Konstantiniyye deki Alman Zanaatkarlar

Transkript

1 Johann Meyer Ağırlıklı konular Konstantiniyye deki Alman Zanaatkarlar Osmanlı İmparatorluğu ndan Türkiye Cumhuriyet ine Konstantiniyye deki Alman Zanaatkarlar Daha 16. yüzyılın gezi yazılarında Konstantiniyye deki Alman zanaatkarlardan bahsediliyordu. Ama onların tam sayıları üzerine az bilgimiz var. Osmanlı İmparatorluğu na, 19. yüzyıl göç dalgası esnasında yüksek sayıda Alman gelmişti. Onlardan biri de, saat ustası olarak Sultan sarayına gelen Johann Meyer di. Alman o zamanki birçok yazıya göre Alman dilini tanımlardı. Böylelikle İsviçre den ya da Avusturya dan gelenler de kısmen Alman olarak adlandırıldı. Zaten 1871 e kadar ulusal Alman devleti yoktu, birçok Alman devletleri vardı. Dernek ve Buluşma Yerlerinin Kuruluşu Osmanlı İmparatorluğu nda Holzmann firmasının demiryolu inşaatı Konstantiniyye de ilk Alman derneği olan Teutonia yı kurma girişimi, düzenli olarak bir lokalde buluşan bir grup Böhmen li cam tüccarına dayanıyordu. O zamanlar Avusturya-Macaristan İmparatorluğu na ait olan Böhmen, bugün Çek Cumhuriyeti nin bir bölgesidir de kurulmuş olan Teutonia Derneği nin yönetmeliğine göre 18 yaşını dolduran ve Almanca konuşan herkes derneğe üye olabilirdi. Teutonia nın kurucuları bir ayakkabıcı ve bir terziydi. Diğer üyeler ise örneğin marangoz, araba yapımcısı, tüfek yapımcısı, bıçak dökümcüsü ve cam imalatçısıydı. Konstantiniyye de yaklaşık 15 yıl sonra Konstantiniyye nin Alman esnaf derneği Alemania adlı bir Alman derneği daha kuruldu. Bundan o zamanlarda Konstantiniyye deki Alman toplumunun özellikle zanaatkarlardan oluştuğu sonucuna varabiliriz. Bunu, Konstantiniyye deki Alman sayısını 1000 olarak bildiren, 1850 yılına ait bir haber de doğruluyor: Çoğunluğu zanaatkar, aralarında en fazla birkaç tüccar ve memur var. Gerçi raporun devamında bin kişiden çok azının devamlı olarak Konstantiniyye de yaşadıgı yazılı. Daha çok, sürekli gidip gelme söz konusuydu. Kalfalık sınavından sonra zanaatkarların tecrübelerini arttırmak için köy köy gezme adeti vardı. Çok sayıda Alman Smyrna da, bugünkü Izmir de de yaşamaktaydı. Burada 1759 da bir Protestan cemaati kurulmuştu. Smyrna daki Almanlar her şeyden önce gemiciydi ve aralarında az sayıda zanaatkar vardı. Johann Meyer > Ağırlıklı konular > Konstantiniyye deki Alman Zanaatkarlar 1

2 Kurulan dernekler ve kiliseler, yeni gelenler için çok önemli buluşma yeriydi ve zor durumda olanlara da yardım ediyordu. Öncelikli olarak dernekler güzel sohbet ortamı sunuyordu. Örneğin zanaatkar derneğinin tüzüğünde, derneğin amacının neşelendirmek ve eğlendirmek olduğu yazılı. Teutonia nın dernek binasında örneğin oyun odası, kütüphane ve okuma odası vardı. Bu dernekten sonra başka dernekler de kuruldu, kadın dernekleri, şarkı dernekleri, amatör oyun grupları ve başka kültür dernekleri. Daha 1843`te Konstantiniyye de Alman zanaatkarlar bir Protestan cemaati kurmuştu. Cemaat, yardıma muhtac olanlar icin bir sosyal yardım derneği kurdu. Daha sonra 1870 te Alman hastanesi olarak hizmet vermeye devam eden, bir de revir kuruldu de Konstantiniyye de sadece Alman çocuklarına eğitim hizmeti sunan bir Alman okulu kuruldu. Alman dilinde eğitim görmek isteyen Osmanlı ögrenciler için, 1884 ten itibaren İstanbul Erkek Lisesi, yurt dışı Alman okulu olarak vardı. Okulu, hastanesi, kilise ve dernekleriyle, Almanlar, kendilerine bir çeşit paralel dünya yaratmıştı. O dünyada Almanca konuşuyor, Alman gelenek ve göreneklerine göre yaşıyordu. Teutonia ve zanaatkarlar derneği de, kendi yönetmeliklerinde en önemli amaçlarının Alman gelenek ve göreneklerini koruma olduğunu belirtiyordu. Böylece Konstantiyye de birçok Alman iyi Türkçe bilmeden ve diğer insanlarla irtibatta olmadan yaşıyordu. Bremerhaven de göçmen evi yüzyılda birçok insan liman şehirleri üzerinden Alman İmparatorluğu nu terk ediyordu. Çalışma Ortamları 1871 de Alman devletinin kurulmasıyla ve güçlenen Alman-Osmanlı ilişkileriyle, Almanya nın Türkiye üzerindeki ekonomik ve politik etkisi de arttı. Alman uzmanların, Sultanın isteği üzerine çağırılması ve Osmanlı İmparatorluğuna gönderilmeleri, bunun ifadesiydi. Gelenler arasında asker, mühendis, bilim adamları ve hatta zanaatkarlar vardı. Böylece Türkiye deki Alman toplumunun yapısı da birhayli değişmişti: 1914 te Teutonia nın üye listesinde daha çok tüccarlar, yöneticiler, müdürler, yüksek düzey subaylar ve firma temsilcileri vardı. Bazı kişiler için uzman olarak gönderilmeleri sosyal veya mesleki açıdan yükselmeyi de beraberinde getiriyordu. Demir Yolu Yapımı Osmanlı İmparatorluğu nda birçok mühendis, mimar ve kalifiye işçinin çalıştığı en önemli Alman projelerinden biri demiryolu yapımıydı: 1888`de Deutsche Bank yönetimi altında bir grup büyük Alman bankası, Anadolu demir yolu inşaatının, İstanbul dan Iç Anadolu Konya`ya kadar yapımının konsesyonunu aldı. Konsesyon, resmi makamlarca verilen süreli izindir. Projenin yönetimi, 1887 yılından itibaren Osmanlı devlet demir yollarında mühendis olarak çalışan, Heinrich August Meissner e verildi. Kendisi, Osmanlı nın görevinde Şam ile Mekke yi bağlayan hicaz demir yolu yapımını da yönetmişti. Yapım, Müslüman hacıların kutsal şehirlere yolculuğunu kolaylaştırılacaktı. Ama sadece Medine ye kadar olan hat tamamlandı te Meissner, Sultan tarafından Paşa tayin edildi. Alman şirketleri 1903 te, tekrar Deutsche Bank yönetimi altında, daha uzun ve eskisinin devamı olan demir Johann Meyer > Ağırlıklı konular > Konstantiniyye deki Alman Zanaatkarlar 2

3 yolu hattı inşaatı konsesyonunu elde etti. Bu yol Konya dan Basra ya kadar gidecekti. Anadolu demir yolu hattının bitiminden sonra, Konstantiniyye yi, Bağdat ve Basra ile bağlayacaktı. Yeni hat, Bağdat demir yolu adını aldı. Bağdat demir yolu projesi, Almanlara birçok avantaj sağlıyordu. Örneğin konsesyonla demir yolunu yüz sene çalıştırabiliyor ve gelir elde edebiliyorlardı. Bağdat demir yolu ile Anadolu demir yolu inşaatını hemen hemen yalnız Alman firmaları yaptı. Ayrıca tren istasyonlarını da, mesela İstanbul un ünlü Haydarpaşa tren istasyonunu. İşlerin çoğunu, 2002`ye kadar en büyük Alman insaat şirketi olan Phillip Holzmann şirketi aldı. Lokomotif, ray, eşik, perçin civisi, madeni su deposu her şey Alman İmparatorluğu ndan geliyordu. Bağdat demir yolu yapımı, Alman sanayisi için çok kazançlı işti. Bunun ötesinde Almanya nın askeri çıkarlarına da uyuyordu: Birinci Dünya Savaşı esnasında demir yolu, savaş birliklerini taşıdı. Bu dev inşaat projesinde yaklaşık kişi çalıştı. Bunun ötesinde proje, Osmanlı İmparatorluğu nda diğer Alman uzmanlara iş imkanı sunuyor, tüccar ve maceracıları da çekiyordu. Örneğin demir yolu hattını gezen birçok yolcu, Eskisehir deki Cohn beyden bahsediyordu. O, bu şehirden, lületaşı piposu ihraç ediyordu. Birinci Dünya Savaşı bittikten sonra, 1918 de, Alman askerleri, politikacı ve danışmanlar ile, zanaatkar ve tüccarlar ülkeyi terk etmek zorunda kaldılar. Birkaç kişi başka devletin vatandaşlığına geçip kalabildi. Bazıları da 1924 te Alman-Türk ilişkilerinin tekrar başlamasıyla Türkiye ye geri döndü. Iki dünya savaşı arasında Yeni Türkiye deki çok sayıda modernleşme ve kalkınma projeleri, Alman zanaatkarları tekrar Türkiye ye çekti. Johann Meyer > Ağırlıklı konular > Konstantiniyye deki Alman Zanaatkarlar 3

4 Osmanlı İmparatorluğu ndan Türkiye Cumhuriyet ine Osmanlı İmparatorluğu çok uluslu devletti. 19. yüzyılın başlangıcında hemen hemen tüm Balkanlar a, bugünkü Ukrayna ve birçok Arap bölgesine yayılmıştı. Din, toplumda önemli rol oynuyordu. Ama aile, aşiret mensupluğu, köken ve iş de insanların yaşamlarında etkiliydi. Sultan mutlak hükümdardı. Onun danışma kurulu ve bakanları vardı fakat parlamento ve halk temsilcisi yoktu. Osmanlı İmparatorluğu ndaki bölgesel değisiklikler, Yüzyılda Reform Dönemi 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu, Avusturya-Macaristan ve güçlenen Rusya İmparatorluğu na topraklarının büyük bir kısmını bırakmak zorunda kaldı. Osmanlılar on bir savaşta Güneydoğu Avrupa, bugünkü Ukrayna, Kırım ve Kafkaslardan çıkarıldı. Arap bölgelerini de kaybetti. Cezayir ve Tunus Fransız, Kıbrıs ve Mısır ise Britanya himayesine girdi. Buna paralel olarak yerel ekonomi çöktü. Bu da borçlanmanın büyümesine sebep oldu ve 1875 te devlet sonunda iflas etti. Bu tam Johann Meyer in, Sultanın sarayına saat ustası olarak çalışmaya geldiği seneydi. Askeri yenilgilerin sonucu olarak Osmanlı hükümdarları reformlara başladı. Bunlar Tanzimat (yeni düzen) olarak adlandırıldı ve 1856 kararnameleriyle, herkese, hangi dine mensup olursa olsun, dokunulmazlık ve mal mülk hakkı verildi. Şehir, mahalle ve köylerde yöresel temsil kurumları kuruldu da Anayasa çıkarıldı. Bu Anayasa, her vatandaşa eşit hak, hakları kısıtlanmış meşruti monarşinin yanında yasama gücü ve yetkisine sahip bir meclis öngörüyordu. Johann Meyer > Ağırlıklı konular > Osmanlı İmparatorluğu ndan Türkiye Cumhuriyet ine 4

5 Bunun ötesinde yönetim düzenlendi, yeni ulaşım yolları yapıldı, okul ve yüksek okullar kuruldu ve basın hareketi başlatıldı. Yalnız Sultan II. Abdülhamid döneminde 1876 dan 1909 a kadar devlet okulu kuruldu. Bu reformlar Imparatorluğun çöküşünü önleme denemesi olarak görülebilir. Ama reformların birçoğu yarım yamalak yapıldı veya tekrar geri alındı. Sultan II. Abdülhamid yeni kurulan parlamentoyu sadece iki toplantı döneminden sonra feshetti. Parlamento ancak 30 yıl sonra tekrar toplanabildi. Abdülhamid muhalifleri ve entellektüelleri gözetletiyor ve sürgüne gönderiyordu. Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı İmparatorluğu nun Sultanı, Milliyetcilik, 19. Yüzyılın Ideolojisi 19. yüzyılda Avrupa da ulus fikri kendini kabul ettirmişti. Aynı dili konuşan ya da aynı dine ait olan gruplar kendilerini millet olarak ilan ediyor ve diğerleri tarafından da bir millet olarak görülüyordu. Ulusal bağımsızlık hareketleri, kendi devletlerini kurma mücadelesi veriyorlardı den 1830 a kadar süren savaşta, o zamana kadar Osmanlı ya ait olan Yunanistan, bugünkü topraklarının bir parçası üzerinde bağımsız bir devlet kurmayı başardı. Ardı ardına Tuna beyliği Moldavya ve Walachei (Romanya), Sırbistan, Karadağ ve Bulgaristan kendi özerkliğini elde ettiler. Bir yüzyıl içerisinde Osmanlı İmparatorluğ u topraklarının yaklaşık yarısını kaybetti. Aynı zamanda Osmanlı aydınları içerisinde Sultanın baskıcı egemenliğine karşı rahatsızlık büyüyordu. Genç Türkler 19.yüzyılın son on yılında, Osmanlı İmparatorluğu içerisinde ve de sürgünde Genç Türkler olarak adlandırılan muhalif bir hareket oluştu. Başlangıçta Genç Türkler Abdülhamid in mutlakiyetine karşı mücadele ediyorlardı. Toplumun farklı gruplarına ait olanlar, Ermeniler, Kürtler, Araplar ve Yahudiler de onları destekliyordu. Kısa zamanda Türk milliyetçiliği akımı Genç Türkler üzerinde etkili oldu. Müslümanların kendilerini egemen grup olarak görmeleri ve milliyetçilerin Türkleri belirleyici toplum olarak düşünmeleri, diğer grupları baştan dışlıyordu. Türklerin üstünlüğüne dair propaganda gittikçe artıyordu. Milliyetçi seferberlik Tüm Osmanlı vatandaşlarının birliği yerine Türkler in birliği geçmişti. Türk-Milliyetçi fraksiyonunun güçlenmesinde Balkan Savaşları nın ( ) vahşeti ve ekonomik olarak güçlü bölgelerin kaybı önemli rol oynamıştı. Balkan bölgelerinden ve Rusya dan sığınmacı olarak İmparatorluğa akın eden Müslümanlar da önemli rol oynuyordu ün Ocak ayında Genç Türkler in Johann Meyer > Ağırlıklı konular > Osmanlı İmparatorluğu ndan Türkiye Cumhuriyet ine 5

6 başındaki Enver Paşa ile Talat Paşa bir darbe ile devlet yönetimini eline geçirdi ve 1918 e kadar devleti diktatörce yönetti. Bu dönemde tekrar muhalefet bastırıldı ve parlamento dağıtıldı. Milliyetçi Ekonomi Genç Türkler in en önemli amaçlarından biri ekonomiyi türkleştirmekti. Gayrimüslimler uzaklaştırılacak ve malları kamulaştırılacaktı. Örnegin Türk olmayan ve Müslüman olmayan dükkan sahiplerine karşı boykot eylemleri düzenlendi te boykotla kalınmadı: 1914 ün ilkbaharında Rumlar terörize edildi ve köylerinden kovuldu. Yaklaşık Rum ülkeyi terk etti, i ülkenin içine sürüldü. Birinci Dünya savaşının felaketi Genç Türkler yönetiminin 1914 yaz başına kadar ufukta görülen savaş konusunda bağdaşık bir tutumları yoktu. Bu 2 Agustos 1914 te Osmanlı Devleti ile Almanya arasında imzalanan gizli ittifak antlaşmasıyla ve tarafsızlığın 10 Agustos 1914 te Alman savaş gemileri Breslau ve Göben in ülkeye sokulmasıyla son buldu. Genç Türklerin Alman yanlısı fraksiyonu Osmanlı İmparatorluğu nun savaşta Almanya tarafında yer almasını sağladı. Savaş, Osmanlı İmparatorluğu nu askeri bir felakete sürükledi ve batışını mühürledi kişilik Osmanlı ordusu bazen her cephede aynı anda savaşıyordu: Çanakkale Boğazı nda, Kafkas dağları cephesinde, İran da, Arabistan da, Irak ta, Mısır da, hem de Romanya ve Makedonya da. Askerlerin kötü donanımı ve tedariği yabancı gözlemciler tarafindan ayrıntılı olarak anlatılıyordu. Yüz binlerce asker savaşta değil, aksine Kafkas Dagları nda donarak veya Arap bölgelerinde açlıktan ölmüştü. Bu kötü durum akın akın firarı beraberinde getiriyordu: 1917 sonunda Alman askeri misyon yöneticisi, General Liman von Sanders, firar edenlerin sayısını olarak tahmin ediyordu. Birinci Dünya Savaşının gölgesinde: Ermeni soykırımı Osmanlı Ordusu nun Kafkaslarda Rus birliklerine karşı savaşı, Sarıkamış ta 1914/15 kışında bir trajedi ile sonlandı. Burada yaklaşık asker öldü, bu ordunun yüzde doksanıydı. Askerlerin çoğu dondu veya açlıktan öldü. Hükümet kendi sorumluluğundan kaçmak için, yenilgiden Ermenileri sorumlu tuttu. Onların askerden kaçtıklarını söyledi ve Ermenileri hain ilan etti. Askerden sadece Ermeniler ve Gayrimüslimler kaçmıyordu. Ama onlar daha ağır cezalandırıldı, çoğu kez köyleri de tamamen yıkıldı. Buna da Ermeniler karşı koydular. Yöresel ayaklanma ve vatan hainliği suçlaması iktidar için büyük ölçekli tutuklama eylemleri için bahane oluyordu. 24 Nisan 1915 te, İstanbul da 235 tanınmış Ermeni tutuklandı, bunların içerisinde çok sayıda yazar, gazeteci, doktor, avukat, ögretmen, müzisyen ve de birçok din adamı vardı. Bunlardan birçoğu daha sonra öldürüldü. Osmanlı Ordusu na hizmet eden Ermeniler silahsızlaştırıldı, mecburi hizmet komandosuna yerleştirildi ya da öldürüldü. Takip eden 15 ay içerisinde Osmanlı İmparatorluğu nun her yerinden Ermeni nüfusu, Suriye nin çöl bölgesine sürgüne gönderildi. 1,5 Milyon Ermeni ölüm yürüyüşü esnasında ya da çölde ölüm kamplarında öldü Eylül de çıkarılan yasaya göre, sürgüne gönderilenlerin mal varlıkları devlete kalıyordu. Bir milyon Ermeni ve Rumun iş yeri, dükkan ve gayri menkulleri Müslüman Türkler tarafından alındı. Johann Meyer > Ağırlıklı konular > Osmanlı İmparatorluğu ndan Türkiye Cumhuriyet ine 6

7 Osmanlı İmparatorluğu nun sonu - Sevr Antlaşması Osmanlı İmparatorluğu nun temsilcisi 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Ateşkes Anlaşması ile kayıtsız şartsız kapitülasyonu imzaladı. Savaş devam ederken Büyük Britanya ile Fransa arasında evvelden var olan gizli anlaşmaya göre Arap bölgelerinin aralarında paylaştırılması kararlaştırılmıştı. Ağustos 1920 tarihinde, itilaf devletlerin temsilcileri, Fransa, İngiltere ve Rusya askeri işbirliği ve Osmanlı Sultanı nın yetkilisi arasında Sevr Antlaşması imzalandı. Özünde, kazanan güçlerin önceden kararlaştırmış oldukları Osmanlı bölgelerinin bölüştürülmesinin yazılı anlaşmasıydı. Yeni oluşmuş Arap ülkeleri Fransız ve Britanya devlet iktidari altına girdiler. Büyük güçlerden hiçbiri Ermeni ve Kürtlere verilen sözlerin gercekleşmesi yolunda ciddi adımlar atmadı. Amerika Birleşik Devletleri Ermenistan ı yönetmeyi reddetti. Sevr Antlaşması asla yürürlüğe girmedi, çünkü antlaşmayı imzalayan ülkelerden hiçbiri resmen tasdik etmedi. Lozan Antlasması ve nüfus mübadelesi Türkiye ile Yunanistan savaşından sonra Temmuz 1923 tarihinde Lozan Antlaşması imzalandı. Gerçi dini azınlıklara 37 ten 45 e olan maddelerde belirli haklar tanındı, esasında antlaşma Yunan ve Ermenilerin katlinin ve zorunlu göçe tabii tutulduklarının sonradan resmen onayıydı. Daha Ocak 1923 tarihinde Türkiye ile Yunanistan arasında nüfus değişimi kararlaştırılmıştı. Bunun sonrası Anadolu dan Yunanistan a yaklaşık 1,5 milyon Ortodoks Hıristiyan ve tersine Trakya dan 1,5 milyon Müslüman Türkiye ye göç etti. Değişim sadece dini aidiyete göre yapıldığından, yaklaşık Karamanlı (Türkçe konuşan Ortodoks Hıristiyan) kendi istekleri dışında Anadolu yu terk etmek zorunda kaldı. Savaş ve sürgünden önce Rum ve Ermeniler bugünkü Türkiye topraklarında toplumun yüzde yirmiden fazlasını oluşturuyordu. 29 Ekim 1923 tarihinde Mustafa Kemal Paşa Türkiye Cumhuriyeti ni ilan ettiğinde, savaş, sürgün ve nüfus değişimi Anadolu nun toplum yapısının değiştirmişti. Johann Meyer > Ağırlıklı konular > Osmanlı İmparatorluğu ndan Türkiye Cumhuriyet ine 7

8 Sorumluluk bilgileri Yayimci: Anne Frank Zentrum Rosenthaler Str. 39, Berlin Telefon: 030/ Telefaks: 030/ E-Posta: Web: Anne Frank Zentrum, 2013 Tam baskı proje web sitesinde mevcuttur: Bu Federal Alman programi çerçevesinde teşvik edilmiştir; Demokrasiyi Güçlendirme İnisiyatifi