ve refahını olumsuz etkileyen olaylar, İnsanlarda tulareminin ortaya çıkmasında çok önemli hazırlayıcı faktörler olarak görülmektedirler.

43 İnsanlar tularemi değişik yollarla ve bir çok kaynaktan bulaşabilir.

44

45 SABRINIZ İÇİN N TEŞEKK EKKÜRLER

46 Şekil 4. ABD de insan tularemi olgularının onar yıllık sezonal oluşumu.

47

48 Muskart ( misk sıçans anı) ) su volesi

49

50

51

52