T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) ELEKTRİK ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ TV RENK KATI ANKARA 2007

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ RENK VE RENKLİ TELEVİZYON SİSTEMLERİ Renk Renk Elemanları Renk Spektrumu Renk Karışımı Renkli Televizyon Sistemleri PAL SECAM Sistemi NTSC Renk Katının Yapısı ve Çalışması Renk Katının Blok Şeması Resim Ara Frekans (IF) Devresi Ara Frekans (IF) Filtresi Resim Dedektör Filtresi Video Kuvvetlendiricisi Otomatik Kazanç Kontrol (AGC) Devresi Senkron Ayırıcı Devre...22 UYGULAMA FAALİYETİ...24 PERFORMANS DEĞERLENDIRME...25 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...26 ÖĞRENME FAALİYETİ RESİM-RENK AYARLARI VE RENK KATI ARIZALARI Resim ve Renk Ayarları Devre Takibi Yapılarak Ayar ve Kontrol TV kumandası kullanılarak ayar ve kontrol Renk Katından Kaynaklanan Arızalar Arızanın Teşhis Edilmesi ve Giderilmesi...30 UYGULAMA FAALİYETİ...36 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...37 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...38 MODÜL DEĞERLENDİRME...39 CEVAP ANAHTARLARI...41 ÖNERİLEN KAYNAKLAR...43 KAYNAKÇA...44 i

4 KOD 523 EO 0100 ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/24 AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR Elektrik Elektronik Teknolojisi Görüntü ve Ses Sistemleri TV Renk Katı TV renk katı ile ilgili temel bilgi ve becerilerin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. ÖN KOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Ön koşul yoktur. Renk katını tanımak, arızalarını tespit etmek ve onarmak. Genel Amaç Gerekli ortam sağlandığında TV renk katını tanıyıp arızayı bulup onarımını hatasız yapabileceksiniz. Amaçlar 1. Renk katının yapısını tanıyıp çalışma prensibini öğreneceksiniz. 2. Renk katındaki arızaların tespitini ve giderilmesini hatasız yapabileceksiniz. Renk katı arızalı ve sağlam TV cihazları, osilaskop, ölçü aleti, el aletleri, ayar tornavidası Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme soruları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, sorucevap) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. ii

5 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, İletişim, her geçen gün biraz daha önem kazanmaktadır. İletişim araçları içerisinde televizyonun önemi iyice artmıştır. Günümüzde televizyonun girmediği ev, iş yeri gibi yer kalmamıştır. Hatta artık bir evde tek bir TV yetmemektedir. Neredeyse her odaya bir televizyon alınmaktadır. Bu sebeple insanlar, artık zamanlarını TV başında geçirmektedirler. Böyle de olunca televizyonların kalite ve standartları daha da önem kazanmaktadır. Yayın sistemleri, özellikleri ve fiyatları herkes tarafından takip edilir hâle gelmiştir. Günümüzde bu çok büyük bir sektör haline gelmiştir. Son sistem televizyonlar ve bunların yetkili servisleri, sektörde önemli bir yer tutmaktadır. Bunun için televizyon teknik servislerinde çalışan bir eleman piyasada rahatlıkla iş bulabilmektedir. Çağımıza uygun bir cihaz olan televizyondaki gelişmeler daha da ilerleyecektir. Dijital yayıncılık, artık her şeyi kayıt altına almayı gerektirmektedir. Gelecekte de kaydedebilen televizyonlar revaçta olabilir. Bu modülde, TV renk katının elemanlarını, renk kavramını ve temel renkleri tanıyacaksınız. Bu modülü tamamladığınızda renk katındaki arızayı tespit edip onarımını hatasız yapabileceksiniz. 1

6 2

7 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-1 Renk kavramını, renk elemanlarını ve renkli televizyon sistemlerini tanıyıp öğreneceksiniz. Ayrıca renk katının blok şemasını ve devrelerini tanıyıp bu devrelerin çalışma prensiplerini de öğreneceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Renk olarak söylediğimiz kavramları araştırınız. Ana renk veya yardımcı renk kavramları hakkında bilgi edininiz. Yakınınızdaki bir TV tamircisine giderek renk katının şeklini fotoğraf makinesi ile çekiniz. Renk katının devreleri hakkında sorular sorarak bilgi edininiz. Araştırma işlemleri için internet ortamından veya TV tamir teknik servislerinden yararlanabilirsiniz Renk 1. RENK VE RENKLİ TELEVİZYON SİSTEMLERİ Görülebilir ışık elektromanyetik dalga çeşididir. Nasıl kulağımız 16Hz - 20Khz arasında frekansı ses olarak algılıyorsa, görünür ışık bölgesinde de frekansı gözümüz ışık olarak algılamaktadır. Bunun nedeni, frekansın bu bölgede ışıma yapmasındandır. Elektromanyetik dalganın dalga boyuna göre farklı ışıklar algılanır. Farklı ışığa renk denir Renk Elemanları Her renk, üç önemli özellik içermektedir. Bunlar rengin parlaklığı (luminance), tonu (hue) ve doyumudur (saturation). Bir siyah beyaz televizyon kamerasında üretilen görüntüye ait elektrik sinyalleri, sadece parlaklık bilgisi içermekte olup bu parlaklık bilgisi en saf beyazdan siyaha kadar değişmektedir. İşte bu sinyal, bir siyah beyaz alıcıda bir görüntü oluşturmak için yeterlidir ve renkli televizyon sinyalinin parlaklık kısmı ile aynıdır. Renkli televizyon için bu bilginin yanında renk tonu (hue) ve renk doyumu (saturation) bilgilerine de ihtiyaç duyulmaktadır. Bir siyah-beyaz televizyon kamerası, bu iş 3

8 için yetersizdir. İşte bu yüzden de renkli televizyon kameralarında her ana renk için bir tane olmak üzere üç ayrı tüp bulunmaktadır. Renkli resim, önce bu üç ana renge bölünür. Bu işlem, kamera tüplerinin önüne konulmuş olan özel renk filtreleri vasıtası ile gerçekleştirilir. Bu şekilde her bir kamera tüpünde oluşan görüntü, aslında gerçek görüntüden çok farklıdır. Ancak renkli fotoğraf basımında olduğu gibi üçü birleştirildiğinde tekrar görüntünün orijinali elde edilebilir. Bu aşamada anlaşılacağı gibi her bir tüp, görüntünün sadece kendilerine ait olan renkli kısmını görebilir. Dolayısıyla her bir kamera tüpü çıkışındaki bilgi, ait olduğu ana renk bilgisidir. Bu üç sinyal, özel yöntemlerle birleştirilerek söz konusu bileşik (composite) sinyal elde edilir Renk Spektrumu Renk dairesi üzerindeki her nokta, bir renk türünü gösterir. Bu noktanın merkeze uzaklığı renk doyumunun bir ölçüsüdür. Bu uzaklık arttıkça doyum artar, küçüldükçe doyum azalır. Yarıçap üzerindeki hareket, rengin yalnızca doyumunu değiştirmektedir. Dairenin çevresinde hareket edildiğinde ise renk tonu değişir. Renk türünü, renk dairesine merkezden uzanan bir ok ile gösterebiliriz. Bu vektörün uzunluğu, renk doyumunu gösterir. Bu vektörün belirli bir başlangıç ile yaptığı açı ise renk tonunu belirler. Demek ki bir renk türünün belirlenmesi için renk tonu ve renk doyumunun verilmesi gerekmektedir. Şekil 1.1 de bir renk spektrumu görülmektedir. Şekil 1.1: Renk spektrumu (renk dairesi) 4

9 Renk tonu ve renk doyumu yanında parlaklık da önemli bir büyüklüktür. Siyah beyaz televizyonlarda renkli görüntü noktalarının yalnızca parlaklık değeri kullanılır. Parlaklık değerleri renkli televizyonda da çok önemlidir. CIE (Uluslararası Aydınlatma Kurulu) insanlar üzerinde denemeler yaparak gözün renkler için parlaklık duyarlılığının eğrisini çizmişlerdir. Şekil 1.2 de bu eğri görülmektedir. İşte renkli televizyonlarda, yukarıda bahsedilen renk özelliklerinden faydalanılmıştır. Renkli televizyon sistemlerinde kullanılan üç ana renk;kırmızı, yeşil ve mavi (RGB RED- GREEN-BLUE) dir. Eğer bu üç renk, uygun oranlarda karıştırılacak olursa beyaz ışık elde edilir. Buradan da anlaşılacağı gibi beyaz ışık, bu üç ana rengin karışımından oluşmaktadır. Bu şekle göre insan gözü, en iyi yeşili daha sonra kırmızıyı ve son olarak da maviyi algılamaktadır. Her üç rengin parlaklık duyarlılığına karşı düşen değerler toplanırsa, bu değerin bir (1) verdiğini ve bunun da beyaz renge karşılık geldiğini biliyoruz Renk Karışımı Şekil 1.2: Gözün, renklere duyarlılık eğrisi Bilindiği gibi iki farklı renk karıştırıldığında ortaya tamamen farklı başka bir renk çıkmaktadır. Örneğin sarı ve mavi renkler karıştırıldığında yeşil renk elde edilmektedir. Bu tip karıştırmaya eksiltici karıştırma adı verilir; çünkü ortaya çıkan yeni renk, orijinal renklerden daha koyu olmakta, yani bir miktar parlaklık kaybı olmaktadır. Bu yöntemde tamamlayan renkler kullanılmaktadır. Bu işlemler, beyaz ışık altında yapılmaktadır. Aşağıda bazı renklerin eksiltici karışımda elde edilmelerine örnek verilmiştir. Sarı = Beyaz-mavi (sarıda yok) 5

10 Eflatun = Beyaz-yeşil (eflatunda yok) Camgöbeği = Beyaz-kırmızı (camgöbeğinde yok) Şekil 1.3: Eksiltici (çıkarmalı ) renk karışımı Renkli televizyonlarda çeşitli renklerin elde edilmesinde daha farklı bir karıştırma yöntemi kullanılır ki buna arttırıcı karıştırma adı verilir. Bazı kaynaklarda toplamalı karışım adı da verilir. Bu şekilde yapılan karıştırmada parlaklık azalmaz, tam tersine parlaklıkları az olan üç rengin karıştırılması ile gerçek bir beyaz renk elde edilebilir. Şekil 1.4 te bu işlem görülmektedir. Şekilde üst üste gelen renklerin oluşturduğu yeni renkler: Yeşil + Mavi = Camgöbeği Yeşil + Kırmızı = Sarı Kırmızı + Mavi = Eflatundur. Renklerin iki ana özelliği, yani renk tonu (hue) ve parlaklığından rengi meydana getiren fiziksel özellik, renk spektrumundaki dalga boyudur (dolayısıyla frekans). Aslında ışık spektrumu, elektromanyetik dalga spektrumunun küçük bir parçası olup bu spektrumda radyo dalgaları, X ışınları, gama ışınları, kozmik ışınlar vb. bulunmaktadır. Işık dalgaları ile saydığımız diğer dalgalar arasındaki tek fark, frekans veya dalga boylarıdır. 6

11 1.2. Renkli Televizyon Sistemleri Şekil 1.4: Arttırıcı (toplamalı) karışım Renkli yayında prensip olarak kamera çıkışlarında elde edilen kırmızı, yeşil ve mavi sinyaller üç ayrı verici ile gönderilir. Bu sinyaller, üç ayrı antenle alınıp televizyon alıcısının üç ışınlı resim tüpünde tekrar renkli resme dönüştürülür. Bu sistem çok pahalıya mal olmaktadır. Bu durumu ortadan kaldırmak için günümüzde kullandığımız renkli yayın sisteminde renklerin gönderilmesi üç ayrı teknikle yapılmaktadır. Bunlar PAL, SECAM ve NTSC sistemleridir PAL Kuzey Avrupa ülkelerinde, Almanya da, İtalya da 1966 da PAL (Phase Alternation Line) yani satır frekansının fazını değiştirme metodu uygulandı. Bizim ülkemizde de bu sistem kullanılmaktadır. Bu metodun temeli, NTSC metoduna dayanır. NTSC sisteminde faz kaymaları sonucu meydana gelen renk tonu hatalarını gidermek üzere geliştirilmiştir. NTSC sisteminde kullanılan renk fark işaretleri I ve Q yerine U ve V işaretleri kullanılır. Burada her iki renk işareti, aynı bant genişliği ile iletilir ve bu metot diğerlerine göre daha ucuzdur. 7

12 Vericide bir renk işaretinin modülasyon yönü satırdan satıra negatif ve pozitif modülasyon şeklinde değiştirilir. Alıcıda bir satırın renk bilgisi, bir geciktirme iletkeni yardımıyla kaydedilir. Renk bilgisi ile bunu izleyen satır karşılaştırılır. PAL anahtarı, bu sırada negatif modülasyonu pozitif modülasyona değiştirir. Arka arkaya gelen satırların renk bilgisindeki farklar, gözde ortalama değer oluşturarak dengelenir. Bunun için renk tonlarının değişiklikleri renk referans sinyali (burst) fazının değiştirilmesiyle gözün iletme yolları üzerinde ortaya çıkarılamaz. Şekil 1.5: PAL renkli alıcı blok diyagramı Bu sinyalin yanında renkli TV ler için diğer renk bilgileri gönderilir. Renk bilgisi R- G-B ve Y sinyallerinin toplanmasından elde edilir (U=B-Y, V=R-Y). Yayına Y, R, G, B ya da Y, R-Y, B-Y, G-Y gibi dört ayrı sinyal gönderilmesine gerek yoktur. (Y=0,59G+0,30R+0,11B) orantısına bakılırsa. Y sinyalinin çoğunluğu, yani %59 u yeşil sinyalden oluştuğu görülür. Bu yüzden R-Y ve B-Y bir taşıyıcı sinyal üzerine bindirilerek gönderilir. Y=1V beyaz video sinyali demektir. Siyah-beyaz sahne demek, R, G, B renklerinin oranlarının 0,59; 0,30; 0,11 değerlerine ve katlarına uygunluğu demektir. Örneğin orta seviyedeki bir gri ton=0,5 V ise, R=0,15 B=0,65 G=0,295 demektir. Yayına R-Y, B-Y ve Y sinyallerinin gönderilmesinde, Y sinyalinin bant genişliği 5,5MHz tutulmasına karşılık, insan gözü renk detaylarını göremediğinden R-Y ve B-Y bant genişliği 1,2MHz de sınırlanmaktadır. 8

13 PAL Renk Kodlayıcı PAL sisteminin NTSC ye göre avantajı, yayın sırasında hava şartlarının neden olabileceği muhtemel faz kaymalarından oluşabilecek renk bozukluklarının engellenebilmesidir. PAL sisteminde (R-Y) bilgisinin modüle edildiği taşıyıcının frekansı, her satırda (+45-45) olarak faz değişimine uğratılır. Bu faz değişimlerinin +45 ya da 45 olduğunu anlamak için o satır başında renk referans sinyali (burst) gönderilir. Şekil 1.6: PAL renk kodlayıcı (encoder) blok şeması V sinyali taşıyıcısı, her satırda 180 faz değişimine uğratılır. Yayın esnasında hava şartlarından meydana gelebilecek faz kaymaları, bu yöntem sayesinde düzeltilir. 0 ve 180 faz değişimlerinin ana sebebi, iletim anında U ve V sinyallerinin bileşkesi olan renkler faz kaymasına uğrarsa, tüm renklerde kayma olur. PAL sisteminde, Y parlaklık bilgisinden sonra (R-Y), V, (B-Y), U renk bilgilerinin tek bir taşıyıcıya yüklenebilmesi probleminin çözümü şöyledir: Y parlaklık sinyali için 15625Hz lik sinyal ve bunun harmonikleri ile karışmayacak frekansta bir taşıyıcı frekansı tespit edilmiştir. Bu frekans, 625/50 sistemli PAL de 4, MHz dir. Tek bir sinyalin iki ayrı sinyal ile modüle edilmesi gerçekleşemeyeceği için taşıyıcı sinyalin frekansı aynı kalmak şartı ile fazı 90 kaydırılarak birbirinden 90 faz farklı iki ayrı sinyal elde edilir. U ve V sinyalleri bu taşıyıcının üzerine AM (genlik modülasyonu) yöntemi kullanılarak bindirilirler. U renk bilgisi, F taşıyıcı sinyalinin 0 fazında olanını modüle eder. V, (R-Y) sinyali ise PAL sisteminde 1. satırda +90 faz ile gönderilirken, 2. satırda -90 faz ile taşıyıcı sinyalini AM olarak modüle eder. Bu iki modülatörün çıkışlarında modüle edilmiş olan 4,43 MHz lik sinyaller, bir toplama devresinde bir araya getirilirler. Böylece toplam bir gerilim değişimi, yani genliği U ve V bilgileri ile modüle edilmiş, ancak halka modülatörünün (ring mod.) özelliğinden dolayı esas taşıyıcı frekansı bastırılmış olan bir sinyal elde edilir. 9

14 +V +U B (Satır n) A (Satır n+1) A1 C C 1 +U C1 -V B1 Şekil 1.7: Renk taşıyıcıların satırlardaki faz değişimi U ve V nin birbirinden 90 farklı olması dolayısıyla fazör diyagramlarından (şekil 5.15) görüldüğü gibi U ve V ile modüle edilmiş gerilimler F = U+V bileşke gerilimini (rengi) oluştururlar. U ve V nin değişik değerler alması sonucunda diğer tüm renkler ortaya çıkmaktadır. A, B, C, A1, B1, C1 gibi taşıyıcı sinyallerinin faz değişimlerinin dolayısıyla (U- V ), ( +U+V ), ( -U+V ), ( -U-V ) 4,43 MHz lik bir hızla fazör diyagramının dört bölgesini de taramaktadır. PAL Renk Kod Çözücü (PAL Decoder) Kameranın ürettiği R-G-B sinyallerinin tek bir sinyal olarak elde edilmesindeki amaç, yayın anında tek bir verici ve taşıyıcı sinyal kullanmaktır. PAL sistemi kod çözücüsünde, yayın kanallarından dolayı meydana gelmiş olan renk taşıyıcısındaki faz kayma hatasını gidermek için her satırda bir 180 fazı değişen R-Y taşıyıcısı, bir satır geciktirilerek sonraki gelen satır ile toplanır. Yayın kanallarından oluşan faz hatasının ilk satıra + yönde etkisi ile takip eden satırdaki (-) yöndeki etkisinin toplamından elde edilen taşıyıcı fazı hatasız olacaktır. Bu sebeple toplam bileşke, renk taşıyıcısı U ve V demodülatör katlarına uygulanmadan önce tek satır gecikmeli devrede toplama işlemi yapılır. Bileşke renk taşıyıcısından U ve V taşıyıcı sinyallerini ayırtmak için Senkron demodülatörler kullanılır. Senkron demodülatörler taşıyıcı sinyallerini ayırır. Renk Referans Sinyali (Burst) Renk referans sinyalinin yeri, K Pulse adı verilen bir sinyal ile tayin edilir. Bu, darbenin süresidir. Bu K darbesi, yatay senkronizasyon sinyalinden elde edilir. Şekil 1.8 de renk referans sinyalinin (Burst) yapısı görülmektedir. Ayrıca renk referans sinyalinin tek satırlarda, +45, +135 olması gerektiği için bunu sağlayan (yani her tek satırda renk referans sinyalini artı yapmaya yarayan), P PAL Pulse adı verilen ve 7,8 KHz frekansa sahip olan sinyaldir. P Pulse varsa renk referans sinyali artıdır. 10

15 Şekil 1.8: Renk referans sinyali (Burst) Renk referans sinyalini sinyalinin özellikleri Renk referans sinyalinin frekansı, kristal osilatörün frekansını kilitler. Renk referans sinyalinin her satırda değişen fazı, V sinyalinin demodüle edilmesine yarar. Kristal osilatörün fazını kilitler. Renk referans sinyalinin yokluğu, renk devrelerini kapatıp yayının siyahbeyaz izlenmesini sağlar. Renk referans sinyalinin genliği, renk doyumunu tayin eder. Alıcıda Renk referans sinyali büyükse renkler soluk olur. Renk referans sinyali, küçük ise renkler doygundur. Renk referans sinyali, 50mV un altında ise renk öldürme devresi rengi keser. PAL Sisteminin Sakıncaları ve Üstünlükleri PAL sisteminin avantajları yanında, bazı hataları da vardır. Bunların en önemlisi, ard arda gelen satırlarda farklı renkler bulunduğu zaman (dikdörtgen şeklindeki görüntülerin yatay kenarlarındaki ani renk değişiklikleri gibi) ortaya çıkan yanlış renkli yatay şeritlerdir. Örnek olarak mavi zemin üzerine, kırmızı renkli bir yatay şeridi ele alalım. Bu şeridin üst kenarlarında bir satır mavi renkli, hemen arkasından gelen satır ise kırmızı renkli olacaktır. Alıcıda bu iki satırın toplamı alındığında ise bu iki rengin karışımı, yani erguvan rengi elde edilir. Ancak bu durum, sadece renk değişikliğinin olduğu yatay kenarlarda söz konusu olduğundan genellikle pek fark edilemez. Diğer bir hata da hannover şeritleri adı verilen yatay şeritlerdir. Bu geniş yüzeylerde doymuş renkler olduğu zaman ortaya çıkar. 11

16 PAL sisteminin yaygın olmasını sağlayan avantajları, faz hataları karşısında kararlılık göstermesi ve önemsiz olabilen tüm sakıncaları dengelemesinden ileri gelir. Ancak bu sistemde, renkli işarete ait yan bantların resimde parazitler oluşturabildiği ve bu parazitlerinde özellikle geçişlerde ortaya çıktığı tespit edilmiştir. Bu görünüş, tüm çağdaş renkli televizyon sistemlerinde ortaya çıkarsa da PAL sisteminde renkli, siyah-beyaz uyuşması bakımından da NTSC sistemine oranla biraz daha olumsuz sonuç verir. Görüntü ve parazit işaretlerinin etkisi altındaki resim kaliteleri, söz konusu NTSC ve PAL görünümlerinde hemen hemen aynı karakterli olurlar. Renkli işaretlerin frekans bandı küçültüldüğü zaman yatay renk geçişlerinde daha kötü bir kalite ortaya çıkar. Bu hata PAL sisteminde uygun sınırlar içinde giderilir. NTSC sisteminde durum böyle olmaz. Genlik hataları bakımından NTSC ve PAL sistemleri hemen hemen aynı değerdedir. İletim yolunda ortaya çıkabilen ve siyah-beyaz resmin işlenmesinde bilinen hayal resimlerine sebep olan yankılar, PAL da NTSC dekine göre daha az parazit etkisi gösterir. Bu bakımdan İsviçre, Avusturya, İtalya ve Almanya gibi dağlık bölgeler bulunan ülkelerde PAL sistemi elverişli olmuştur. Resim işaretlerinin magnetik kaydı düşünüldüğünde, sistemler arasında bazı ayrıcalıklar ortaya çıkar. Bu bakımdan PAL sistemindeki işlemler, NTSC sistemindekine göre biraz daha toleranslı olur. Stüdyo tekniğinde resimlerin seçilmesi ve karıştırılması da ayrı bir önem taşır. Stüdyo tekniği açısından gerek NTSC gerekse PAL sistemleri hemen hemen bir ayrıcalık göstermezler. PAL sisteminin bir sakıncası, bu sistemle çalışan renkli televizyon alıcılarının daha pahalı olmasından ileri gelir. Çünkü bu alıcılar, bir NTSC cihazına göre daha fazla masraflı devre katlarını gerektirirler. PAL sisteminin başlangıcında gecikme hattının özellikleri de birtakım problemler ortaya çıkardı ise de zamanımızda bu sorunlar büyük ölçüde giderilmiştir SECAM Sistemi SECAM sistemi denilen ve diğerlerinden oldukça farklı olan bu sistem, faz hatalarından kurtulmak için 1956 yılında Henry de Frence tarafından orijinal NTSC sisteminden geliştirilmiştir. Önce SECAM 1, 2 ve 3 adıyla sistemler geliştirilmiş olup bugün SECAM 3 sadece SECAM adıyla kullanılmaktadır. NTSC sisteminden farklı olarak, yayına renk sinyallerinden sadece birini gönderen sistem, her satırda farklı renk bilgisi göndermektedir. Bu sistemde de yine Y parlaklık ve R-Y, B-Y renk fark işaretleri kullanılmaktadır. Ancak bu işaretler aynı anda değil, her satır boyunca Y işareti ile peş peşe bir satırda R-Y, sonraki satırda B-Y olmak üzere aynı anda iki işaret gönderilmektedir. Alıcıda bir geciktirme hattı ve elektronik anahtar vasıtasıyla bir önceki satırdaki sinyal ile o anda gelen sinyal birleştirilerek parlaklık ve renk fark sinyalleri aynı anda elde edilir. Bundan dolayı bu sisteme Sequentiel Coulour A Memoire (Hafızalı Ardışıl Renk) kelimelerinin ilk harflerinden kısaltılarak SECAM denmiştir. 12

17 Bu sistemde, her seferinde bir tek renk sinyali gönderildiği için iki fazlı modülasyona ve senkron modülasyona ihtiyaç yoktur. Bu yüzden renk fark sinyalleri arasında karışma meydana gelmez. Ancak satırların tanıtılmasına ihtiyaç vardır ki bunun için her alandan önce bir tanıtma işareti gönderilir. Yalnız peş peşe gelen satırların renk bakımından farklı olması hâlinde, bunların birleştirilmesinden hatalı renkler elde edilir. Bunun sonucunda arka arkaya meydana gelen her resimdeki hatalar farklı olur ve bu da fv/2 frekanslı bir titremeye sebep olur. Frekans modülasyonunda taşıyıcı söndürülmediği için siyah-beyaz alıcılarda renk taşıyıcısının sebep olduğu boncuklanma diğer sistemlere göre daha fazla olur. Renk taşıyıcısının NTSC deki gibi yarım satır veya PAL deki gibi dörtte üç satır kaydırılması boncuklanmayı azaltmada etkili olmaz. Çünkü gönderilen frekansın satır frekansına göre durumu, taşıyıcının frekans kaymasına göre değişir. Bunu önlemek için renk taşıyıcısının frekansı, her satırın başlangıcında satır frekansının çift katı olarak stabilize edilir. Fakat bir sonraki satırda 180 fazı değiştirilir. Ancak geçmeli tarama sebebiyle gözün düşey doğrultuda hareketinde boncuklanma tamamen yok edilemez. Onun için üç satırda bir faz yine değiştirilir. Renk taşıyıcısı bastırılmadığı için boncuklanma, renkli kısımlarda olduğu kadar siyah-beyazda da belirgin olur. Bunu azaltmak için modüle edilmediği zaman genlik artırılır. Bu işlem için RF ağırlık ve RF dengeleme devreleri kullanılır. RENK D R Satırı D B Satırı f(mhz) f(khz) f(mhz) f(khz) Sarı 4, , Turkuvaz 4, , Yeşil 4, , Erguvan 4, , Kırmızı 4, , Mavi 4, , Tablo 1.1: Çeşitli renklerin bazı satırlarda frekans kaymaları Buna göre SECAM işareti elde etmek için kullanılan kodlayıcı şekil 1.9 daki gibi olacaktır. Faz çevirme anahtarı, her üç satırda bir renk taşıyıcısının fazına akseder. Ayrıca renk taşıyıcı satır silme esnasında yok edilir. 13

18 Şekil 1.9: SECAM kodlama devresi Verici kısmında, yayına her satırda gönderilen tek bir renk olduğu için alıcı renk çözme devresinde, her bir satır gecikme devresi kullanılarak resim oluşturulur. Bir satırdaki renk bilgilerinden biri (R-Y ya da B-Y), bir önceki satırın bilgisidir. Normal olarak alıcılarda gözlenemeyen bu tek satırlık yanlış renk bilgisi, sistemin dizayn hatasıdır. SECAM sistemi 1970 li yıllardan sonra 625 satır, 50 çerçeve ve 4,43 MHz lik renk taşıyıcı normlarını kullanmaya başlamıştır. Şekil 1.10: SECAM kod çözme (decoder) devresi 14

19 SECAM sisteminin avantajları: Faz distorsiyonunu genlik distorsiyonu yapmadan giderir. Bu açıdan hem PAL hem de NTSC sistemlerinden üstündür. Vericileri, PAL sistemi vericilerinden pahalı; alıcıları ise ucuzdur. NTSC ve PAL sistemlerinde görülen renk fark işaretlerinin karışması, (karesel modülasyon sebebiyle ) SECAM sisteminde olmaz. SECAM sisteminin sakıncaları ise: Siyah-beyaz sisteme uyumu daha kötüdür. Renk canlılığı, NTSC sisteminden kötüdür. Renk sıçramalarında yanılgılar olabilir NTSC NTSC sistemi, renkli televizyon sistemlerinin temelini oluşturur. Bu sistem, PAL ve SECAM sistemlerinde de geniş ölçüde kullanılır. National Television System Committee, Amerika da ilk renkli yayınların belirli bir standartta olması için ortaya çıkarılmıştır. Siyahbeyaz sistem kanallarından renkli yayınların gönderilebilmesi için yapılan kodlama türleri, renkli yayıncılığın ülkelere göre değişimini getirmiştir yılında ABD de yapılan ilk renkli yayında kullanılan sistem, bugün de kullanılmaktadır. Sistemde verici tarafındaki renkli kamera, bir siyah-beyaz resmi aldığı zaman, alıcı tarafında da bu siyah-beyaz resmi ortaya çıkartır. Bu sistem ile özel dönüşümler olmaksızın siyah-beyaz olarak kamera lambasına düşen renkli asal resimler, alıcı tarafında yeniden bir araya getirilmek suretiyle bir siyah-beyaz resim verirler. Bu özellik, televizyon sisteminin temelini oluşturur. Siyah-beyaz resimler için sadece parlaklık veya parlaklık farklarının taşınması yeterlidir. Çünkü bu farklılıklar, tüm siyah-beyaz resmi oluştururlar. Bu işaret, her durumda kaliteli bir resim elde etmek için geniş bantlı olarak taşınmalıdır. Renkli TV sisteminde de aynı şekilde yayın için seçilen frekans kanalından faydalanılır. Fakat renk modülasyonlu bir taşımada bant genişliği yetersiz olduğu için bazı sorunlar oluşur. Parlaklık işaretinin geniş bantlı, renk tonu ve doygunluğunun dar bantlı olarak ayrı ayrı taşınmaları için yeterli şartlar oluşturulmaya çalışılmıştır. İnsan gözünün renklere karşı olan çözümleme hassasiyetinin az olduğu söylenerek R- Y ve B-Y bileşke sinyalleri, 1 MHz ile 1,5 MHz (yaklaşık 1,2 MHz) arasında sınırlanır. Bu sinyaller için en az iki veya üç katı bir taşıyıcının bulunması gerekir. Yayın bandı ( 7 MHz ) içinde bulunacak olan bu taşıyıcılar, parlaklık sinyali ile harmonik etkileşimlerde bulunmamalıdırlar. NTSC sistemi için en uygun renk bileşke taşıyıcısının 3,58 MHz olduğu bulunmuştur. 15

20 Diğer renk bileşkesi içinde, yayın bant genişliği içinde ikinci bir taşıyıcı aramak yerine pratik bir çözüm olarak aynı taşıyıcının 90 faz farklı olanı kullanılır. Kısaca parlaklık bilgisi (Y) olduğu gibi gönderilirken R-Y ve B-Y bilgileri, 3,58 MHz lik taşıyıcının 90 faz farklı iki sinyaline genlik modülasyonlu olarak bindirilirler. Alıcıda üretilen renk taşıyıcısı ile vericideki renk taşıyıcısı arasında sabit bir faz bağıntısı oluşturabilmek için, her resim çizgisinde orijinal renk taşıyıcısının kısa bir titreşim dizisi taşınır. Bu kısa titreşim dizisine renk referans sinyali ya da orijinal ismiyle Burst adı verilir. Vericinin de bu burst işaretiyle modüle edilmesi gerekir. Şekil 1.11 de NTSC sisteminin renk kodlayıcı blok şeması verilmiştir. Şekil 1.11: NTSC renk kodlayıcı blok şeması NTSC Sisteminin Sakıncaları ve Üstünlükleri Bugün Avrupa da, senelerden beri bilinen Amerikan NTSC sisteminin terk edilmiş ve PAL ve SECAM sistemlerine dönülmüş olmasının şüphesiz yararlı sebepleri olmalıdır. Renk tonunun renk türü gerilimi ile onunla ilgili taşıyıcı, yani renk referans sinyali arasındaki faz açısından tespit edildiğini biliyoruz. Sabit bir renk tonunun taşınması söz konusu olduğunda bu faz bağıntısının da sabit olması gerekir. NTSC sisteminde de bu kural teorik olarak doğrudur. Fakat uygulamada biraz farklılık vardır. İlk zamanlarda, sistemin tam olarak genişletilmemiş olması sebebi ile alıcıda ve hatta vericide renk referans sinyali fazının 180 civarında dönmüş olması mümkündü. Bu durumda adeta renk tüpü gerilimi, tüm renk düzlemini taramış oluyordu. Sonuç olarak ortaya tam bir renk tonu bozukluğu çıkıyordu. Başlangıçta ortaya çıkan bu ilkel hata, bugün düzeltici devreler yardımıyla 16

21 önlenmektedir. Buna karşılık küçük miktarda istenmeyen faz dönmeleri, daha kötü sonuçlar ortaya çıkarabilir. Bu türlü ortaya çıkan faz dönmeleri, çeşitli parlaklık işareti değerlerine sahip olan renk işareti bileşenlerinin gerek verici, gerekse alıcı tarafta lambalar ve transistörlar gibi çok sayıda aktif yapı elemanlarından geçmek zorunda olmaları ve ayrıca doğrusal olmayan bozulmalara maruz kalabilmeleri sonucu meydana gelebilir. O zaman bu durum, önemli derecede renk ton hataları içeren ve önlenemeyen ayrımsal faz hatalarını doğurur. Örneğin: eskime ile transistör ve lambaların karakteristikleri değiştiğinden bu tür faz bozulmaları ortaya çıkabilir. Prensip olarak sadece renk sinyali ve renk referans sinyali arasındaki faz değiştiğinde, alıcıda bir düzeltme yapma ihtimali vardır. Fakat NTSC sisteminde, ayrımsal faz hataları ilke olarak düzeltilemez. Kabul edilebilir faz hatalarının sınırları çok dardır. Her ne kadar faz hatalarının otomatik olarak düzeltildiği devreler ortaya çıkartılmış ise de sonuçlar tatmin edici olmamıştır. Bu sebeple Amerikan NTSC alıcılarının, ilave bir renk tonu ayarlayıcısına sahip olmaları gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu renk tonu ayarlayıcısı yardımı ile televizyon sahibi renk tonunu dilediği gibi ayarlar. Bu tür ayarlama, örneğin renkli bir TV resmi, bir çayırın yeşili veya gökyüzünün mavisi gibi bilinen renkleri içerdiği sürece olumlu sonuç verir. Çünkü bilinen bu renklerde TV sahibi bir tespit yapabilir ve renk tonu ayarlayıcısını gökyüzü mavi ve çayır yeşil olacak şekilde ayarlayabilir. Buna karşılık bir resim, örneğin bir defilede olduğu gibi önceden tahmin yürütülemeyen bir elbise içeriyor ise ekranda oluşmuş olan renk tonlarının gerçeğe uyup uymadığı ilk baştan belli olmaz. Bu durumda faz hataları, örneğin özünde mavi olan bir giysinin alıcı ekranında yeşil görünmesi gibi bir durum ortaya çıkarır. Bu yanılgı, alıcı sahibi tarafından hiçbir şekilde fark edilemez. Çünkü alıcı sahibi, söz konusu giysinin gerçekte hangi renk olduğunu asla bilemez. Bütün bu sakıncalara rağmen NTSC sisteminin üstünlükleri de vardır. Renkli resim kalitesi, renklerin saflığı ve benzeri gibi durumlar, şüphesiz PAL ve SECAM sistemlerinde kullanılanlara göre biraz daha iyidir. Uygunluk açısından da NTSC sistemi mükemmeldir. Özellikle bir renkli TV işaretinin bir siyah beyaz alıcı ile alınmasında önlenemeyen çok küçük parazitler mevcut ise de bunlar NTSC sisteminde, diğer sistemlerdekine oranla ihmal edilebilir. Ayrıca alıcı ile ilgili harcamaların, NTSC sisteminde küçük olması noktasına işaret edilmelidir. Gerek PAL gerekse SECAM, ilave düzenler gerektirir. Bu ilave düzenler, alıcıyı şüphesiz bir dereceye kadar pahalı duruma getirir. Aynı zamanda alıcı karmaşık bir hâle gelebilir. Bütün bunlara rağmen Avrupa da PAL ve SECAM sistemleri yetkili kurumlarca kabul edilmiştir. Çünkü NTSC sisteminin faz bağıntısı ile ilgili zayıflığı, PAL ve SECAM sistemlerinin yükseltilmiş masrafı ve diğer mahsurları yanında çok büyüktür. 17

22 1.3. Renk Katının Yapısı ve Çalışması Renkli televizyonun ABD de geliştirilmesi sırasında ortaya çıkan temel istekler şöyleydi: Renkli yayınlar, normal siyah-beyaz alıcılarla renksiz alınabilmelidir. Renkli alıcılar siyah-beyaz yayınlanan programları da alabilmelidir. İkinci şart renkli bir alıcıda siyah-beyaz bir alıcının bütün katlarının bulunacağı anlamına gelmektedir. Ancak bazı ilave katlara da ihtiyaç duyulmaktadır. Renk bölümü, siyah-beyaz yayınlarda gerekli değildir. Renkli alıcıda 4,43 Mhz lik renk taşıyıcısı ile demodülasyon sonucunda her biri yaklaşık olarak 0..1,3 Mhz lik frekans spektrumuna sahip olan R-Y ve B-Y renk farkı işaretleri elde edilir Renk Katının Blok Şeması Aşağıda şekil 1.12 de bir renk katının blok şeması verilmiştir. Şekil 1.12: Renk katının blok şeması Yukarıdaki devrede, ses katı ve tuner devresi gösterilmemiştir. RGB (Red-Green- Blue) çıkışları ise renkli resim tüpünün arkasına takılı olan sürücü devresine bağlanacaktır. Burada tüp olarak adlandırılan sürücü devresidir. 18

23 Resim Ara Frekans (IF) Devresi Resim katının temel yapısı; resim ara frekans yükselteci, resim dedektörü, gürültü bastırma devresi, AGC (otomatik kazanç kontrol) devresi ve AFT (otomatik ince ayar ) devresinden oluşur. Resim katının görevi, tuner çıkışındaki ses ve resim ara frekans değerlerini seçmek ve yükseltmektir. Aynı zamanda gürültü sinyalini azaltır. Resim ara frekans katı, yaklaşık olarak 60 db bir kazanca sahiptir. Ara frekans katında gerekli olan frekans tayfını ve frekansları elde etmek için filtre devreleri kullanılır. Dedektör katına komşu kanal sinyalleri bastırılmış -6dB lik resim taşıyıcısı ve -2,5 db lik ses taşıyıcısı gönderilir. Eğer bu seviyenin üzerine çıkılırsa ekranda karışmalar meydana gelir. Resim taşıyıcısı ile ses taşıyıcı arasında yaklaşık 5.5 Mhz lik bir bant genişliği vardır. Aşağıda şekil 1.13 de resim IF devresi görülmektedir: Şekil 1.13: Resim IF devresi entegresinin blok diyagramı 19

24 Ara Frekans (IF) Filtresi IF filtresi, tuner ile resim IF arasına konulmuştur. Seçicilik karakteristiği, bu devre ile sağlanır. Bu filtreye, resim IF bant geçiren filtresi denir. Bu filtre, elektronik devre elemanlarından yapılmamıştır. Entegre şeklinde imal edilirler. Televizyon alıcılarında frekans bandı geniş olduğu için dar bantlı kristal filtreler yerine lityum-niobat taban üzerine yerleştirilmiş tarak biçimli elektrotlardan oluşmuş filtreler kullanılmaktadır. Bu entegrelere SAWF entegre adı da verilmektedir. Şekil 1.14 te SAWF entegreli bir IF devresi uygulaması görülmektedir: Resim Dedektör Filtresi Şekil 1.14: SAWF entegreli IF filtre devresi Video dedektörü, resim ara frekans işaretinden video sinyalini ayırır. Ayrılan video sinyali, video kuvvetlendircisine gönderilir. Aynı zamanda 5,5 Mhz lik ses frekans sinyalinin de ortaya çıkmasında kullanılır. Dedekte işlemi, süperheterodin radyo alıcılarında olduğu gibi bir diyot yardımıyla da yapılabilmektedir. Uygulamada diyot dedektör devrelerinin bazı sakıncaları ortaya çıkmıştır. Çeşitli distorsiyonlar meydana gelmektedir. Ayrıca karışım sinyalleri, resmi bozduğu için çarpım dedektör devreleri kullanılır. Şekil 1.15 te çarpım dedektör devresi prensibi gösterilmiştir: Şekil 1.15: Çarpım dedektör devresi 20

25 Entegreli ara frekans devrelerinin çıkışında resim frekans genliği çok düşüktür. Bu sebeple diyot dedektör devreleri kullanılmaz. Entegreli ara frekans devrelerinin çıkışında, alçak seviyeli çarpım dedektör devreleri kullanılır. Resim ara frekans sinyalinin genliğini yükselttikten sonra limiter devresinde genliği sınırlandırılır. Daha sonra sadece taşıyıcı sinyalini seçen ayar devresinde taşıyıcı sinyal seçilerek çift dengeli dedektör devresine gönderilir. Ayar devresinde seçilen taşıyıcı sinyali, resim ara frekans sinyali ile aynı fazlıdır. Dedektör devresi girişindeki bu iki sinyal, seçme işlemine tabi tutulurlar. Dedektör çıkışında sadece video sinyali kalır. Çarpım dedektör devreleri, düşük seviyeli girişe karşılık yüksek seviyeli çıkış veren bir devredir Video Kuvvetlendiricisi Video kuvvetlendiricisi, video dedektör çıkışından gelen resim sinyalini yükselterek tüpe uygular. Aşağıdaki devrede bir video yükselteç devresi görülmektedir. Ön yükselteç devresi, yüksek empedanslı video dedektör devresi ile alçak empedanslı çıkış katı arasında empedans uygunlaştırma görevi yapar. Şekil 1.16: Video kuvvetlendiricisi Şekilde görülen devrede, demodülatörle T1 transistörü arasındaki bobinli alçak geçiren filtre devresi resim ara frekans işaretini ve harmoniklerini bastırır. Alçak geçiren filtreden sonra ses taşıyıcısı, ses ara frekans kuvvetlendiricisine gönderilir. Sesin resme karışmasını engellemek için video yükselteç transistörünün girişinde 5,5 Mhz kapanı bulunmaktadır. Devredeki 10 KOhm potansiyometre, tam resim işaretinin geçtiği yol üzerinde çalıştığından tüm video kuvvetlendiricisinin çalışma noktasını belirler. 21

26 Otomatik Kazanç Kontrol (AGC) Devresi Otomatik kazanç kontrolü (AGC), farklı seviyelerdeki anten gerilimlerini dengelemeye yarar ve kontrast ayarının doğru yapılması buna bağlı olduğundan resim tüpüne olabildiğince eşit özelliklere sahip bulunan bir video gerilimi gelmesini sağlar. Bu nedenle yüksek frekans ve ara frekans kısımlarında yapılan bir otomatik kazanç kontrolü aynı zamanda içine elle yapılan bir kontrast ayarı da katılmış olan otomatik kazanç kontrolü anlamına gelmektedir. Ayrıca resim ara frekans kısmında kırpılma olmasını da önlemelidir. Şekil 1.17: Otomatik kazanç kontrol devresinin blok şeması Vericiden alıcımıza ulaşan sinyallerin genlikleri sabit değildir. Bunun için tuner ve resim ara frekans devrelerinin kazançlarının otomatik olarak kontrol edilmesi gerekir. Bu işlemi yerine getiren devrelere otomatik kazanç kontrol devresi adı verilir Senkron Ayırıcı Devre Senkronizasyon devreleri, birleşik resim işaretinden senkron palslerini ayırırlar. Diğer bir deyişle televizyon sisteminde, alıcıyla verici arasında uyum anlamında kullanılan devredir. Daha sonra senkron palslerinin türev ve integralleri alınır. Türev devresi çıkışında elde edilen senkronizasyon sinyali yatay senkron palslerini,integral çıkışındaki senkronizasyon sinyali düşey senkron palslerini meydana getirirler. Aşağıdaki şekil 1.18 de senkronizasyon devresinin blok şeması verilmiştir: Şekil 1.18: Senkronizasyon devresinin blok şeması 22

27 Senkron palslerinin ayrılmasında senkronizasyon devreleri kullanılır. Bu devreler, transistörlü veya entegreli olabilmektedir. Türkiye CCIR (Uluslararası Radyo İletişimi Danışma Kurulu) normlarına göre bir resim çerçevesinde; 625 satır tarama çizgisi, düşey saptırma frekansı olarak 50 Hz i ve yatay saptırma frekansı olarak da Hz lik frekansları kullanılmaktadır. Şekil 1.19: Yatay ve düşey tarama zamanları sinyal şekli Şekilde görülen her iki testere dişi dalga akımı, yatay ve düşey raster merkezlenme bobinlerine gönderilir. Her iki dalganın frekansı ve fazı, yayın frekansı ile aynıdır. Böylece saptırma devresi, alınan resim sinyalinden senkronizasyon sinyalini seçer. 23

28 UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ TV Renk katı sinyallerinin ölçülerek gözlenmesi. İşlem Basamakları Renk katı girişindeki gerilimleri kontrol ediniz. Renk katı girişindeki sinyal şeklini kontrol ediniz. Renk katı çıkışındaki gerilimleri kontrol ediniz. Renk katı çıkışındaki sinyal şeklini kontrol ediniz. Öneriler Gerilim ölçerken öncelikle emniyet tedbirinizi alınız. Multimetreyi DC Volt kademesine alınız. Kullanacağınız osilaskop cihazını renk katı girişine doğru bağladığınıza emin olunuz. Renk katı çıkışını multimetreyi DC volt kademesinde dikkatli bir şekilde ölçünüz. Değerin 1,5-3V arasında olup olmadığını kontrol ediniz. Kullanacağınız osilaskop cihazını renk katı çıkışına doğru bağladığınıza emin olunuz. Sinyal şekillerini kıyaslayınız. 24

29 PERFORMANS PERFORMANS DEĞERLENDIRME DEĞERLENDİRME KONTROL LİSTESİ Uygulama faaliyetinde yapmış olduğunuz çalışmayı kendiniz ya da arkadaşınızla değişerek değerlendirme ölçeğine göre değerlendiriniz. DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır TV yi açarken güç kablosunun takılı olup olmadığını kontrol 1 ettiniz mi? 2 Renk katını tespit ettiniz mi? 3 Renk katı girişindeki gerilim değerini ölçtünüz mü? 4 Osilaskop ile renk katı girişindeki sinyal şeklini gördünüz mü? 5 Renk katı çıkışındaki gerilimleri ölçtünüz mü? 6 Renk katı çıkışındaki sinyal şeklini gördünüz mü?? 7 Düzenli ve kurallara uygun çalışma 8 Mesleğe uygun kıyafet (önlük) giydiniz mi? 9 Çalışma alanını ve aletleri tertipli-düzenli kullandınız mı? 10 TV tamir alanının temizlik-düzenine dikkat ettiniz mi? 11 TV yi açmadan önce malzemeleri kontrol ettiniz mi? 12 Zamanı iyi kullandınız mı? DEĞERLENDİRME Yaptığınız değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarınızın tamamı evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz. 25

30 ÖLÇME ÖLÇME VE VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki cümleleri faaliyette kazandığınız bilgi ve becerileri ölçünüz. ÖLÇME SORULARI Aşağıdaki cümlelerin doğru veya yanlış olarak değerlendiriniz. 1. (.) Farklı ışığa renk denir. 2. (.) Artırıcılı renk karışımında yeşil ile mavi renk birleşmesinden sarı renk elde edilir. 3. (.) Türkiye de kullanılan renkli TV sistemi SECAM dır. 4. (.) NTSC sistemi, ilk geliştirilen TV sistemidir. 5. (.) NTSC sisteminde renk işareti olarak I ve Q kullanılmaktadır. 6. (.) SECAM sistemi, faz hatalarından kurtulmak için 1956 yılında Henri de France tarafından orijinal NTSC sisteminden geliştirilmiştir. 7. (.) Renk referans sinyaline Pulse adı verilir. 8. (.) Renk referans sinyali, 50 mv un altında ise renk öldürme devresi rengi keser. 9. (.) PAL sisteminin bir sakıncası, bu sistemin daha pahalı olmasıdır. 10. (.) Renk canlılığı açısından SECAM sistemi, NTSC sisteminden daha iyidir. 11. (.) Televizyon sisteminde alıcıyla verici arasında uyum anlamında kullanılan devrelere video uygunlaştırma devreleri denir. 12. (.) Farklı seviyelerdeki anten gerilimlerini dengelemeye yarayan devreye otomatik kazanç kontrol devresi denir. 13. (.) Çarpım dedektör devreleri düşük seviyeli girişe karşılık yüksek seviyeli çıkış veren bir devredir. 14. (.) CCIR normlarına göre Türkiye de kullanılan satır tarama çizgisi 525 tir 15. (.) CCIR normlarına göre Türkiye de kullanılan düşey saptırma frekansı 60 Hz tir. 16. (.) Türev devresi çıkışında elde edilen senkronizasyon sinyali, yatay senkron palslerini verir. 17. (.) İntegral devresi çıkışında elde edilen senkronizasyon sinyali, yatay senkron palslerini verir. 18. (.) IF filtresi devresine, resim IF bant geçiren filtresi denir. 19. (.) AGC devresi, resim ara frekans kısmında kırpılma olmasını da önlemelidir. 20. (.) Entegreli ara frekans devrelerinin çıkışında resim frekans genliği çok yüksektir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. 26

31 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 2 Resim ve renk ayarlarının nasıl yapıldığını, renk katından kaynaklanan arızaların tespitini ve giderilmesini öğreneceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Yakınınızdaki bir TV tamircisine giderek renk ve resim ayarları nasıl yapılır öğreniniz. Renk katının devreleri hakkında sorular sorarak bilgi edininiz. Yakınınızdaki bir TV tamircisine giderek açılmış bir cihaz üzerinde renk arızalarının teşhisini sorarak öğreniniz. Renk katındaki arızanın giderilmesi hangi yollarla yapılmaktadır? Bilgi edininiz. Araştırma işlemleri için internet ortamında araştırma yapmanız ve TV tamir teknik servislerini gezmeniz gerekmektedir. 2. RESİM-RENK AYARLARI VE RENK KATI ARIZALARI 2.1. Resim ve Renk Ayarları Renkli televizyonda resim ve renk ayarları iki şekilde yapılabilmektedir. Bunlar ; Devre takibi yapılarak ayar ve kontrol TV kumandası kullanılarak ayar ve kontrol Devre Takibi Yapılarak Ayar ve Kontrol Birinci yöntemde renkli TV de resim ayarı yatay ve düşey olarak yapılabilmektedir. Ayrıca resmin netliği, eğriliği gibi ayarlar tamamen yatay ve düşey katlardaki frekans, genlik ve doğrusallık ayar potansiyometreleri yardımıyla yapılmaktadır. 27

32 Gerilim ayarı TV yi bir kanala ayarlayıp kontrast ve parlaklık kumandalarını minimum seviyeye ayarladıktan sonra sinyal plaketinde CRT tüpüne doğru gelen direncin uçlarını ölçünüz. Burada gerilimi 125V olarak ölçünceye kadar potansiyometreyi ayarlamaya devam ediniz. Resim kontrolü Resmin eninin TV ekranını doldurmasını, resmin sağ ve sol kenarındaki karelerin tam kare olmalarını sağlayacak şekilde ayar yapınız. Resmin doğrusallığını ekranda birbirine eşit kareler ve muntazam bir daire görünceye kadar doğrusallık (linearity) trimpotu yardımıyla ayarlayınız. Resmin yüksekliğini ekranı tam dolduracak şekilde ayarlayınız. Bu işlem, için yükseklik trimpotu yardımıyla yapılmalıdır. Renk alt taşıyıcı osilatörünün frekansını 4,43 MHz e ayarlamak Bunun için TV yi renk şeritleri patternine ayarlayınız. TV yi kapatmanız önerilir. Daha sonra osilatör trimpotunu renk şeritlerini temiz bir şekilde görünceye kadar ayarlayınız. Siyah seviyesi ayarı TV yi çalıştırdıktan sonra arkadaki kontrast düğmesi, saat ibreleri yönünde sonuna kadar çevrilerek kontrast maksimuma getirilir. Ana şase üzerinde yatay çıkış yükselteç katındaki genlik ayar trimpotu ile resmin yüksekliğini ayarlayınız. RGB ayarı TV yi çalıştırdıktan sonra kontrastı minimuma, renk ayarını orta konuma ve parlaklık ayarını minimuma getiriniz. Kırmızı (R) filtre üzerine bir kısmı şerit geri kalan kısmı alttaki beyaz üzerine gelecek şekilde ayarlayınız. Red trimpotu ile filtre üzerinde görülen her iki kısımda aynı kırmızılığın elde edilmesini sağlayınız. Bundan sonra renk ayarı düğmesini, minimuma getirip ekranda yalnız siyah-beyaz bir resim görünüz. Aynı şekilde diğer renklerdeki ayarları da yine tüpün arkasındaki RGB paletindeki R, G, B trimpotları yardımıyla sağlayınız TV kumandası kullanılarak ayar ve kontrol Yukarıda anlattığımız bütün işlemler, genellikle 90 lı yıllardan daha öncesinde üretilen televizyonlarda uygulanmaktadır. Daha sonra üretilen televizyonlarda artık uzaktan kumanda kullanılmaya başlandıktan sonra bütün servis ayarları bu kumanda kullanılarak yapılmaya başlandı. Günümüzde TV arızaları daha çok tek bir entegre üzerinden değerlendirilmektedir. Bu entegreye de sistem entegresi adı verilmektedir. TV kumandası kullanılarak ayar yapmak basit bir yöntemdir. Bu yöntemde her ayarın kumanda üzerinde bir kodu bulunmaktadır. Örneğin menü tuşundan 4725 e basıldığında sonra gelen ayar RGB ayarlarıdır. Servis elemanı, bu kodları girerek ilgili katın ayarlarını 28

33 yine kumanda üzerinden gerçekleştirmektedir. Aşağıdaki resim 2.1 de TV kumandası ile ekranda RGB ayarlarının yapılması gösterilmiştir. Resim 2.1: TV kumandası ile RGB değerleri ayarlanması Burada ekrana dikkatle bakıldığında RGB değerlerinin üçünün de aynı olduğu (25) görülmektedir. Bu, üç rengin de eşit ağırlıkta olduğu anlamına gelmektedir. Bunlardan herhangi birini değiştirdiğinizde seçtiğiniz rengin yoğunluğunu artırmış olursunuz. Örneğin aşağıdaki resim 2.2 de yeşil ve mavi renk sabit bırakılırken, kırmızı rengin değeri 63 e çıkarılmıştır. Burada görülen, kırmızı renklerin ağırlıkta olduğudur. Aynı şekilde diğer iki renkte de aynı işlem yapılabilmektedir. Resim 2.2: Kırmızı rengin yoğunluğunun ayarlanması 29

34 Yeni üretilen 100 Hz TV lerde yine benzer, fakat daha kullanışlı bir yöntemle aynı ayarları kumanda üzerinde ekrana çıkan menü yardımıyla gerçekleştirmek mümkündür. Aşağıda resim 2.3 te buna bir örnek verilmiştir. Resim 2.3: 100 Hz TV lerde TV kumandasından RGB ayarının yapılması Bu sistemde tamamen kumanda kullanılarak RGB değerleri eşit değere getirilerek işlem sonlandırılır. Sonuç olarak günümüz teknolojisinde bu işlemleri kolaylıkla kumanda kullanarak yapabilmekteyiz Renk Katından Kaynaklanan Arızalar Arızanın Teşhis Edilmesi ve Giderilmesi Renkli televizyonda renk katındaki arızaların tespiti ve giderilmesi günümüzde devreler tamamen entegrelerden oluştuğu için bir arızanın tespitinde genellikle entegre girişi veya entegre çıkışı kontrol edilmektedir. Sonuca göre entegre arızalı denilip, değişime gidilmektedir. Biz burada yine de önceki sistemden biraz bahsedeceğiz Sistemli Arıza Arama Renkli televizyon, göze ve kulağa hitap eden bir cihazdır. TV de bulunan beş çıkış devresinden hoparlör hariç diğer dördü; yatay saptırma çıkışı, parlaklık sinyal çıkışı ve renk sinyal çıkışı görüntü ile ilgilidir. Bir TV de arızayı kolayca gidermek için resim görüntüsü incelenerek işlem yapılır. Buna göre aşağıdaki olasılıklar yazılabilir: Renkli resim hatalı, siyah-beyaz resim normal, ses normal;renkli televizyonlarda renk sinyallerini veya renklerden birinin olmaması veya hatalı 30

35 olması sonucunda meydana gelen arızalardır. Siyah-beyaz resmin normal olması, arızanın renk devrelerinden kaynaklandığını gösterir. Bu durumda muhtemel arızalar ve bu arızaları oluşturabilecek katlar tablo 2.1 de gösterilmiştir. Renkli resim ve siyah-beyaz normal, tarama (raster) hatalı ses normal:bu tür arızayla karşılaşıldığında siyah-beyaz ve renkli televizyonun uyum sağladıkları devrelerde arıza aranmalıdır. Bu açıklamaya uyan muhtemel arızalar ve bu arızaları oluşturabilecek katlar tablo 2.2 de gösterilmiştir. SİYAH-BEYAZ GÖRÜNTÜ NORMAL RENKLİ GÖRÜNTÜ ARIZALI KATLAR Kırmızı, mavi bölümler aşırı doymuş Geçiş zaman demodülatörü Renk kontrastı Geçiş zaman demodülatörü, II.renk yükselteci renk çıkış katı Renk durdurma (referans IC), renk Renk yok. yükselteci, PAL tanıma, PAL anahtarı ve renk osilatörü Geniş yatay şeritler Renk referans sinyali ayırıcı ve yükselteci Renkler sürekli değişiyor. Genişler zaman demodülatörü Renk referans sinyali ayırıcı ve Yatay hatlarda renkler hareketl.i yükselteci, kuzey-güney ve doğu-batı modülatörü Jaluzi olayı (iç içe geçme) Geçiş zaman demodülatörü, burst ayırma, PAL tanıma ve ayar gerilimi Renk referans sinyali, ayırıcı ve renk Ekranda renk sırası değişik. yükselteci, PAL tanıma, PAL anahtarı ve multivibratörü, R-Y senkron demodülatörü Tablo 2.1: Arıza ve katların gösterildiği tablo Renkli televizyon onarımında pratik çalışmaya başlamadan önce bazı elemanlar gözle de kontrol edilir. Örneğin dikkat edilecek noktalar şöyle gösterilebilir: Fazla ısınmadan dolayı renk değişikliğine uğramış direnç Kondansatörde olabilecek sızıntı İzolesi sıyrılmış iletkenler Aşırı ısınan diyot veya kondansatör Sigortalar 31

36 RENKLİ GÖRÜNTÜ SİYAH-BEYAZ GÖRÜNTÜ ARIZALI KATLAR Mavi renk zayıf. Aydınlık ayarına göre Renkli resim tüpü mavileşme veya sarılaşma Yeşil renk zayıf. Aydınlık ayarına göre Renkli resim tüpü yeşilleşme veya morlaşma Kırmızı renk zayıf. Aydınlık ayarına göre Renkli resim tüpü kırmızılaşma veya turkuaz Mavi renk yok. Sarıya çalma Renkli resim tüpü, B-Y senkron demodülatörü ve B yükselteci Kırmızı renk yok. Turkuaz Renkli resim tüpü, R-Y senkron demodülatörü ve R yükselteci Yeşil renk yok. Kırmızımsı, mor renge Renkli resim tüpü, G-Y çalma matriks ve G yükselteci Mor, yeşil veya maviye Renklideki gibi Renkli resim tüpü çalma. Parlak resim ve geri dönüş Renklideki gibi Renkli resim tüpü, R-Y, B- çizgileri. Y ve G-Y veya RGB yükselteci Tablo 2.2: Muhtemel arızalar ve katları tablosu Bu arızaların dışında kullanılan cihaza göre değişen arızalar ve entegre numaraları vardır. Örneğin; televizyon çalışıyor, ancak renk yok ise Hitachi IC 501 entegresi değiştirilerek arıza giderilir. Entegrenin ayağında dalga şekli var, ama renk yok ise bu sefer de q501 nolu transistör arızalı demektir. RGB yükselteci çalışmıyor ise gerilimleri kontrol ediniz, transistörları kontrol ediniz. Ekran tamamen mavileşmiş, kırmızılaşmış veya yeşilleşmiştir. Bu durumda TDA 330 entegresi arızalıdır diyebiliyoruz. Bu tür arızalar. marka ve model arttıkça artmaktadır Entegre Sistemli Arıza Arama Yeni sistem televizyonların tamamında entegre kullanılmaktadır. Bu televizyon ister 50 Hz, ister 100 Hz ya da LCD veya plazma olsun hepsinde entegreli arıza arama tekniği ile arızalar giderilmektedir. Bu teknikte artık çok fazla eleman olmadığı için birden fazla katın işlevini yapan sistem entegreleri geliştirilmiştir. Sistem entegresi denildiği zaman; renk katı, sürücü katı, yatay kat, düşey kat, tuner katı hepsini kapsayabilecek entegre akla gelmektedir. Bu yüzden olabilecek arızalar da hemen bu entegrenin çıkışı kontrol edilmek suretiyle arıza tespit edilmektedir. Aşağıda bir televizyona ait marka 50 Hz televizyonlarda kullanılan sistem entegresinin şekli verilmiştir. 32