DIS BORCLARIMIZ VE DU~~UNDURDUKLERI

Transkript

1 DIS BORCLARIMIZ VE DU~~UNDURDUKLERI ismet TAY~ (*) Z.Yiik.Miih.-Biit~e Plancls~ Kamu Yonetim Uzmanl Gunumuzde, en oz ve yalln bir deyigle, siyasal gucun ve toplumsal yagamln en geligmig orgutlegme biqimi olarak tanlmlanan devletler, kendi siyasal slnlrlarl iqindeki iilkeyi yonetmek, kamuya nitelikli hizmet iletmek, ulkenin iq ve d~guvenligini saglamak amaclyla, ilk qaglardan bu yana devletin ve ona bag11 kamu kuruluglarinln yllllk gelir ve giderlerini tahmin eden ve bu gelirlerin toplanmas1 ile giderlerin yapllmaslna yetki veren bir hesap belgesi hazirlayarak gelir-gider durumlarlnl dengelemeye qaligrn~glard~r. Bunun iqin de, tarlmda art1 urunleri toplamak, devlet gelirlerini artlrrnak ve tahsil etmek uzere vergi tahsil memuru denilebilecek genig bir devlet gorevlileri ordusu olugturmuglard~r. Eski Mlslr'da olugturulan "Yaz~c~lar" slnlf~ ile eski Cin'de olugturulan "Mandarin" sinlfi buna tipik birer ornektir. Zamanla politik, uzlagt~rma, makro-ekonomik ve yonetim fonksiyonlarln~ iqereil butqe, devletlerin yagamlnda vazgeqilmez anayasal temel bir kavram haline gelmigtir. Artlk bugun, devlet butqeleri ekonomik kalklnmanln ve ekonomik planlamanln uygulama araci niteligini tagimaktadlr. Nitekim, anayasamlz da 161,162 ve 163 uncu maddeleriyle ulkemizdeki devlet but~esinin haz~rlanmas~ ve uygulamasl, yasama organlnda goriigulmesi ve butqede degigiklik yapllmasindaki esaslarl iqeren baglaylcl, emredici ve duzenleyici bazl temel hukuksal kurallar~ ongormugtur. Anayasamlzln anllan ilgili hukiimleri uyarlnca TBMM'de gijriigulen 1997 y111 konsolide butqesi kaglt iizerincfe TL. olup, bunun yaklaglk 9660'1 personel ve cari giderlere, %33.5'i iq ve d~g borq odemelerine, ulke kalklnmaslnl saglayacak yatlrlmlara ise % 755 ayrllmlg bulunmaktad~r. Hazine Miistegarl~gin~n, soz konusu, d~g borq bazlnda odeme projeksiyonlarlndan yola qlkarak hazlrladlgl verilere gore, Turkiye'yi 1998 ylllnda, 1 milyar 8 milyon dolarllk bir d~g borq geri odemesi bekliyor. Bu tablo karg~s~nda yetkililer "Igte enflasyonun sebebi budur. Turkiye bir sure daha bu slklntlyla gidecektir." diyerek, halk~m~za kemer s~kma politikaslnl ogutlemektedir. Ekonomik qevreler, siyasal parti temsilcileri ve ikincil iligkiler dizisi iqinde yer alan bazl kamusal kuruluglarca ele allnarak incelenen bu butqe uzerinde gereken elegtiriler ve irdelemeler yapllarak kamuoyuna bazl yo- (*) Tarlm ve Koyi~leri Bakanllgl APK Kurul Bagkanlli~

2 rumlar getirilmeye qal~g~lm~gt~r. Ama her nedense d~g borqlarim~z ve bunlarln gelecekte yaratabilecegi sorunlar uzerinde nedensellik bag1 kurularak aglrl~kl~ biqimde yeterince duruldugu soylenemez. Oysa, ulkemizin d ~g borqlar~ ve d~g borqlanma politikasi uzerinde ayrintilar~ ile dugunulmesi gerekmektedir. 1979'da 1.23 milyar dolar olarak hesaplanan dig borqlar~miz, 1983 yllinda 18.3 milyar dolara ve 1986 y111 Haziran ayi sonu itibariyle de milyar dolara yukselmigtir y111 Kasim ayi baginda 1 ABD dolarinin resrni doviz allg kuru, yani paritesi 719 TL gene1 nufus saylmlna gore niifusumuz 50 milyon olduguna gore, Ulkemizde kigi baglna dugen d~g borq miktar~ TL. demektir. MartJ1993'de dig borcumuz 59 milyar dolardi. 1 ABD dolarinln o zamanki paritesi TL. niifusumuzun da 60 milyon oldugu varsay~mdan hareketle kigi baglna diigen d~g borq miktarlnln TL. oldugu soylenebilir. Yine resmi verilere gore Haziranil996'da d~g borcumuz milyar do lard^. Niifusumuzunda 63 milyon oldugu varsayimindan hareketle kigi baglna dugen dig borq yuku dolard1 (I), Yanl~zca, ana para olarak kigi bagina dugen dig borcun, Haziranll996'dan bugune kadar dolar olarak kaldlglnin kabulu halinde ve Agustosil997 ayi baglnda dolarln paritesinin TL. duzeyinde oldugu dugunuldugiinde, ulkemizde kigi bagina dugen dig borq stokunun TL. oidugu soylenebiiir. Oysa, Ara- 11U1983 ayl itibariyle bu miktar TL./kigi idi (2). Bugun, en yetkili ag~zlarca, iilkemizin 80 milyar dolar dig, 5 katrilyon lira da iq borq stoku oldugu soylenmektedir. Buna gore, nufusumuzun 65 milyon, dolarin paritesinin de Ekirnt1997 ayl itibariyle TL, oldugu varsaylmlndan hareketle kigi bagina d~g borq yuku 221 S38.61 TL.dir. Diger bir deyigle, iilkemizde izlenen bozuk ekonomi politikalar~n~n dogal bir sonucu olarak, iilkemiz her geqen gun biraz daha fazla dlgarlya borqlanmakta ve yeni dunyaya gelen her qocugun dlg bor~ yuku surgit artmakta ve Tiirkiye d~g borcu en qok olan iilkeler araslnda 9.slrada yer almaktadir. Genellikle bu borqlanma ve dolayls~yla yoksullagma IMF, Dunya Bankas~, OECD gi bi uluslararas~ finans kuruluglar~ ile baglantili olup, ozellikle IMF'nin s~ki para politikasl, zam, vergi, serbest ve yuksek faiz, surekli devaluasyon, yabanc~ sermayeyi tegvi k ve li beralizm gi bi temel il keleri iqeren mali egemenligi sinirlaylc~ evrensel kalkinma reqetesinin uygulanmasina yonelik ekonomik kararlar ve politikalar demetiyle ilgili gorulmektedir (). Yeri gelmigken gunu da vurgulayal~m ki; T.C. Devleti'nin kuruldugu 1923'ten Ataturk'un olumune degin geqen 15 ylllik donemde, her turlu maddi kaynak yetersizligine, s~kintiya, yoksulluga ve zarurete kargin, Devletimizin butqesi sadece bir yll aq~k vermig, 1 yil hep art1 ile kapanmigt~r. Yani qok tutumlu gidildigi, hovardaca ve bol keseden harcamalara gidilmedigi iqin yill~k giderlerimiz daha az olmugtur.

3 Resmi aqiklamalara gore, eger yeniden hiqbir kurugluk dig borq almaya gitmedigimiz takdirde, mevcut dlg borq stokumuzun ana para ve faizlerinin 30 yil sonra odenerek sifirlanabilecegi soylenmektedir. Bu bir utopya ve ham hayaldir. Ve buna olanak da yoktur. Cunku, gittikqe kuresellegen ve devletlerin ekonomik ve teknolojik yonden diga ba~imliliginin gitikqe artti- 91 bir dunyada, makro ve mikro duzeyde tum sosyo-ekonomik dengeleri bozulmug, uretim ekonomisi evresini yagamadan hizla tuketim ekonomisi evresine geqilmig, rant ekonomisi toplumsal yagamin ayrilmaz bir parqasi haline gelmig, izlenen yanlig ekonomi politikalarl sonucunda insanlarl uretime degil, tuketime ve rantiye yagama yonlendirilmig, dig ve iq borqlanmalar nedeniyle iflasin egigine gelmig bir ulke olarak, bu batakliktan kurtulmak amaciyla onumuzdeki yillarda da dig borq alinmaya devam edilecegi kaqinilmaz gorunmektedir. Unutmayalim ki; Osmanli Devleti'nin ilk kez 185 yilindan itibaren almaya bagladig1 dig borglar~nin ana para ve faiz odemeleri, Turkiye Cumhuriyeti tarafindan ancak 100 yil sonra, yani 195 yilinda bitirebilmigtir(5). Bu nedenle, IMF, Diinya Bankasi, OECD denilince, her Turk'un zihninde Osmanli Imparatorlugu donemi borqlanmasi ve "Duyunu Umumiye" terimleri ister istemez qagrigim yapmakta ve bu terimler arasinda bir benzerlik ve nedensellik bag1 olabilecegi izlenimini yaratmaktadir. Bunun iqin de, Osmanli ~mparatorlugu doneminde yapilan dig borqlanmalarin uzerinde ozenle durulmak suretiyle, ulkemizdeki dig borqlanmanin geqmigini iqeren belgesel bir bakig aqisi olanagi kazandirilmasinda yarar vardir. Osmanli Imparatorlugu bundan 1 yil once 185 yilinda, Kirim Savagi'nin gerektirdigi olaganustu giderleri normal devlet gelirleri ile kargilayamadigi iqin Londra'daki "Palmer Ortaklari" ve Paris'teki "Goldschimid ve Ortaklan" ile 5 milyon Ingiliz lirasi tutarinda %6 faizli ve 33 yil vadeli ilk dig borqlanmasinl yapmig ve kargilik olarak da, o zamanlar Misir tarafindan 0sman11 Devletine odenen yillik kese altin tutarindaki devlet gelirini gostermig ve bu borcun odenmesi bitinceye kadar bu geliri anilan iki yabanci ortakliga birakmigtir. ilk kez Kirlm Savagi nedeniyle 185 yilinda baglayan borqlanma eyleminden sonra, 1.Dunya Savagl'nin baglangicina (191 yilina) kadar geqen 60 yillik donemde de dig borqlanmanin surduriilerek toplam 2 adet dig borg anlagmasi yapildigi gorulmektedir. Bu dig borq anlagmalari kronolojik olarak ekli tabloda verilmigtir. I. Dunya Savagi sirasinda Almanya ile yapilan 150 milyon lirallk dig borqlanmasi anilan borq anlagmalarlnin diglndadir (Tablo: 1). Bu anlagmalarla borqlanilan miktar toplam olarak 02 milyon altin Osmanl~ lirasi tutarinda olmakla beraber, bundan devletin eline geqen miktar ancak 23 milyon altin Osmanll lirasi dolayinda olmugtur. Bu da, borqlanllan miktarin ancak % 60,'unun devletin eline geqtigini gostermektedir. 1.Dunya Savagi'nln baginda dig borq toplamlmiz 153,7 milyon lira idi.

4 1.Diinya Savagl'nln baglamas1 ile birlikte savagln gerektirdigi olaganiistii giderler normal devlet gelirleri ile kargllanamadlgl iqin savag iqinde Almanya'ya borqlanmamlz artmlgtlr. Bu nedenle 1.Diinya Savagl'nln baglnda milyon lira olan dlg borq toplamlmlz, 1.Diinya Savagl slraslnda ( ylllarl araslnda) Almanya'ya borqlandlglmlz 150 milyon lira ile % 100 oranlnda artarak savagln bitiminde milyon liraya ulagmlgtlr. Bu dlg borcumuz, Osmanll ~mparatorlugunun tarihe karlgarak yeni Tiirkiye Cumhuriyetinin uluslararasl kurulug belgesi olan Lozan Barlg Antlagmaslna degin boyle devam etmigtir. Osmanll Diiyunu Umumiyesi (0sman11 Gene1 Borqlarl) ad1 verilen bu borqlarln, anllan antlagma ile dagllan imparatorlugunun eski topraklarlnda kurulan yeni devletler aras~nda paylagtlrllmasl ongoriilmiigtiir. Osmanll 1mparatorluii;undan Cumhuriyet Tiirkiye'sinin paylna diigen bu dlg borq rniktari tarihinde alacakll devletler ile yap~lan anlagma ile TL. (o zamanki pariteye gore 65 milyon dolar) olarak saptanmlg ve odeme bir plana baglanmlgtlr. Ata yadigarl bu borqlar, 1929 diinya ekonomik krizinin ve 1I.Diinya Savagl'nln iilkemiz ekonomisinde yarattlgl elverigsiz ortama ve doviz slklntllarlna kargln, en son odeme y111 olan 1997 ylllndan yll once, 195 yll~nda tiimiiyle odenmigtir. Goriiliiyor ki; ilk kez 185 ylllnda yapllan dlg borq anlagmas] ile baglayan ata yadigar~ borqlar, ancak 100 sene sonra bu borqlan yapanlarln torunlarlnca odenebilmigtir. Yen gelmigken, tarihi bir gerqegi de dile getirmekte yarar vardlr. Yukarlda deginildigi iizere, Osmanll Imparatorlu~unda 185 yllindan itibaren allnmaya baglanan dlg borqlar~n, cari giderlere ve dig borq taksitlerinin odenmelerine ayr~lmasl, siirekli savag yenilgileri ve toprak kaylplarn, kapitiilasyonlar, savag tazminatlan, verimli ve iiretken alanlarda kullanllm.rsn:n~ saraylarda, kogklerde ve biirokraside olanca savurganllg~n siirdiiriiirnesi. ir~'~<- let egemenligiyle bagdagmayan borq anlagmalarlnda bazl devlet gelirlerinin karg~llk gosterilmesi gibi nedenlerle devletin geleneksel gelir kaynaklar~n~n yitirilmesinden otiirii, 1875 ylllna gelindiginde devletin iflas ettigi goriilmiigtiir. Devletin 1875 ylll biitqe gelirlerinin 25 milyon lira olmaslna kargln, odenmesi zorunlu d~g borq taksiti 12 milyon liraya, dalgall borqlar tutarl da 17 milyon lirayl buldugu iqin Osmanll Devletinin gelirleri, o yll odenecek borqlara yetmedigi gibi, 5 milyon lira borq da karglllkslz kalmlgt~r. Bunun iizerine, tarihinde yay~mlanan bir Kararname ile devletin iflas pttigi resmen aqlklanm~g ve Bablali Hukiimeti taraflndan yabanc~ iilke,, rin biiyiikelqilerine duyurulmugtur. Bunun iizerine, yabancl devletlerin onciiliigiinde, yabancl bankalarm ve yabanc~ uyruklu alacaklllar~n temsilcileri ile yapllan uzun gorugmeler sonunda anla~maya varllmlg ve bu anlagma metni tarihimize "Muharrem Ka-

5 rarnamesi" olarak geqen bir kararname ile 28 Muharrem 1299 (20 Arallk 1881) gunii Osmanll kamuoyuna ve tiim dunyaya duyurulmugtur. Bu kararnamenin ls.maddesiyle, dlg borq alacakl~larlnln qlkar ve yararlarlnl korumak, devlet gelirlerinin yaklag~k 113'unii yonetmek ve toplamakla gorevli biri Osmanll, oburleri yabanc~ uyruklu 7 kigilik yonetim kurulundan ve bir gene1 mudiirden olugan ve klsaca "Duyunu Umumiye 1daresi" adlnda uluslararas~ bir konsorsiyum orgutii kurulmugtur. Bu nedenle de en son taksidi 195 ylllnda tiimiiyle odenerek kapatllan Osmanl~ Devletinin borqlarl, tarihe ve siyasal edebiyatlm~za Duyunu Umumiye borqlarl olarak geqmigtir ve boyle anllmaktadlr. Konuya tarihsel iqerik kazandlrlc~ Osmanll Devletinin d~g borqlanmalarl ile ilgili bu aqlklamalardan sonra Tiirkiye Cumhuriyeti Devletinin durumunu ozetlemekte de yarar vardir. Bilindigi uzere, Lozan Antlagmas] imzalanmadan onceki donemde Lozan Konferansi gundeminde en onemli yeri olan, uzerinde aylarca tartlgl- Ian konularln baginda, kapitulasyonlarln kaldlrllmasl, Osmanll Devleti'nden genq Tiirkiye Cumhuriyetine miras kalacak dig borqlarln miktar~ ve odeme kogullarl ile Duyunu Umumiye Idaresi'nin kald~r~lmasi konular~ gelmigtir. Dlg borq denilince, anllan konferansta Turkiye'yi bag murahhas olarak temsil eden ve Lozan Antlagmaslnl Tiirkiye Cumhuriyeti Devleti adlna imzalayan 1smet lnonulnun anlattlklarina kulak vermekte yarar vardlr. Bu konferansa Ingiltere Hukiimetini Lord Gurson bagmurahhas olarak temsil ediyordu. Bu zat bir gun Ismet 1n0nu'~e gelerek bakln neler diyor. Bunu 1smet Inonu'nun agzlndan dinleyelim. "Guqlugii hatlrlatmak iqin size soyluyorum. Bir akgam Ingiliz murahhas1 Lord Gurson, yanlnda Amerika murahhasi varken bana goyle dedi: - Aylardan beri muzakere ediyoruz. Arzu ettiklerimizin hiq birini alamlyoruz. Vermiyorsunuz. Anlaylg gostermiyorsunuz. Memnun degiliz sizden. Ama, ne reddederseniz, cebimize atlyoruz, cebimizde sakliyoruz. - Memleketiniz haraptlr. Yarln geleceksiniz. Bunlarl tarnir etmek iqin, kallunmak iqin yardlm isteyeceksiniz. 0 zaman, bu cebimize koyduklar~mdan her birini birer birer qlkarlp size verecegim. Ben cevap verdim. - Cok emekle bu neticeye varmlglzdlr. $artlarimiz milletimize gore hakl~dlr. Bunlarl behemahal alacag~z. Biz bunlar~ alal~m. Siz gimdi verin, sonra gelirsek, istediginizi yap~n" demigtir (6). Bir genelleme yap~larak denilebilir ki; Turkiye Cumhuriyeti kurulduiu 1923 ylllndan itibaren 1I.Dunya Savaglnln sonuna kadar dig ulkelerden bor~ almamlgtlr. Bu savag sonraslnda IMFnin (Uluslararasl Para Fonu) ku-

6 rucu uyesi olarak yer aldlg~m~z ylllardan ve ozellikle de 1950'li ylllardan itibaren uluslararas~ c;egitli kuruluglardan yapilan c;egitli anlagmalarla d~g borg almaya bagladlgim~z soylenebilir. Bugun tarihsel verilerin lglglnda, Osman- 11 Devletinin ilk d~g bor~ almaya bagladig1 185 ylllndan 1.Dunya Savaglnln sonuna kadar dlg iilkelerle ve uluslararas~ finans kuruluglarl ile 3 adet d~g borc; an lag mas^ yapildig~ bilinmektedir. Oysa, 11-Dunya Savaglndan sonraki y~llardan itibaren bugune degin ulkemizin kag tane d~g borc; an lag mas^ yaptl- $j~ hususunu ve bu anlagmalarln saylslnl dogru duriist kimse bilmemektedir. Irili ufakl~ o kadar c;ok anlagma yapllmgtlr ki; bu anlagmalarla dig borcumuz bugun 80 milyar dolara ulagmigtlr. Bugune degin dlgaridan aldlglm~z d~g bor~larln uretime, verimli ve uretken yatlrlmlara sarfedilip sarfedilmedigi hususu apayrl bir aragtlrma ve inceleme konusu olabilir. Alinan bu dig borglarln bir klsrmnln uretime yonelik yatirlmlara, bir lusmnln da cari giderlere, dig borc; taksitlerinin odemelerine, ilgili ilgisiz arag gerec;, bur0 malzemesi, mefrugat, alet ve ekipman al~mlarlna yonelik tiiketim giderlerine harcandlg~ da bilinmektedir. drnegin, Dunya Bankaslndan allnan kredilerle ulkemizde uygulanan, bir surii para harcanan, bir surii eleman c;allgtlr~lan, ylllarca bir suru lafi edilen Canlurl- Gorum ve Erzurum Qrsal Kallunma Projelerinin sonucu tam bir fiyaskodur. Koylere umumi tuvalet, qamaglrhane ve hamam yap~lmas~ ile tum bu illerin kallunacag~ varsay~lm~gt~r. Andan illerin koylerinde yapllan bu yatlr~mlarln bugiin yerinde yeller esmektedir. Birgogu ya keqi, koyun ag111 olmug ya da tahrip olmugtur. Bugiin, Dunya Bankasindan saglanan borc; paralarla uygulanmakta olan Mug ve Yozgat Klrsal Kalklnma Projelerini de aynl akibet beklemektedir. Dig borc;larla yapllan diger kamu yatlrimlar~nda da benzeri savurganl~klar ve hovardaliklar soz konusudur. ~lkemizde, Osmanl~ donemi de dahil olmak uzere, izlenen d~g borq lanma politikalarlnln tarihsel e"vrim surecini de kapsayan bu inceleme ve aragtlrma sonunda bir irdeleme yapilacak olursa, ozetle agagldaki hususlarln ortaya q~ktig~ vurgulanabilir: 1- Osmanl~ Devleti'nin 185'de baglayan Klr~m Savag~ nedeniyle ilk kez d~g bor~lanmaya bagladlgi, daha sonra da surekli olarak Galata bankerlerinden ig borg, yabanc~ ulkelerdeki finans kuruluglar~ndan da d~g borq almaya devam ettigi, allnan d~g borc;lar~n, cari giderlere ve askeri harcamalara ayrllmas~; surekli savag yenilgileri ve toprak kay~plar~, kapitulasyonlar, odenmek zorunda kallnan savag tazminatlar~, saraylarda, kogklerde ve devlet burokrasisinde olanca savurganllgln surdiiriilmesi gibi V.S. nedenlerle verimli ve uretken alanlarda kullan~lmamas~; devlet egemenligiyle bagdagmayan borq anlagmalarinda bazi onemli devlet gelirlerinin karglllk gosterilmesi nedeniyle de devletin geleneksel gelir kaynaklari yitirildigi igin 1875 yliina gelindiginde devletin iflas ettigi goriilmiigtur. Bilindigi iizere, 1606 ytllnda yap~lan Zigetvar Antlagmasi'ndan 1923'te yapilan Lozan Antlagmasl'na kadar geqen 317 ylll~k zaman siirecin-

7 de Osmanll Devleti'nin imzaladlgl 55 antlagmanln her biri, tek tek birer yenilgi belgesi niteliginde olup, bu yenilgiler sonunda da surekli toprak kaylplarl ve savag tazminatlarl odeme zorunlulugunda kallnmlgtlr. 2- Ilk dlg borq antla~maslnln yaplldlgl 185 y~llndan 1875 y~llna kadar geqen 21 yllllk zaman surecinin sonunda tarihinde yay~mlanan meghur bir kararname ile Osmanll Devleti'nin iflas ettigi resmen a~~klanm~g ve Bablali Hiikumeti tarafindan tum yabancl ulkelerin Buyukel~iliklerine bildirilmigtir. 3- Bunun uzerine, yabancl devletlerin onculugiinde yabancl bankalarln ve yabancl uyruklu alacaklllarln temsilcileri ile yapllan uzun gorugmeler sonunda anlagmaya varllm~g ve bu anlagma metni tarihimize meghur "Muharrem Kararnamesi" olarak geqen bir kararname ile 28 Muharrem 1299 (20 Arallk 1881) gunu Osmanll kamuoyuna ve tum dunyaya duyurulmugtur. Bu kararnamenin 15.maddesiyle, d~g borq alacaklllar~n~n q~kar ve yararlarlnl korumak, devlet gelirlerinin yaklaglk 113'unu yonetmek ve toplamakla gorevli biri Osmanl~, digerleri yabancl uyruklu 7 kigilik bir yonetim kurulundan ve yabancl bir Gene1 Mudiirden olugan ve klsaca "Diiyunu Umumiye Idaresi" adlnda uluslararasl bir konsorsiyum orgutu kurulmugtur. Sonra bu orgutun varllgl 1923'te yapllan Lozan Antlagmasl ile son bulmugtur. - Tarafimlzdan hazlrlanan ve Osmanl~ Imparatorlugu doneminde yapllan dlg borqlanmalar~n durumunu ayr~ntlll biqimde gosteren tablo incelendiginde, ilk kez 185 y111nda baglayan dlg borqlanma eyleminden sonra I.Dunya Savagl'nln baglanglcina (191 ylllna) kadar geqen 60 y1111k donemde de d~g borqlanmanln surdurulerek devam ettigi ve toplam olarak 2 adet d~g borq anlagmas1 yaplldlgl goriilmektedir (Tablo: 1). Bu anlagmalarla borqlanllan miktar toplam olarak 02 milyon altln Osmanll liras~ tutar~nda olmug ise de, bundan Osmanl~ Devleti'nin eline geqen miktar ancak 23 milyon alt~n Osmanll lirasl dolay~nda olmugtur. Bu da, borqlanllan miktarln ancak % 60.'iinun Osmanli Devleti'nin eline geqtigini gostermektedir. Geriye kalan yaklag~k %0111k boliimu ise, daha once ah- mlg d~g borqlarln taksit ve faiz odemeleri iqin kaynag~nda kesilmigtir. I. Dunya Savagl'nln bag~nda d~g borq toplam~m~z milyon Osmanli lirasl idi. 1.Dunya Savagi slraslnda ( ylllar~ araslnda) Almanya'ya borqland~glm~z 150 milyon Osmanll lirasl tutarlndaki borq anlagmas~nl da ekleyecek olursak, Osmanl ~m~aratorlugu'nun ylklllglna kadar 3 d~g borq anlagmas1 yaplldlgl varsayllabilir. Bu savagln baglnda milyon Osman- 11 lirasl olan dl? boy toplam~m~z, savag slraslnda Almanya'dan al~nan 150 milyon lira ile birlikte artarak savag bitiminde milyon altln Osmanll liraslna ulagmlgtlr. 1.Diinya Savagl sonraslnda yap~lan Sevr Antlagmasl ile 5 milyon metrekarelik topraglnl kaybederek ylkllan koskoca Osmanll ~m~aratorlu~u'nun hazinesinde topu topu 93 bin lira tutarlnda para bulundugu saptanmlgtlr.

8 Bu da gosteriyor ki, diger siyasi ve ekonomik nedenlerin Mesinde, Osman11 ~mparatorlugu slk slk girdigi savaglarla aldlgl yenilgiler, toprak kaylplarl ve odemek zorunda kaldlgl savag tazminatlar~, kapitulasyonlar, askeri harcamalar ve dlg borqlarlnl odeyememesi gibi nedenlerden oturu y~kllmlgtir. Nitekim, Birlegik Amerika'll bir tarihqi olan Paul Kennedy, son 500 yll iqinde yok olan Osmanll, Rus, ~ngiliz, Franslz, Alman, lspanya, Portekiz, Italya ve diger imparatorluklarln qokiiglerindeki ortak kaderi ve qokug nedenlerini, askeri harcamalarln qok artmasindan ve masraflarln endazezinden qllup kontrol edilemez hale gelmesinden kaynaklandlg~na igaret etmektedir. 5- Uzun tartlgmalardan sonra 1923 ylllnda imzalanan Lozan Antlagmasl'nda, Osmanll Devleti'nce allnan ve odenemiyen dlg borqlar~n, dagllan ve yllulan Osmanll ~mparatorlu~u'nun eski topraklarl uzerinde kurulan yeni devletler araslnda paylagtlrllmas~ ongorulmugtur. Osmanll'dan Cumhuriyet Turkiye'sine intikal eden dlg borq miktar~ tarihinde alacakl~ devletler ile yapllan anlagma geregince, TL. (o zamanki pariteye gore 65 milyon dolar) olarak saptanmlg ve bir odeme planlna baglanmlgtlr. Ata yadigarl bu borqlar, ancak 195 ylllnda tiimuyle odenmigtir. 6- Osmanl~ dig borqlar~ndan ve kapitulasyonlardan agzl yanan genq Turkiye Cumhuriyeti Devleti, 1923'ten sonraki donemde yogurdu ufleyerek iqmeye baglamlg, 1929 ylllnda yaganan dunya ekonomik krizine, II.Dunya Savagl'nln iilkemiz ekonomisinde yarattlgl elverigsiz ortama ve doviz slklntllarlna kargln, 197 ylllna kadar yabancl devletlerden bir kurugluk dlg borq almamlgtlr. 7- Gunumuzde, ekonomik kalklnmanln ve sosyo-ekonomik planlamanln uygulama aracl niteligini taglyan devletimizin butqesi, ulu onder Ataturk'un Cumhurbagkanllgl yaptlg~ 1923'ten 1938'e kadar geqen 15 yllllk donemde, butun olumsuzluklara kargln, sadece bir yll aqlk vermig, 1 yr: hep art1 ile kapanmlgtlr. Ondan sonraki donemde ise, devletimizin y~lllk butqeieri hep yamall bohqaya donugmug ve surekli aqlk verir hale gelmigtir. 8- Kapitulasyonlardan ve dlg borqlardan gozu yllan ve korkan Turkiye Cumhuriyeti Devleti, yukarlda da deginildigi uzere, 1923'ten 197'ye kadar geqen 2 yllllk donemde, tum olumsuz kogullara kargln hiq d~g borqlanmaya gitmemigtir. 6 yll suren 11-Dunya Savagl'nda bile, muttefiklerce hibe biqiminde yapllan askeri ve teknik yardlmlarla yetinmig ve kendi yag~yla kavru- Ian bir ekonomi k politi kasl izlemigtir. Ama, II.Dunya Savagl'nln sonraslnda, A.B.D.'nin Margal Plan1 $err;- vesinde diger ulkelere yaptlgl yardlmlardan ve IMFnin kurucu iiyesi olarak yer aldlglmlz ylllardan ve ozellikle de 1950'li ylllardan itibaren qegitli devletlerden ve qegitli uluslararas~ kuruluglardan dlg borq almaya baglad]: olmlz ve ilk d~g borq anlagmasln~ da 197 ylllnda A.B.D. ile yaptlglmlz bilinmektedir.

9 0 gunden bugune degin, kapali kapilar ardinda irili-ufakll birqok dlg borq anlagmalarl yapllmlgtlr ki; bugun ulkemizin kaq tane dlg borq anlagmasi bulundugu hususunu ve bu anlagmalarin saylsinl dogru durust kimse bilmemekte ve Devlet'de bu konuda kamuoyunu bilgilendirici bir aqlklama yapmaktan saklnmaktadlr. Ama, yazlll ve gorse1 basina sizan ve siyasal partilerin yetkililerince zaman zaman medyaya yansitilan haberlerden dig borcumuzun bugiin 80 milyar dolara ulagtlglni ogreniyoruz. Oysa, devlet yonetiminde aqiklik, geffafllk ve saydamllk esas olmall, hergey "Devlet sirrl" diye o devleti olugturan vatandaglardan, halktan ve kamuoyundan ceberut, dayatmaci ve yasakqi bir devlet anlaylgl ile gizlenmemelidir. Bu durum, Osmanll doneminden beri yonetsel ve toplumsal yapimizda gorulen devlet halk zitla~masinin onemli bir nedenini olugturmugtur. Ne Osmanli Imparatorlugu, ne de Turkiye Cumhuriyeti doneminde, siyasal giicun orgiitlenmig gekli olarak tanimlanan Devlet'in yaptigl d~g borq anlagmalarlndan ve allnan dig borqlarin miktarindan ve ne iqin alindlgindan hallun hiqbir gekilde haberi olmamlgtir ve bugun de olmamaktadlr. Ama, ig, allnan bu dlg bor~larin taksit, faiz ve ana parasinin geri odenmesine gelince, bunun ceremesi ve yiikii hep halka ciro edilmekte ve halkln sirtlna yiiklenmektedir. Nitekim, dig borqlarlmizln tarihsel evrim sureci izlendiginde, Osman- 11 Devleti'nin taa 185 ylllnda almaya bagladlgi dig borqlarlnln 100 yll sonra (195 yillnda) odenmesi, hiqbir Seyden habersiz gariban Anadolu halklnin slrtlna yiiklenmigtir. $u anda mevcut olan 80 milyar dolarllk dig borcumuzun ve gelecek ylllarda da allnacak d~g borqlarln geri odemeleri, yine torunlarlmlzin slrtlna yuklenecek, bu borqlari alan ve aldlgi borq parali 9u veya bu gekilde harcayarak qar-qur eden siyasal iktidarlardan hiq hesap sorulmayacaktir. Tarihsel gerqekler budur. DIPNOTLAR 1- Bulent KUPELI, Turkiye'de iq ve DI~ Borqlar, Turk-Ig Yayln organ^, say^: 322, Ankara, Martf1977, S ismet TAYSI, Tarihsel Gerqekler ve IMF, Cumhuriyet Gazetesi, Say1:21500, Istanbul, 5 Temmuz 198, S Sabah Gazetesi, 27 Nisan Op. Cit. 5- A. MUDERRISOGLU, Kurtulug Savag~nln Mali Kaynaklan, Maliye Bakanl~g~ Ellinci YII Yay~nlarl, Yay~n No: Sevket Siireyya AYDEMIR, ikinci Adam, Cilt: I, 6.Bask1, Istanbul, 198.

10 Tablo: 1. Osmanl~ Imparatorlugu Doneminde Yap~lan Dig Borqlanmalarln Durumu Devletine her yll S~ra No. 1 Ad1 185 Borqlanmas~ Nedeni Klrlm Savaglnln gerektirdigi giderlerin normal devlet gelirleri ile kargllanamamasi Borqlanmanln Kiminle Ya~lldlgl Londra'daki Palmer Ortaklarl ve paris'- teki Goldschmid ve ortaklar~ Yap~lan Borqlanma Miktarl ingiliz lirasl Faizi (%) 6 Siiresi (Yli) 33 Borqlanmaya Karg~llk Gosterilen Devlet Gelirleri Mlslr Valiliginin 181 yll~nda M.Ali Paga'ya verilmesine kargllik Mlslr'ln Osmanl~ odedigi kese altln- Ilk Mls~r Vergisi Borglanrnas~ 185 ylllnda yaplsan borq'anmanln K1rlm vagl giderlerini kargllamamas1 fngiltere'de bulunan Ozel Rotschild Kurulugu liras~ Mls~r Vergisinden artaka- Ian frank ile Izmir ve Suriye Giimriik gelirlerinin yllllk frankl~k bijliimu lg5' Borglanmasl Klr~m Savag~ giderlerinin kargrlanamamasl artan Ingiltere'de buluenflasyon nedeni yle kag~t nan Dent ve l'almer kuruluglar~ paralar~n %70 dolay~nda deger kaybetmesi ve bu nedenle bu kaglt paralark nln bir kls~n~n~n tedavulden kaldlr~lmas~ jngiliz l i ras~ 6 33 istanbul'un giimriik ve oktruva gelirleri Mires Borglanmas~ Daha ijnce yapllan dl$ borqlanmalar~n yukunii geqici olarak hafifletmek ve y~ll~k taksitlerini odemek. Mires adlndaki bir Banker frank 6 36 Ortaklarinin mahkemeye bagvurmas~ sonucu Mires'in tutuklanmas~ iizerine, heniiz frankl~k tahvil sat~lm~gken anlagma bozuldu

11 Cegitli illerin gumruk geliri, Bursa ve Edirne'nin ipek agar^, Midilli Karesi ve lzmir'in zeytinyag~ agarl, tuz resmi ve tiitun agar1 Ergani bak~r madeni geliri ile Anadolu Hayvan vergisi Devletin gene1 gelirleri gerlerini korumak iqin bir ~~smlnln madeni para ile degigtirilmesi ve yok Borqlanmasl Galata bankerlerine olan Osmanl~ Bankas1 dalgal~ borqlar~n odenmesi ve degerini yitiren madeni bak~r paralar~n tedavulden kald~r~lmas~ frank Borqlanmas~ DJ? ve iq borqlarln 1866 yl- 11 taksitlerinin ve dig borqlar~n odenmesi Osmanl~ Bankas~ ile Frans~z Credit MObilier ve Societe Generale kuruluglar~ frank Birinci Tertip Genel Borqlanmas~ Devletin iq ve dalgal~ borqlar~ni uzun vadeli bir dl$ borqlanmaya qevirerek geqici bir rahat- Ilk saglamak ingiliz General Credit and Finans kurulugu ingiliz lirasl 5 37

12 Borqlanmaya Karg~l~k Gosterilen Devlet Gelirleri Devletin gene1 gelirleri Osmanl~ liras~na q~karllan Mls~r Vergisinin 185 ve 1855 borqlanmalar~ iqin gereken miktardan artakalan~ S~ra No. 9 Ad Borqlanmasr Nedeni Biitqe aq~g~n~n kapanmasl, dalgal~ borqlarln ve taksitlerinin iidenmesi Yap~lan Borqlanma Kiminle Yap~ld~g~ Miktarl Faizi (%) (Y11) Frans~z Comptoird EscompteBankas~ frank siiresi Cezay~r, Halep, Adana, Suriye, Yanya ve Trabzon illeri agarlndan frank; Bursa agar~ndan frank; Bosna qarlndan frank Aydln ve Mentege illeri agarlndan frank; Konya aganndan frank; Bagdat gelirlerinden frank ve hayvan vergisi fazlas~ndan frank ikramiyeli Rumeli Demiryollar~ Borqlanmas~ Rumeli Demiryo'larlnln Belqika bankerleyap'lmasl rinden Baron Hirseh frankl~k tahvil Bor'Glanmasl Dig borqlar~n y~ll~k taksitlerini odemek Credit General Ottoman, Louis Cohen Sons ve Dent Palmer grubu sterlin 6 L

13 Devletin genel gelirleri Tuna ili agar~ndan , Anadolu hayvan vergisinden , Istanbul Tutun Rejisi gelir fazlaslndan , Ankara ili a~ar~ndan lira ve genel devlet gelirleri Devletin genel gelirleri S~ra No. 12 Borqlanmanin Ad1 1872Hazine Tahvilleri Borglanman~n Nedeni DI~ borglar~n ylll~k taksitlerini odemek Borglanmanin Kiminle Yap~ldlg~ Avusturyal~ sermaye sahiplerince olu$turulan Avusturya-Osmanli ve Avusturya Turk isimli iki banka Yap~lan Borqlanma Kargillk Devlet Edirne, Tuna, Selanik illeri gelirleri ile Anadolu hayvil van vergileri ~ i k ~ ~ ~ E i suresi ~ i ~ Gosterilen Gelirleri.>rqlanmaya ~ (%) (yll) frankl~k tah ikinci tertip Genel Borglanmas~ DIS borglar~n odenmesi liral~k tahvil Borglanmas~ Osmanl' tahvillerinin degerlerinin dugmesini, kuponlar~n geciktirilerek denmesini onlemek Franslz Credit Mobilier kurulugu frank Uguncu Terti~ Bor~lanmasl Dalgali borglar~n ve d~g borg faizlerinin odenmesi Osmanl~ Bankasi Bir milyar franklik -

14 Borqlanmaya Karg~l lk Gosterilen Devlet Gelirleri borqlan- Tum gumriik gelirleri haslatlndan yllda lira ayr~larak odenmesi. Duyunu umumiyeye ayrllan ve basta bal~k avl resmi bulunan gelirler Duyunu Umumiyeye ayn- Ian gelirler. S~ra No. 16 Ad Muhafazai Hukuku Osmaniye Borqlanmasl Nedeni 1877 y lllnda baglayan Osmanll Rus Savagl giderlerini karg~lamak Kiminle Yap~ldlgl Osmanll Bankas~ ve Londra'daki Glayn Mills, Currie ve ortakllgl Yap~lan Borqlanma Miktarl sterlinlik suresi ~ ~ i ~ i (%) (yl1) 5 Dogrudan dogruya halka bagvurarak d~g maya gitme Fiyasko ile sonuqlanm~gtlr. Kar91l1k MIslr Vergisidir Giimriikler Borqlanmasl Osmanl~ Bankas~ndan Osmanl~ Bankas1 qegitli tarihlerde albnm~g avanslar~n iidenmesi lirallk Balk AVI Borqlanmasl *lmanyaldan askeri malzemenin bedelini odemek Deutshe Bank markl~k Tebdil Borqlanmas~ Butun borqlarln yapllan odemelerden yararlanmas1 Duyunu Umumiye ve Osmanlr Bankas~

15 Borqlanmaya Kar~~l~k Gosterilen Devlet Gelirleri M~sir Vergisi Kayseri ve Yoz- Tombeki tekelinden saglanan gelirin ylllrk liras~ ile Yemen, Bagdat ve Basra giimruk vergilerinden her yrl kesilecek lira. Yabanc~larln imtiyaz hakkina sahip olduklar~ derniryollarr igletrnesinin her yrl devlete vermesi gerekenkilometre bagrna franklrk gelir. S~ra No. 20 Borqlanmanrn Adr 1890 Osmaniye Borqlanmas~ Nedeni iq ve Dlg dalgal~ borqlarin uzun vadeli borca donug:urulmesi iqin Borqlanmanrn Kiminle Yaprld~gr Osmanlr Bankasr Yaprlan Borqlanma Karahisar, Karasi, gat illeri hububat agar1 ile gumruk gelirleri Miktarl ~ ~. i suresi ~ i ( 1 (yrl) 1 Bursa, K~r~ehir, sterlinlik Borqlanmasi 1877 Muhafazai Huku- Osmanlr Bankas~ ve ku Osmaniye Bor~lan- Rothscild Kurulugu maslnrn daha uzun vadeli olmasrnr saglamak sterlinlik Tombeki Borqlanmas~ Biit~e aqrglnl kapatmrdk Yabancl Banker Grubu liralrk Dogu Simendiferleri Borqlanmas1 Biitqe aq~g~nr kapatmak ve dig borq 6demek Rumeli Demiryollarl Sirketi, Deutsche Bank ve Bangue internationele 23 milyon frankllk 6

16 Borqlanmaya Karglllk Gosterilen Devlet Gelirleri Aydln, Bursa, Selanik illerinin hayvan vergisi ile Bursa, Karahisar, Karasi, Izmir, Saruhan, Mentege, Denizli, Biga Sancaklarlnln palamut, afyon ve zeytinyagl a~arl Eski borqlanmada gosterilen lira tutar~ndaki gumruk vergisi. Konya ili agarrndan lira. Halep ve Urfa Sancaklarl agarlndan lira olmak uzere toplam lira. Slra No. 2 Borglanmanln Ad1 189 Mlslr Vergisi ile Sagianan 0smaniye tahvilleri Nedeni 185 ve 1871 ylll borqlarln~n vadelerinin uzatllmaslnl saglam& Borqlanmanln Kiminle Yaprldlgl Yapllan Borqlanma Miktarl sterlinlik ~ ~ suresi i ~ i (%) (y,]) 3,5 61 Donugturulen eski borqlarln karglllglnl olugturan Mlslr Vergisi Bor~lanmasl Osmanll Bankas~ ile yabancl girketlere olan dal- Osmanll Bankas~ gall borqlar~ odemek ve Girit isyanlnln bas'tlr~lmas1 giderlerini kargllamak liral~k Giimriik Borqlanmas~ Gumriik borqlanmas~nln yeni bir borqlanmaya donugtiiriilmesi Osmanll Bankas lirallk Birinci Tertip Bagdat Borqlanmasl. Konya'dan Basra Kdrfezine uzanacak demiryolu yaplml Deutscne Bank, Duyunu Umumiye, Anadolu Osman11 Demiryolu lirallk 98

17 balk avl resmi, kara avr vc konusuna al~nacak yeni k~y metli kagltlar kazancmdan devlete diigen pay. Duyunu Umumiye idaresine daha once ayrllan gelirin yetmemesi halinde yllllk taksitlerin odenmesini aksatmamak iqin "lhtiyat Akqasr" olugturul uyor. Duyunu Umumiye idaresine daha once birakllmlg olan gelir fazlaslndan devletin alacagl pay. niigturmek ve yeni bir dlg borqlanma saglamak 1 deniz avl tezkereleri tombeki tekeli, ipek agan; izmir ili hububat agarlndan lira; damga resmi Dig Bor~larln tarihli Birlegtirilmesi ve rem Kararnamesi uyarlnca degigtirilmesi qlkarllan tahvillerden tedaviilde bulunanlara kar- QIII~ Duyunu Umumiye lirallk tahvil Borqlanmasl Hangi amaqla yaplldlg~ saptanamamrgtlr. osmanlr ~~~k~~~ ve Comptoir Nationel d1escompte lira 56

18 ge- S~ra NO. 31 Rorqlanmanin Ad Borqlanmas~ Borqlanmanin Nedeni 1901 y 111nda imzalanan borqlanma anlagmasin~n yeni bir borqlanmaya donugturulmesi Kiminle Yapild~g~ Osmanl~ Bankas1 ve Duyunu Umumiye Y apilan Borqlanma Borqlanmaya Karg~lik Devlet tahsil olunan agardan ayrilan %O.S1lik devlet pay1 ile Mentege, Antep, Sergice, Cuma, Raka, Unye, Terme ~ i Faizi k (%) ~ suresi ~ (Y11) Gosterilen Gelirleri ~ Duyunu ~ Umumiyece liralik a5arlari karg~l~k olarak gos Askeri Teq- Borqlanmasi ve 111. Tertip Bagdat Borglanmas~ Deutsche Bank rl malzemelerin bedelleriyle Anadolu Demirypllar~ girketine ve Deutsche Bank'a olan avans borqlarl Bagdat demiryolunun Bulgurlu-Hale~ araslndaki k~sm~n~n ingaat~nda kullanmak Bagdat Demiryolu ~irketi. Deutsche Bank ve Duyunu umumiye lira liral~k terilmi~tir Kargil~gi, Duyunu Umumiyeye biralcllm~g olan demiryollari kilometre teminati- na ayr~lan gelirlere yap~lan %6 zam. Duyunu Umumi e e blrakilan elirler &zrasindan ~ev?ete ayrllan %75 Bulgurlu-Halep- gfiihabeg lirlerinden demiryolu devlete ayri- Ian pay; bunlar yetmezse Konya, Adana, Halep hayvan vergisinden tamamlayici miktar Borglanmas~ Biitge aq~g~n~ karg~lamak ve yuksek faizli avanslar~n zaman~nda odenmesini saglamak Osmanll Bankas lira 56 Gumruk gelirlerinden y~lda lira Duyunu Umumiyece yonetilen demiryolu kilometre teminatlna ayrilan gelirlerin paylarindan yilda lira ile odenmesi

19 Porglanmaya Karglllk Gvsterilen Delilet Gelirleri Demiryolu gelirinden devlete ayrllan pay ile bunun yetmemesi halinde tiitun gelirleri yle tamamlanmasl. Hiideyde giimriik gelirleri. istanbul ili gumruk gelirinden yllda liranln ayrrlmasl. S~ra No. 36 Borglanman~n Ad Borglanmasl Borglanman~n Nedeni Butge aglglnl kapatmak Borglanman~n Kiminle Yaplldlgl Osmanll Bankas1 Yapllan Borclanma Miktarl ~ ~ i suresi ~ i (%) (YlI) lira 'de yap~lan Ayastafanos (Yegllkoy) Andlagmaslyla Rusya'ya odenen savag tazmlnatlnln lirallk taksitlerinin ylllarl araslndaki 0 yll igin allnmamasl 37 I9 10 Soma-Band~rma Demiryolu Borglanmasr DI~ borg odeme izmir Bandlrma Demiryolu Sirketi lira Hudeyde-Sana Demiryolu Borglanmas~ Hude~de- Sans demiryolu imtiyaz Sahibi girket lira Gumriik Borglanmasl Biitge aglglnl kapamak Deutsche Bank Lira

20 Gumruk gelirlerinden onceki bor~lanmalar iqin ayrllan miktar qlkt~ktan sonra kalandan lira, izmir ve Sivas Illeri agarlnln ba~ka borqlara ayrrlan miktarlarlndan artacak klsr m Slra No. Borqlanmanln Ad1 Borqlanmanln Nedeni Kiminle Yaplldlgl Yapllan Borqlanma Miktarl Faizi (%) Suresi (YI~) Borqlanmaya Karglllk Gosterilen Devlet Celirleri 0 Konya Ovasl sulama Borqlanmasr Konya Ovasl sulama tesisleri yaplml Anadolu Demiryolu girketi lira 5 35 Kurutulan arazilerin satlg bedelleri, sulanan yerlerin agar gelirinin gosterecegi fazlallk miktarr, Duyunu Umumiyece toplanan garln artanlndan lira Doklar Borqlanmas~ Tersanenin geligtirilmesini saglamak W.G. Arm Sirketi lirallk tahvil Sivas ili agarlndan yllllk lirallk gelir ayrllmlgtlr Borqlanmasl Trablus ve Savaglarlnln olaganustu giderleri iqin Osmanll Bankas~ 500 milyon 5 8 Agar1 konulan % 1 oranlndaki iane payi, Trabzon gumruk gelirinden lira, Istanbul