T.C. RİZE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. RİZE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİENSTİTÜSÜ KARADENİZ KALKAN BALIĞI (Psetta maxima Linnaeus,1758) YUMURTA KALİTESİNİN BLASTOMER MORFOLOJİSİİLE TAHMİN EDİLMESİVE TRİPLOİD UYGULAMASININ YUMURTA KALİTESİNE ETKİLERİNİN BELİRLENMESİ İlhan AYDIN Tez Dama: Prof. Dr. İbrahim OKUMUŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ SU ÜRÜNLERİANABİLİM DALI Rize 2008

2 T.C. RİZE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNLERİANABİLİM DALI KARADENİZ KALKAN BALIĞI (Psetta maxima Linnaeus,1758) YUMURTA KALİTESİNİN BLASTOMER MORFOLOJİSİİLE TAHMİN EDİLMESİVE TRİPLOİD UYGULAMASININ YUMURTA KALİTESİNE ETKİLERİNİN BELİRLENMESİ İlhan AYDIN Rize üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsünce Su Ürünleri Yüksek Mühendisi ÜnvaVerilmesi İçin Kabul Edilen Tezdir. Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 02/01/2008 Tezin Savunma Tarihi : 23/01/2008 Tez Dama Jüri Üyesi Jüri Üyesi : Prof. Dr. İbrahim OKUMUŞ : Doç. Dr. Hamdi ÖĞÜT : Yrd. Doç. Süleyman AKHAN Enstitü Müdürü : Doç. Dr. Kerim SERBEST Rize 2008

3 ÖNSÖZ Bu tez çalmaskaradeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Mühendisliği Ana Bilim DalYüksek Lisans Program nda balamrize Üniversitesinin kurulmasile Rize Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Ana Bilim Dal Yüksek Lisans Program nda yaplmr. Bu çalman tüm denemeleri Su Ürünleri Merkez Ararma Enstitüsü Deniz BalklarKuluçkahanesi nde yürütülmütür. Ülkemizde Karadeniz kalkan yavru üretimi son on yldr baaryla yaplmaktadr. Üretilen yavrulardan bir ksmdeneme maksatlözel sektör iletmelerine verilmektedir. Yakn gelecekte özel sektörün yavru üretimine girmesi beklenmektedir. Yumurta kalitesini gösteren kriterlerin oluturulmasna ihtiyaç vardr. Yetitiricilikte triploidi, balklarn kalitatif ve kantitatif özelliklerinin arrlmasnda kullalan bir yöntemdir. Bu yöntem yumurtan erken gelime döneminde uygulanmaktadr. Bu çalma, kalkan balğkuluçkahanelerinde üretim yapacaklarn kaliteli yumurta gruplar önceden tahmin ederek üretimde baarsağlamalarve kalkan balğnda soğuk ok ile triploid uygulama yapabilmeleri ve soğuk ok uygulamasn yumurta kalitesine etkilerinin belirlenmesi amacyla çallmr. Hayam boyunca maddi ve manevi yardmlaresirgemeyen bata annem, babam, eim ve oğlum olmak üzere tüm aileme, yüksek lisans tez damanlğmüstlenen ve yardmlaresirgemeyen sayn hocam Prof. Dr. İbrahim OKUMUŞ a, çalmalarm destekleyen ve yardmlaresirgemeyen tüm arkadalarma ve Su Ürünleri Merkez Ararma Enstitüsü idaresine teekkürlerimi sunarm. Rize, 2008 İlhan AYDIN II

4 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ...II İÇİNDEKİLER... III ÖZET... V SUMMMARY...VI ŞEKİLLER DİZİNİ...VII TABLOLAR DİZİNİ... X 1. GENEL BİLGİLER Giri Kalkan Balğn Sistematikteki Yeri ve Morfolojisi Sistematikteki yeri Morfolojisi Dağlmve Biyo-Ekolojik Özellikleri Kalkan BalğYetitiriciliği Ekonomik Önemi Balk Yetitiriciliğinde Yumurta Kalitesi Su Ürünleri Yetitiriciliğinde Triploidi Triploid oluturma mekanizmas Triploidizasyon uygulamasnda kullalan yöntemler Önceki Çalmalar Yumurta kalitesi Triploidi Çalman Gerekçesi ve Amac YAPILAN ÇALIŞMALAR Materyal Ararmada kullalan damzlk balklar Ararma ünitesi III

5 Sağm ünitesi ve kullalan malzemeler Hormon hazrlama seti Soğuk ok uygulama ekipma Yumurta kuluçka ünitesi ve kullalan malzemeler Ararmada kullalan diğer araç ve gereçler Metot Hormon hazrlama ve uygulama Yumurtalarn sağmve döllenmesi Triploidizasyon (Soğuk su oku uygulamas) Yumurtalarn kuluçkalanmas Embriyonik geliimin incelenmesi Erken dönem yaam oranlarn karlarlmas Erken dönem blastomer morfolojisi ve yaam oraarasndaki iliki Verilerin istatistiksel analizleri BULGULAR Döllenme ve ÇkOranlar Soğuk Şok Uygulamasve Yumurtalarn Kuluçkalanmas Embriyonik Geliim Erken Dönem Yaam Oranlarn Karlarlmas Erken Dönem Blastomer Morfolojisi ve Yaam OraArasndaki İlikisi TARTIŞMA Döllenme ve Çkoranlar Soğuk Şok Uygulamas Embriyonik Geliime Ait Sonuçlar Erken Dönem Yaam Oranlarn Karlarlmas Erken Dönem Blastomer Morfolojisi ve Yaam OraArasndaki İliki SONUÇLAR ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ IV

6 ÖZET Bu çalmada, Karadeniz kalkan balğyumurtalarn blastomer morfolojisi incelenerek yumurta yaam oraile ilikisi belirlenmeye çallmr. Ayrca, triploid bireyler oluturmak için uygulanan soğuk okun yumurta kalitesi üzerine etkisinin tespit edilmesi amaçlanmr. Anormallikler blastomerlerin 4-8 li aamasnda, 1) asimetrik hücre, 2) büyüklüğü farklhücre, 3) birbirinden ayrk hücre, 4) kenarlarbelirgin olmayan hücre eklinde tasnif edilmitir. Yaam oranlardöllenmeden itibaren larva çkndan 1 gün sonrasna kadar takip edilmitir. Şok grubundaki anormallikler beanacn üçünde önemli ölçüde olmak üzere kontrol grubundan yüksek olduğu belirlenmitir. Yaam oranlaraçsndan yalanckontrol ile ok grubu arasndaki farkn ve yalanc kontrol ile kontrol arasnda ise farkn önemsiz olduğu belirlenmitir. Ancak, ok grubunun yaam oran kontrol grubundan 1., 4. ve 5. anaçlar da önemli oranda düük olduğu belirlenmitir (p<0.05). Normal blastomer oranlarile yaama oranlararasnda önemli bir pozitif iliki görülmüiken asimetrik hücre anormalliği ve hücre büyüklüğü farklolan yumurta anormalliği ile yaam oranlararasnda önemli bir korelasyon ( =0,05, n=10) görülmemitir. Fakat bu anormallikler ile ok grubu yumurtalarn yaam oranlararasnda negatif iliki belirlenmitir. Kenarlarbelirgin olmayan hücre anormalliği ile yaam ora arasnda önemli negatif bir iliki belirlenmitir. Blastomerlerde asimetrik hücre veya hücrelerin farkl büyüklükte olmas hassasiyetin ve ayrk hücre veya kenarlarbelirgin olmayan hücre anormalliklerinin görülmesi ise kalitenin kötü olduğunun göstergesi olarak değerlendirilmitir. Sonuç olarak, erken dönem blastomer morfolojisi yumurta kalitesinin tahmininde kullalabileceği görülmütür. Anahtar kelimeler: Karadeniz kalkan balğ, blastomer morfolojisi, yumurta kalitesi triploid, soğuk ok V

7 SUMMMARY Predicting Egg Quality Based on Blastomere Morphology and Investigating of the Effect of Triploid Induction in Black Sea Turbot In this study, blastomere morphology of Black Sea turbot eggs and its relationship with egg viability was investigated. In addition, determination of cold shock effect on eggs in the triploid experiment was purposed. Abnormalities in blastomere cleavage (stage 4-8) were categorized as 1) asymmetric blastomere, 2) inequality of blastomere size, 3) poor adhesion blastomere and 4) poor definition of blastomere margins. Viability was observed from fertilization to one day after hatching. Cleavage abnormalities were higher in shock groups than control groups, however, significantly in 3 out of 5 females. There was no significant difference between sham control groups and shock groups in term of survivals at any of the day. Moreover, there was no generally difference between sham control groups and control groups, though only significantly in term of survivals at third and fourth days in 1 out of 5 females. Survivals were lower in shock groups than control groups, however, significantly in 3 out of 5 females(p<0.05). Significant positive linear correlation between normal cell rate and egg viability was observed whereas no correlation between asymmetric cell abnormality rate or inequality of blastomere size rate and egg viability ( =0,05, n=10). On the other hand, there was significant negative linear correlation between these abnormalities and shock groups egg viability. Negative linear correlation between poor adhesion blastomere rate and egg viability was found. Furthermore there was significant negative linear correlation between poor definition of blastomere margins rate and egg viability ( =0,05, n=10). Asymmetric blastomere and inequality of blastomere size was sign of vulnerability while poor adhesion blastomere and poor definition of blastomere margins was sing of poor egg quality. Consequently, blastomere morphology can be used egg quality estimation. Key words: Black sea turbot, blastomere morphology, egg quality, triploid, cold shock VI

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa No Şekil 1. Karadeniz kalkan balğ, Psetta maxima... 4 Şekil 2. Kalkan balğn Avrupa kültür üretim miktarve pazar değeri (URL-1) Şekil 3. Balklarda poliploidi (triploid, tetraploid) oluumu. (Reddy ve ark., 1990 dan alnarak yeniden düzenlenmitir) Şekil 4. Karadeniz kalkan balğa) göz taraf, B) kör taraf(orijinal) Şekil 5. Yassbalklar için kullalan sağm masas(orijinal) Şekil 6. Kanülasyon seti (Orijinal) Şekil 7. Hormon hazrlama seti. A) LHRH-a toz, B) Pelet hazrlama apara, C) LHRH-a pelet D) Kakao yağ, E) Kolesterol, F)Etanol, G) Havan ve havaneli (Orijinal) Şekil 8. Şekil 9. Soğuk ok uygulamasnda kullalan malzemeler. A) Soğutmalinkübatör, B) Süre ölçer, C) Dijital termometre, D) Yumurtalarn muhafaza edildiği beher, E) Soğuk ok ortam(orijinal) litrelik effaf polietilen yumurta kuluçka tank. A) Su girii, B) Hava girii, C) Drenaj borusu, D) Su çk(orijinal) Şekil 10. Damzlk balklarn markalar. A) Plastik marka, B) Balğn dorsal kas içine yerletirilen elektronik marka, C) Marka okuyucu (Orijinal) Şekil 11. Soğuk su oku uygulama düzeni (Orijinal) Şekil 12. Yeni sağlmkalkan balğyumurtalar(orijinal) Şekil 13. Scaklk kontrollü inkübatör (Orijinal) Şekil 14. Soğuk ok uygulamasn yapldğbeherlerdeki deniz suyu scaklk değiimi. Ortalama değerler ± standart hata. Noktaldikey çizgi soğuk okun balama zamagösterir Şekil 15. İkili hücre aamasnda normal görünümlü yumurtalar Şekil 16. Dörtlü hücre aamasnda normal görünümlü yumurtalar Şekil 17. Sekizli hücre aamasnda normal görünümlü yumurtalar Şekil 18. Befarklanacn kontrol ve ok gruplarnda gözlenen toplam normal ve anormal hücrelere sahip yumurtalarn oranlar Şekil 19. Sekizli hücre aamasnda asimetrik hücre görünümlü yumurtalar Şekil 20. Sekizli hücre aamasnda farklbüyüklükte hücrelere sahip yumurtalar VII

9 Şekil 21. Birbirinden ayrk görünümde hücrelere sahip yumurtalar Şekil 22. Sekizli hücre aamasnda kenarlarbelirgin olmayan görünümde hücrelere sahip yumurtalar Şekil 23. Soğuk ok uygulamassrasnda yumurtada görülen çatlamalar Şekil 24. Döllenmeden 1 gün sonra gastrula safhasnda yumurta Şekil 25. Döllenmeden 1 gün sonra kontrol yalanckontrol ve soğuk ok uygulanan yumurtalarn hayatta kalma oranlar. Ortalama değerler ± standart hata Şekil 26. Döllenmeden 2 gün sonra embriyo oluum safhas Şekil 27. Döllenmeden 2 gün sonra kontrol yalanckontrol ve soğuk ok uygulanan yumurtalarn hayatta kalma oranlar. Ortalama değerler ± standart hata Şekil 28. Döllenmeden 3 gün sonra embriyo safhas Şekil 29. Döllenmeden 3 gün sonra kontrol yalanckontrol ve soğuk ok uygulanan yumurtalarn hayatta kalma oranlar. Ortalama değerler ± standart hata Şekil 30. Döllenmeden 4 gün sonra embriyo safhas Şekil 31. Döllenmeden 4 gün sonra kontrol yalanckontrol ve soğuk ok uygulanan yumurtalarn hayatta kalma oranlar. Ortalama değerler ± standart hata Şekil 32. Döllenmeden 5 gün sonra yeni çkmprelarva Şekil 33. Döllenmeden 5 gün sonra kontrol yalanckontrol ve soğuk ok uygulanan yumurtalardan çkan prelarvalarn hayatta kalma oranlar. Ortalama değerler ± standart hata Şekil 34. Döllenmeden 6 gün sonra prelarva Şekil 35. Döllenmeden 6 gün sonra kontrol yalanckontrol ve soğuk ok uygulanan yumurtalardan çkan prelarvalarn hayatta kalma oranlar. Ortalama değerler ± standart hata, Şekil 36. Soğuk ok uygulanan, yalanckontrol ve kontrol grubu yumurtalarn 1., 2., 3., 4., 5. anaçlarn ayrayrve genel olarak yaam oranlar Şekil 37. Döllenme oranlarile yaam oranlararasndaki doğrusal pozitif iliki* =0, Şekil 38. Normal blastomer görünümünde hücre oranlar(%) ile 1., 2., 3., 4. gündeki yumurtalarn, 5. günde yeni çkmve 6. günde 1 günlük prelarvalarn yaam oranlararasndaki doğrusal pozitif iliki. * =0, Şekil 39. Hücrelerin asimetrik olma anormalliği (%) ile döllenmeden sonraki 6. günde 1 günlük prelarvalarn yaam oranlararasndaki iliki Şekil 40. Asimetrik blastomer görünümüne sahip hücre oranlar(%) ile ok grubu yaam oranlararasndaki ilikiler VIII

10 Şekil 41. Asimetrik hücrelerin oranlar(%) ile ok grubu yaam oranlararasndaki doğrusal negatif ilikiler. * =0, Şekil 42. Hücre büyüklüğü anormalliği (%) ile yaama oranlararasndaki iliki Şekil 43. Hücre büyüklüğü anormalliği (%) ile 1 günlük ok grubu prelarvalarn yaama oranlararasndaki iliki Şekil 44. Hücre büyüklüğü anormalliği (%) ile 1 günlük ok grubu prelarvalarn yaama oranlararasndaki önemli doğrusal negatif iliki. * =0, Şekil 45. Normal blastomerli yumurta oranlar(%) ile yaama oranlararasndaki önemli doğrusal pozitif iliki. * =0, Şekil 46. Normal blastomerli yumurta oranlarve asimetrik hücre anormalliği oranlar(%) ile yaama oranlararasndaki önemli doğrusal pozitif iliki. * =0, Şekil 47. Birbirinden ayrk hücre anormalliği oranlar(%) ile yaam oranlar arasndaki doğrusal negatif ilikiler Şekil 48. Kenarlarbelirgin olmayan hücrelerin oranlar(%) ile yaam oranlar arasndaki iliki. * =0, IX

11 TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Sayfa No Deniz balklarnda görülen blastomer morfolojisi anormallikleri (Rideout ve ark., 2004) Tablo litrelik kuluçka tanklarndaki döllenmiyumurtalara ait çkoranlar Tablo 3. Normal ve anormal blastomer tiplerinin kontrol ve ok grubundaki oranlar(%) Tablo 4. Soğuk ok, yalanc kontrol ve kontrol grubu yumurtalarn döllenmesinden 1, 2, 3 ve 4 gün sonra, larvalarn çkve çktan bir gün sonraki canllk oranlarn ortalamas Tablo 5. Yaama oran incelendiği deneylerde elde edilen verilere Kruskal Wallis testi uygulanarak elde edilen p değerleri. * p<0,05 göre gruplar arasndaki fark önemlidir Tablo 6. Yaam orana ait verilere çoklu karlarmaltest uygulanarak bulunan p değerleri. * P<0,05 göre gruplar arasndaki fark önemlidir Tablo 7. Yumurtalarda gözlenen anormallik tiplerinin değerleri (%) ile yaam oranlar(%) arasndaki ilikiler. n=10 * =0,05, ** 5. gün yumurta çk X

12 1. GENEL BİLGİLER 1.1. Giri Su ürünleri yetitiriciliğini ilk defa MÖ 2000 yllarnda balatan Çin, bugüne kadar dünyan en fazla su ürünü yetitiren ülkesi olmutur. Bata sazangiller olmak üzere çok sayda türün yetitiriciliğini yapan bu ülke dünya üretiminin önemli bir ksm sağlamaktadr. Sazan yetitiriciliği daha sonra Asya ktasn büyük bir bölümüne ve baya doğru Avrupa ya yaylmr lu yllarda Avrupallar sazan yetitiriciliğini Filistin e getirirken Brezilyalbiyologlar hipofiz hormonu kullanarak anaç balğn nasl olgunlarlabileceğini kefetmilerdir. Alabalklarn yetitiriciliği ise 1850 li yllarda balamr li yllarda gökkuağalabalğndan alnan döllü yumurtalar önce Avrupa, daha sonra Japonya ve tüm dünyaya yaylmaya balamr ylnda Danimarka da modern alabalk yetitiriciliği balamr. Somon balklarn yetitiriciliği ise 1970 li yllarda yaygnlamr (Shepherd, 1988). Deniz balklaryetitiriciliği muhtemelen Endonezya da M.Ö yllarnda gelgit olaysrasnda süt balğ(chanos chanos) yavrularn sahildeki havuzlara stoklandğ zaman balalmr. Özellikle Tayvan ve Endonezya gibi uzakdoğu ülkelerinde süt balğ yetitiriciliği hala önemli bir endüstridir (Shepherd, 1988). Bununla beraber, deniz balklar yetitiriciliğindeki son gelimelerin büyük bir ksm1960 lyllarda sarkuyruk (Seriola quinqueradiata) yetitiriciliğindeki gelimelerle Japonya da meydana gelmitir. Daha sonra bu ülkede krmzmercan (Pagrus major) son olarak da orkinos (Thunnus thyunnus) yetitirilmeye balanmr li yllarda Kuzey Avrupa ve Kuzey Amerika ülkeleri somon balğve 1980 li yllarda Akdeniz ülkeleri levrek (Dicentrarchus labrax) ve çipura (Sparus aurata) balklaryetitirmeye balamlardr. Kuzey Avrupa da ise kalkan (Scopthalmus maximus) ve morina (Gadus morhua) yetitiriciliği gelitirilmitir. Son yllarda ise Akdeniz de ton balğyetitirilmeye balanmr (Pillay, 2005). Avclk yoluyla gerçekletirilen dünya su ürünleri üretimi yllar arasnda milyon ton civarndadr. Dünyada ilk üç srayçin, Peru ve ABD almaktadr. Kyuzunluğu 8333 km olan ülkemiz avclk yoluyla su ürünleri üretiminde yaklak 500 bin ton ile 32. srada yer almaktadr (FAO, 2007). Diğer taraftan dünya akuakültür üretimi 1950 lerden itibaren artmaya balamve bu ar1990 lyllardan

13 sonra katlanarak 2006 ylnda 56 milyon tona ulamr. Dünyan srlkaynaklarna karnüfus ardevam etmektedir. Artan nüfusun protein ihtiyackarlamada avclk yoluyla üretim yetersiz kalmaktadr. Bu sebepten dolaysu ürünleri kültür üretiminin önemi daha da artmakta ve vazgeçilmez duruma gelmektedir. Kalkan balğyetitiriciliği çalmalar1970 lerde İngiltere de, daha sonra Fransa ve İspanya da balamr de kalkan balğüretiminin % 50 civarnda artmasna karn ticari saağn güçlendirilememesinden dolaybu sektörde bir kriz meydana gelmitir. Bu krizin bir diğer nedeni de kalkan balğçiftliklerinin küçük olmasve maliyetlerin yüksek olmasdr. Sektör bu krizden sonra yeniden yaplanmaya balamve bunun sonucu olarak üretim miktarnda ve üretim yapan ülkelerin saysnda armeydana gelmitir. Avrupa kalkan balğüretimi 1985 te 40 tondan hzla artarak 2005 ylnda 6800 tonun üzerine çkmr (URL-1). Atlantik kalkan biyoekolojisi, yavru üretimi ve kültür ararmalarözellikle İngiltere, Fransa ve İspanya da çallmr. Son yllarda ticari olarak Avrupa, Şili ve Çin de yetitiriciliği yaplmaktadr. Lei Jilin ve ekibi (Yellow Sea Balkçlk Ararma Enstitüsü, Qingdao, Çin) ilk olarak 1992 de kalkan balğyavrularingiltere den Çin e getirmilerdir. Bu tarihten sonra Çin de kalkan balğüzerinde çeitli ararmalar yürütülmütür. Çin de ilk deneysel yavru üretimi ise 1996 ylnda gerçekletirilmitir ylndan sonra üretilen larvalar ile Çin in özellikle güney bölgelerinde yetitiricilik çalmalarbalamr (Ma ve ark., 2006). Karadeniz kalkan yavru üretimi ilk olarak 1990 da Rusya Federasyonu nda yaplm(maslova, 2002) ve daha sonra 1997 de Trabzon Su Ürünleri Merkez Ararma Enstitüsü (SÜMAE) nde yavru üretim tekniklerinin gelitirilmesi çalmalarbalam(hara ve ark., 2002) ve halen devam etmektedir. Kalkan balğüreticisi ülkelerin banda gelen İspanya n yllk üretimi 1998 den itibaren artarak 2005 de 4275 tona ulamr. Bu değer dünya üretiminin % 70 ini oluturmaktadr. Fransa n kalkan balğüretimi 1993 te 150 ton iken 1997 de 980 tona çkm, 2005 de 800 ton olmutur. Bu yllarda Portekiz in üretimi ise ortalama 540 ton/yl düzeyindedir. Avrupa da bu ülkelerden baka Hollanda, İrlanda, İzlanda ve Norveç de kalkan balğüretimi yapmakta olup (URL-2) son dönemlerde Şili ve Çin de kalkan balğ üretimi yapan ülkeler arasna kalmr. Türkiye de 2005 ylnda ton levrek, ton çipura ve ton alabalk olmak üzere yetitiricilik üretimi toplam tondur (TÜİK, 2007). Türkiye de son yllarda yeni türlerin yetitiriciliğine ilgi artmaktadr. Kalkan balğyetitiriciliği 2

14 çalmalarjaponya Uluslararasİbirliği Ajans(JICA) ve Tarm ve Köyileri Bakanlğ ortak çalmasyla Trabzon Su Ürünleri Merkez Ararma Enstitüsü nde 1997 ylnda Karadeniz de Kültür Balkçlğn Gelitirilmesi projesiyle balamr. Bu projeyle kalkan balğn yavru üretim tekniklerinin gelitirilmesi amaçlanmr. 10 yldr kalkan balğkültüre alma faaliyetleri baaryla yürütülmektedir. Üretilen kalkan balklarndan bir ksmstoklarn zenginletirilmesi için yaplan pilot çalma çerçevesinde markalanarak doğaya braklm, bir ksmdeneme üretimi amacyla özel sektöre verilmi, bir ksm ararma yaplmasamacyla üniversitelere verilmi, bir ksmda damzlk stoku oluturmak ve çeitli ararmalar yapmak amacyla SÜMAE nde muhafaza edilmitir. Kalkan balğavclk yoluyla üretimi 1967 den 2006 ylna kadar 300 ton ile 5398 ton arasnda değiim göstermekle birlikte ülkemiz deniz balklaravclğiçindeki pay% 0.1 dir. Kalkan balğn avclk yoluyla üretiminin % 91 i Karadeniz bölgesinden sağlanmaktadr (TÜİK, 2007) Kalkan Balğn Sistematikteki Yeri ve Morfolojisi Sistematikteki yeri Sf : Kemikli balklar (Osteichthyes) Alt sf : In yüzgeçliler (Acanthoptergii) Bölüm : Hakiki kemikli balklar (Teleostei) Takm : YassBalklar (Pleuronectiformes) Aile : Kalkan Balklar(Scophtalmidae) Cins : Psetta (Scophtalmus) Tür : Psetta maxima (Linnaeus,1758) : Scophtalmus maximus, Psetta maxima maeotica 14 aile ve 716 türü içine alan yassbalklar (Munreo, 2005) takmn bir üyesi olan kalkan balğn sistematikteki yerine ilikin çeitli çalmalar olmasna rağmen isimlendirmede tam birlik sağlanamamr. Karadeniz kalkan balğn Atlantik kalkandan morfolojik olarak farklolduğu (vücudun her iki yandaki kemiksi dikenlerden dolay) ancak taksonomik olarak ayolduklarbildirilmitir (Amoaka ve ark., 2001; Nielsen, 1986). Karadeniz kalka, Amoaka ve ark., (2001) tarafndan Psetta maxima olarak ifade edilirken, Froese ve Pauly (2007), tarafndan Psetta maxima maeotica 3

15 olarak isimlendirmektedir. Chanet (2003), Karadeniz de yaayan kalkan balğn Psetta maxima maeotica olarak ifade edildiğini bildirmektedir. Bununla birlikte ayyazar Karadeniz kalkan Scophtalmus maximus ile aytür içinde değerlendirilmesinin en lml yaklam olduğunu ifade etmektedir. Amoaka ve ark., (2001) Karadeniz de iki alt türden bahsetmiler fakat bu alt türlerin kolayca ayrlamayacağbildirmilerdir. Buna göre çeitli kaynaklarda kullalan Scophtalmus ve Psetta cins isimleri birbirlerinin sinonimleridir Morfolojisi Kalkan balğüstten yass, dairesel, asimetrik, gözler sol tarafta yerleik ve küçük, ağz büyük, yan çizgiler her iki tarafta yerleiktir. Bazlarnda saylardeğikenlik arz eden tüberküller (kemiksi yaplar/çiviler) mevcuttur. Srt ve karn yüzgeçlerinde dallanma yoktur ve bu yüzgeçler srt ve karn bölgesi boyunca yaylmaktadrlar. Balğn vücut rengi griden siyahmskahverengine doğru değiiklik arz etmektedir. Balk, bulunduğu ortama göre renk değiimi göstermektedir. (Amoaka ve ark., 2001). Deri kaln ve kaygandr. Balğn sağtarafbeyaz, bazen de kahverengi-siyah lekeler olabilir. Kalkan balklarn bazlarnda vücudun belirli ya da çeitli yerlerine dağlmolarak irili ufaklkoyu kahverengi veya siyahmsnoktalar, halka eklinde lekeler veya haleler bulunur (Akiray, 1954; Slastenenko, 1956) (Şekil 1). Şekil 1. Karadeniz kalkan balğ, Psetta maxima 4

16 1.3. Dağlmve Biyo-Ekolojik Özellikleri Kalkan BalğKuzey Afrika dan balayp Avrupa n Atlantik kylarboyunca uzanan bölgede, Akdeniz de ve Karadeniz de görülmektedir (Liewes 1984, Amoaka ve ark., 2001). Karnivor olan kalkan balğ yavrular yumuakçalar ve kabuklular ile beslenmektedirler. Kalkan balklar10 cm boydan itibaren diğer balklaravlamaya balayarak beslenmelerini sürdürürler. Mezgit, kaya balklar, barbun ve hamsi gibi birçok demersal ve pelajik balk türleriyle beslenirler. Beslenme faaliyetleri üreme döneminde azalmakla birlikte özellikle sonbaharda artarak yl boyu devam etmektedir (Liewes, 1984). Kalkan balklarüremek için ilkbaharda kyeridine yakn yerlere doğru göç yaparlar Üreme faaliyetlerinden sonra tekrar derin sulara doğru hareket ederler. Kalkan balklarn yumurtlamassu scaklğna bağlolarak Nisan-Haziran aylararasnda gerçeklemekte özellikle Mays aynda yoğunlamaktadr (Slastenenko, 1956; Genç ve ark., 1998). Karadeniz deki kalkan balklarn ilk eeysel olgunluk ya, çeitli bilim adamlarnca farklolarak bildirilmektedir. Bulgaristan kylarnda yaplan bir ararmada, kalkan balklarn 2 yanda da eeysel olgunluğa ulaabildikleri, ancak eeysel olgunluğun daha çok 3 ve 5 yalarnda meydana geldiği saptanmr (Ivanov ve Beverton, 1985). Genç vd. (1998) ne göre ise dii balklar 4 yanda Mart Haziran aylarnda üremeye balamaktadrlar. Trabzon Su Ürünleri Merkez Ararma Enstitüsü Deniz BalklarKuluçkahanesi artlarnda tutulan dii balklarn bazlarndan 24 aylk iken doğal yolla yumurta alnmr (Hara ve ark., 2002). Doğadan yakalanan kalkan balklaryakalandklarndan 2 yl sonra ve en az erkekler 2,5 3 kg ağrlkta diiler ise 3,5 4 kg ağrlkta üremeye balarlar. Kuluçkahanede üretilen dii ballar ise 4-5 yanda (2,5 kg) ve erkekler ise 3 4 yanda (>2 kg) gamet vermeye balarlar. Doğal koullar uygulandğnda erkeklerden kasm ayndan eylül ayna kadar sperm elde edilebilmektedir. Diilerin gonad geliimi mart sonu nisan bagibi balamaktadr. Yumurta elde edilmeye mays ortasnda balanmakta ve ağustos bana kadar sürmektedir. Kalkan balğ, yumurtalarüreme dönemi içinde, partiler halinde brakan bir türdür (McEvoy, 1984; Devauchelle, 1988). Nasr ve Poxton (2001) a göre kalkan yavrularyerletirildikleri ince kumlu, kumlu, çakllve kaln çaklltank zeminlerinde saklanmak için ince kumlu zeminleri tercih 5

17 etmektedirler. Ayrca doğadaki balklar aktif olmasna karn kuluçkahanede yetitirilen balklar evcilleme sürecinde pasiftirler Kalkan BalğYetitiriciliği Kalkan balğyetitiriciliği çalmalar1970 lerde İngiltere de (İskoçya) daha sonra Fransa ve İspanya da balamr larn banda kalkan balğyavru üretim tekniklerinin gelimesi, üretim miktarve iletme saysn oldukça artmassağlamr. Damzlk balklar doğadan ve yetitiricilikten temin edilebilmektedir. Yumurta almkontrol etmek için LHRH-a (Hara ve ark., 1998) ve GnRh-a hormonu (Mugnier, 2001) pelet halinde diilere uygulanmaktadr. Kalkan balklarndan üretimde kullalabilecek miktarda döllenmiyumurta doğal yumurtlama ve döllenme yolu ile elde edilmemektedir (Aydn ve ark., 2003). Bundan dolaysuni döllenme için sağm yaplmaktadr (Chereguini, 1999). Yumurtalarn suni olarak döllenmesinde kuru, yarkuru ve yadöllenme metotlarkullalmaktadr (Chereguini ve ark., 1999; Hara ve ark.,2002; Maslova, 2002; Kjørsvik ve ark., 2003). Larva üretimde, Isochrysis galbana Tetraselmis sp. karm(kjørsvik ve ark., 2003) ve Nannochloropsis sp gibi alg türleri yeil su tekniğinin sağlanmasve rotiferlerin beslenmesi için kullalmaktadr. Yumurtadan çkktan 2 gün sonra tanklara, 10 adet /ml olmak üzere rotifer (Brachionus sp.) ilave edilmektedir (Moteki ve ark., 2001). Larvalar 2. günden 30. güne kadar rotifer ile 10. günden 45. güne kadar Artemia ile daha sonra ticari toz yemler ile beslenmektedir (Şahin, 2001). Kalkan balğlarvalarn C de, 70 günlük büyüme döneminde morfolojik geliimleri üç bölüme ayrlmaktadr. Yumurtadan çktan sonraki 0 2 gün önlarva safhasdr. Bu dönemde yeni çkmlarvan boyu 2.5 mm, gözleri renklenmemi, ağz açlmamve anüs olumamr. Larvalar su yüzeyine yakn baaağsuda aslolarak dururlar günler post larva safhasdr. Larvalarn gözlerinin renklenmesi, ağz ve anüs açlmasüçüncü günde gerçeklemektedir. 4. günde ilk yem alm, on ikinci günde ise aktif yem alm balamaktadr. Dorsal ve anal yüzgeç nlar yirmi beinci günde tamamlanmaktadr günler araslarval evreden yavru evresine geçidönemi olup göz göçü balamakta, balk tank dibine yönelmektedir. 51. günde pektoral yüzgeçteki n saysn ergin bireyinki gibi tamamlandğgözlenmektedir. Kalkan balklarn yaam ora0 40. günlerde yaklak % 10, günlerde ise % 75 in üstündedir. Kalkan 6

18 yavrularnda renk bozukluğu, gözün göç edememesi, solungaç kapağn kapanmamas gibi anormallikler görülmektedir (Çiftçi ve ark., 2002). Yumurtadan yeni çkmlarvalar 20 adet/litre yoğunluğunda stoklanmaktadr. Kullalan su 5 µ luk filtreden geçirilmekte ve UV ile sterilize edilmektedir. Dördüncü günden itibaren su değiimine, tank sifonlanmasna ve yağuzaklarcn (yüzey tarayc) kullalmasna balanmaktadr (Şahin, 2001). Kalkan balklarn yetitiriciliği ön büyütme ve büyütme olarak ikiye ayrlmaktadr. Kuluçkahanede 4 5 ayda yaklak 10 g ağrlğa ulaan balklar g ağrlğa ulaacaklar4 5 aylk bir dönem için ön büyütmeye alnmaktadr. Bu dönemde stok yoğunluğu 10 kg/m 2 olarak balamakta ve 30 kg/m 2 ye kadar çkmaktadr. Ön büyütme sonunda ilk boylama yaplmaktadr. İletmeler arasnda değimekle birlikte hastalklara karbalklara ayaplmakta, kullalan yetitiricilik suyu UV ile muamele edilmekte ve periyodik olarak ayda bir formalin banyosu uygulanmaktadr. Bu dönemde balklarn büyümesi su scaklğbata olmak üzere cevre artlarve yavru kalitesine bağl olarak değimektedir. Dokuz ay sonunda 200 g ağrlğa ulaan iletmeler olduğu gibi g ağrlkta kalanlar da vardr. En yüksek risk balk ölümleridir. Su kalitesinin iyi olduğu artlarda yaam ora% dir. Bu dönemde 0,8 yem değerlendirme ora sağlanmaktadr (Person Le-Ruyet, 2002). Kalkan balklarn büyütme döneminde karaya kurulu ack yada kapaldevre yetitiricilik sistemleri kullalmaktadr. Yüzer kafesler deneme mahiyetinde kullalm, uygun olmadklargörülmüve terk edilmilerdir (Person Le-Ruyet, 2002; Aksungur ve ark., 2003). Yetitiricilik sisteminde uygulanan stok yoğunluğu 300 g balklar için kg/m 2, 750 g ve daha ağr balklar için 45 kg/m 2 dir. Kalkan balklartank tabakullar ve genellikle birbiri üzerine yatarlar bundan dolayyüksek yoğunlukta stoklanabilirler. Yetitiricilikte en az iki kez boylama yaplmaldr. Yemlemede yüzer yemler tercih edilmektedir. Elle serbest yemleme yaplmalve balklar yemlendikten bir saat sonra yenmeyen yemler sifonlanmaldr. Büyütme döneminde beklenen yem değerlendirme ora 1,2 1,3 tür. Kalkan balklargenellikle 3 ylda 3 kg ağrlğa ulamaktadr. Su scaklğ kalkan balğyetitiriciliğinde önemli bir faktördür C de 3 ylda 2 2,5 kg ağrlk elde edilirken, 9 19 C de 3 ylda 1 1,5 kg ağrlğa ulalmaktadr (Person Le-Ruyet, 2002). Balklarn büyümesi üzerinde ekolojik faktörler srlaycve belirleyicidir. Scaklk, tuzluluk ve k bilinen belirleyici faktörlerdir. Atlantik kalkanda optimum 7

19 büyüme 10 g ağrlktaki bireyler için C ve g bireyler için C dir. 14 C n alndaki ve 20 C n üzerindeki scaklklarda büyüme yavalar ve durur. Su yüzeyinde 200 lüks k büyümede ve yem almnda olumsuz etki yaratmamaktadr. Maksimum büyüme için gerekli olan minimum oksijen miktar6mg/l dir. Oksijen miktar 3 mg/l olduğunda büyüme durmaktadr ve öldürücü konsantrasyon mg/l dir. (Person Le-Ruyet, 2002). Kalkan balklar 10 gibi çok düük tuzlu ortamlara adapte edilebilirler. 3 g lk balklar da 19 tuzluluktaki büyüme 35 tuzluluktaki büyümeye göre % 8 daha yüksektir C su scaklğve 20 tuzluluk yavru yetitiriciliği için uygundur (Imsland ve ark., 2001). Kalkan balklarnda büyüme döneminde bireysel farkllklar görülmektedir, bu fakllklarn sadece yetitiricilik artlarile açklanmasyeterli olmayabilir. Cinsiyet, bireysel büyüme faklğ oluturan etkenlerdendir. Kalkan balklarn diileri erkeklerinden daha büyüktür. Büyüklük fark500 g dan itibaren görülmeye balar ve ya ilerledikçe devam eder. Erkek balklar 2 yanda, diilerden 1 yl önce ve 1 kg dan daha düük ağrlkta cinsel olgunluğa ularlar. Bu durum, balğn pazar boyuna ulamadan önce cinsel olgunluğa ulaarak ağrlk kaybetmesini önlemek için tüm dii ve/veya steril stok üretimine olan gereksinimi gösterir. Bunun yanda ayamaç için cinsi olgunlaman geciktirilmesi veya geç cinsi olgunluğa ulaan bireylerin yetitiricilik amaçlseleksiyonu da uygulanabilir. Kalkan balklariçin yüksek protein düük yağiçerikli beyaz balk unundan elde edilmiyüzer pelet yemlerin kullalmasbüyümeyi etkilemektedir (Person Le-Ruyet, 2002) Ekonomik Önemi Kalkan balğ dünya üretiminin 2004 deki ticari değeri 50 milyon dolar civarndadr. Üretimin artmasna karn pazar fiyanda bir düüolmadğgörülmektedir (Şekil 2) (URL-2). 3 4 kg ve daha büyük balklara özellikle İspanya da talep olmakta ve yüksek fiyattan salmaktadr. Kalkan 0.5 kg dan 4 kg ağrlğa kadar pazarlanabilmektedir. Ağrlk arkça pazar değeri artmaktadr. Yetitirilen kalkan balklargenellikle bütün ve taze olarak salmaktadr. Büyük balklar fileto halinde salabildiği halde bu tip sayapan marketler halen çok azdr. Fakat gelecekte bu tip pazarlaman daha da gelime göstereceği beklenmektedir. Kültür balklarn çoğunluğu ortalama 1 kg (0,8 1,5 kg) ağrlkta pazarlanmaktadr. Fransz iletmeleri üretimlerinin % si büyük balk olarak pazarlanmaktadr (Person-Le Ruyet, 2002). Kalkan balğn safiyabalk ağrlğ 8

20 arkça artmaktadr. Ocak 2007 tarihinde İspanyada kültür kalkan 1 kg fiya, 1 2 kg/adet için 10.40, 2 3 kg/adet için ve 3 4 kg/adet için avrodur (URL-3). Asya ülkelerinde ve bazavrupa ülkelerinde canlkalkan balğna olan talepteki arbu tip pazarlamaya iletmelerin ilgisini arrmaktadr. Özel ön hazrlk ve ambalajlama ile kalkan balklarsusuz olarak 2 gün yaayabilmektedir. Susuz nakilde, 18 saat sonra % 85 in üzerinde balk hayatta kalabilmektedir (Person-Le Ruyet, 2002). Karadeniz de en fazla avlanan ekonomik dip balklarmezgit, barbunya ve kalkan balğdr. Kalkan balğadgeçen diğer balklara göre daha değerli olup 2005 ylnda tazesoğutulmu1030 kg kalkan balğihraç edilmitir (TÜİK, 2007) Üretim Değer Üretim (ton) Değer (1000 $) Yl Şekil 2. Kalkan balğn Avrupa kültür üretim miktarve pazar değeri (URL-1). Karadeniz de en fazla avlanan ekonomik dip balklarmezgit, barbunya ve kalkan balğdr. Kalkan balğadgeçen diğer balklara göre daha değerli olup 2005 ylnda tazesoğutulmu1030 kg kalkan balğihraç edilmitir (TÜİK, 2007). 9