Teknik Bülten Serisi No: 174

Transkript

1 174 TÜRKİYE'DE İGNEYAPRAKLI AGAÇLARDA ZARAR YAPAN SIRICIDAE (HYMENOPTERA) TÜRLERİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR STUDIES ON THE SIRICIDAE (HYMENOPTERA) SPECIES ATTACKING TURKISH CONIFERS Dr. Oktay ÖZKAZANÇ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYlNLARI Teknik Bülten Serisi No: 174

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... ÖZ... ABSTR.ACT 1. GİRİŞ MATERYAL ve YÖNTEM BULGULAR ve TARTIŞMA Siricidae (Uroceridae) FAMiLYASININ TANITIMI Morfoloji Sistematik TÜRLER Xeris A. COSTA TÜRLERİ Xeris spectnım (LINNAEUS) Sirex LINNAEUS (Paunırus KONOW) TÜR- LERİ Sirex juvencus (LINNAEUS) Sirex noctilio (FABRICIUS) Sirex cyaneus (FABRICIUS) Urocenıs GEOFROY TÜRLERİ Urocenıs gigas (LINNAEUS) Urocerus augur (KLUG) Siricidae TÜRLERİNİN PARAZİTLERİ Ibalia leucospoides HOCHENW ALD (Hymenoptera Ihaliidae) Rhyssa persuasoria LINNAEUS (Hymenoptera, Ichneumonidae) SONUÇ ODUN ARISI - KONUKÇU İLİŞKİLERİ ODUN ARIS I - ORMAN İLİŞKİLERİ KORUMA ÖNLEMLERİ VE SAVAŞI ÖZET SUMMARY KA YNAKÇA - REFERENCES s

3 ÖNSÖZ Türkiye' de çok geniş yayılışı olan iğneyapraklı ormanlarda Siricidae familyasına ait odun arılarından hangi türlerin, hangi bölgelerde ve hangi konukçularda bulunduğunun, zararlarının ve bunlara karşı alınabilecek önlemlerin belirlenmesi amacıyla 1980 yılı Onnancılık Araştırma Enstitüsü Çalışma Programına «projeli çalışma» olarak alınan bu araştırma, Enstitü'nün Orman Koruma Bölümü tarafından yürütülüp sonuçlandırılmıştır. Hemen hemen bütün Türkiye'yi kapsayan çok geniş bir çalışma alanında uygulanmış bulunan araştırma, odun arısı türlerinin bol ve zararlı olduğu bölgelerde odun arısı - konuku - orman ilişkileri üzerinde yoğunlaştırılrnıştır. Araştırmanın arazi çalışmalarında çok değerli yardımları ile araştırmanın sonuçlandırılrnasında katkısı büyük olan Orman Bölge Müdürlükleri, özellikle Mersin Orman Bölge Müdürlüğü ve Tarsus İşletmesi Narnrun Bölgesi elernanlarına, Çalışmanın projelendirilrnesinde yardımlarını gördüğüm Dr. Osman SUN'a, bilimsel eleştirileri ile araştırmaya yön veren Dr. Mahir EKİCİ'ye, Araştırmanın laboratuvar denernelerinde yardırncı olan Iabarant Hüseyin SARIDOGAN ve Selrna KOCAMAN'a; teknik bülten'in daktilo yazımını yapan laborant Hüseyin TAPAN'a, Yabancı dil özet ve abstract'ım inceleyen Dr. Erol ÖKTEM ve Dr. Zati ERON'a ve ayrıca Manuskript'ı inceleyerek son şeklini alrnasında büyük yardımlarını gördüğüm değerli hocarn Prof. Dr. Hasan ÇANAKÇIOGLU'na sonsuz teşekkürlerimi sunarırn. 26 Mart 1986, Ankara Dr. Oktay ÖZKAZANÇ 5

4 ÖZ ANAHTAR SÖZCÜKLER: Siricidae, Xeris sp, Sirex spp. Urocerus spp. Siricidae türleri tamamen iğneyapraklı ağaçlarda yaşamakta ve odun ile beslenmektedir. Bu türler Türkiye ormanlanndaki doğal koşullarda normal zararsız düzeyde bulunmaktadır. Değişik konukçu ağaç türlerinde 6 odun arısı türü «Xeris spectunn (L.), Sirex juvencus (L.), S. noctilio (Fabr.), S. cyaneus (Fabr.), Urocerus gigas (L.), U. augur (Klug.)» tesbit edilmiştir (Tablo 2). iğneyapraklı ağaç türleri içinde göknar ağaçları (Abies nordmanniana Spach., A. bornmülleriana Mattf., A. cilidea Carr.) diğer ağaç türlerine oranla odun arısı zararlarına daha az dirençlidir. Diğer taraftan Ibalia leucospodies Hoch. ve Rhyssa persuasoria (L.)'nın Siricidae familyasına dahil Türkiye' deki türler üzerinde etkin birer parazit olduğu belirlenmiştir. Bu çalışmada ayrıca ormandaki zararlı populasyonunun art masını engelleyecek koruma önlemlerinin aydınlatılması amacıyla «odun arısı - konukçu ağaç» ve «odun ansı - orman» etkileşimi de tartışılmıştır. ABSTRACT. KEY WORDS : Siricidae, Xeris sp., Sirex spp., Urocerus spp. - Siricidae species are truly wood eating in habit and entirely attached to coniferous trees. At present, they are in harmless level under natural conditions in Turkish forests. On different host trees, six wood wasp species were recorded; Xeris spectrum (L.), Sirex juvencus (L.), S. noctilio (Fabr.), S. cyaneus (Fabr.), Urocerus gigas (L.), U. augur (Klug.) (Table 2). Among the coniferous, fir trees (Abies nordmanniana Spach., A. bornmüllerina Mattf., A. cllicica Carr.) were found less resistant against the attack of wood wasps comparing with the other tree species. On the other hand, Ibalia Ieucospoides Hoch. and Rhyssa persuasoria (L.) were found effectively parasitic on the species of Siricidae family in Turkey. In this study «Wood wasp - host tree and wood wasp forest» -ınteractions were also discussed to elucidate protection measures to control the pest population increase in the stands. 7

5 1. GİRİŞ Hızla çoğalan dünya nüfusuna paralel olarak odun hammaddesine olan ihtiyaç da artmaktadır. Yapacak odunda fire oranının azaltılması ağacın fidan döneminden işlenmesine kadar kaliteli olarak yetiştirilmesini, her türlü zararlılara karşı korunmasını zorunlu kılar. Kaliteli odunun üstün teknolojik özellikleri yanında öncelikle böcek ve mantar zararlarından da korunmuş olması gerekir. Ağacın odun kısmında. zarar yaparak kalite kaybına neden olan Siricidae (Üroc~rid.ae) familyasının Xeris, Sirex ve Urocerus cinslerine ait türler ağaca ormancia yumurta koydukları halde zararlarını kereste, doğrama, mobilya vb. işlenmiş odunda da devam ettirebilmektedirler. Bu özellikleri nedeniyle zararları, oduna dayalı sanayi ile inşaat sektöründe önem kazanır. Doğal denge koşullarında Siricidae türleri, silvikültürel bakımlada ormandan çıkarılması gerektiği halde çıkarılamayan ağaçlarda üreyerek bunları çürüklük mantarları ve diğer odun böceklerinin yerleşmelerine uygun hale getirmektedirler. Bu şekilde insan eliyle yapılamayan bakım, ormandaki zayıf ağaçların böcek ve mantar faaliyetleri ile parçalanarak çürütülmeleri sonucu doğal yolla gerçekleşir. Bu nedenle doğal denge sınırlarını aşmamak koşulu ile Siricidae türleri,. iğneyapraklı ormanlar için bir yönüyle de yararlı sayılabilmektedir.. Ancak iğneyapraklı monokültürler ve yabancı türler ile oluşturulmuş ormanlarda Siricidae türlerinin «meşcere zararlısı» özelliği kazanabildiği ve büyük ölçüde kurumalara neden olarak çok önemli zararlar meydana getirebildikleri ormancılık tarihinde kanıtları ile bellidir. Nitekim Yeni Zelanda'da ilk olarak 1904 yılında tespit edilen Sirex noctilio, hızlı gelişen bir ağaç türü olarak ülkeye so kulmuş bulunan Pinus radiata ile kurulan ormanlarda 1920' den 8

6 itibaren epidemik duruma geçerek yıllarında ha alanda önemli zararlar yapmıştır. Benzer- zararlar Avustralya'nın, birçok bölgelerinde kurulmuş ekzotik P. radiata ormanlannda da görülmüş ve «Commonwealth» kuruluşlannca başta İngiltere olmak üzere birçok ülkede sürdürülen araştırmalar sonuçlandırılarak 1960'lı yılların başından itibaren zararlı ile biyolojik savaş uygulamalarına geçilmiştir (CAMERON 1965). iğneyapraklı türler bakımından zengin olan ülkemizde Siricldae familyasına bağlı cins ve türler ile bu türler üzerinde etkin olan parazit ve yırtıcı böceklerin, «Siricidae- Konukçu» ve «Siricidae. orman» ilişkilerinin bilinrtıesi sağlıklı ve verimli ormanların yetiştirilmesi açısından önemli konular arasında bulunmaktadır. Diğer taraftan hızlı gelişen yabancı tür, orman ağacı plantasyonlarının Türkiye' de yaygınlaştırılması halinde bu plan tasyonların karşılaşacağı tehlikelerden bir bölümünün daha önceden bilinmesi yönüyle de bu bilgilere gerek duyulacaktır. Türkiye'de bulunan Siricidae'ler hakkında SCHIMITSCHEK (1953), DEFNE (1985) ve BAŞ (1973) tarafından yapılan çalışmalarda türlerin yayılış ve yaşayışlan (biyolojileri) incelenmiştir. Bu çalışmada ise iğneyapraklı asal ağaç türlerimizde zarar yapan Siricidae türleri, bunların asalak ve yırtıcıları, zararlı- konukçu, zararlı - orman ilişkileri incelenerek zarariıyı ormanda ekonomik hoşgörü sınırı altında tutahilrnek için gereken teknik önlemlerin ve bir epidemi halinde ise biyolojik savaşta kullanılabilecek faktörlerin belirlenmesi amacı güdülmüştür. 2. MATERYAL ve YÖNTEM Çalışmanın materyalini Türkiye'nin iğneyapraklı asal ağaç türlerinde zarar yapan Siricidae familyasına ba~lı cins ve türler ile bunların asalak ve yırtıcıları oluşturmaktadır. Araştırmalar basit rastlantı örnekleme yöntemine gç>re yürütülmüştür. Eöcekli ağaçların belirlenmesinde Siricidae larvası bulunduğu tahmin edilen ağaçlardan cm boyunda tekerlek kesitler alınarak kesit yüzeyinde odun arısı yolları aranmış, ayrıca bu teker~!ekler keserle yanlarak içinde yine arı yollan ve larva aranmıştır. İçinde odun arısı yolu ve larva belirlenen ağaçlardan cm 9

7 boyunda örnek parçalar kesilerek bunlar olanaklar ölçüsünde örneğin alındığı arınana en yakın bir yerde ve ayrıca laboratuvarda deneme kafeslerine alınarak izlenmişlerdir. Bu ağaç parçalarından çıkan odun arıları ve paraziderin erginleşmeleri, çiftleşme ve yumurta koyuşları gözlenmiş, gerekli tarihler kayıt edilmiş ve erginler öldürulüp gerilerek tanımlanmaları için kolieksiyana alınmıştır. Siricidae'lerin yoğun bulunduğu ormanlarda yapılan incelemeler ile arı - konukçu, an - orman ilişkileri üzerinde durularak bu zararlıların çoğalmalarını kolnylaştıran ve zorlaştıran koşulların belirlenmesine çalışılmıştır. Belirlenen türler ile bunların konukçr ve orman ile olan ilişkileri göz önüne alınarak odun arısı populasyonlarının ekonomik hoşgörü sının altında tutulabilmelerine yardımcı olabilecek önlemler belirlenmeye çalışılmıştır. 3. BULGULAR ve TARTIŞMA Çalışmanın bulgular ile ilgili bölümüne geçmeden önce odun anlarının bağlı bulunduğu Siricidae (Uroceridae) familyasının, bu familyaya bağlı cins ve türlerin tanınma özellikleri üzerinde durulmasında yarar görülmüştür Siricidae (Uroceridae) FAMiLYASININ TANITIMI larkanatlılar (Hymenoptera) takımına bağlı olan Siricidae familyasının böcekleri «Odun anları» diye adlandırılmaktadır. Büyük gövdeleıi, belirgin bir stigma bulunmayan ön kanatları, dişilerinde abdomen ucunda bulunan özel bir uzantıları ve bazen vücut boyunu aşacak kadar uzun ve sağlam görünümlü yumurta koyma boruları ile diğer familyalardan farklılık gösterirler. Cins ve türlerin tanıtılmasını kolaylaştırmak için morfolojik yapılarının incelenmesi gerekir Morfoloji Genel olarak erkeklerinden daha büyük olan dişileri silindirik bir gövde yapısına sahiptir. An ten ve yumurta koyma borulan hariç boyları 15- SO mm arasında değişmektedir. Vücutlarının rengi siyah-sarı veya metalik mavidir. Üstten bakıldığında yarım küre şeklindeki baş, normal konumunda, protoraks'a bitişik şekilde dunır. Bu, başın gövdeye çok fo

8 kısa bir boyuula bağlanmasından kaynaklanmaktadır. Başın tepe kısmı birçok türde bombeli ve orta kısmında arka - ön yönünde dar bir çukurluğu bulunmaktadır. Başın iki yanını kaplayan petek gözlerelips biçimindedir. Alnın tepeye yakın kısmında bulunan basit gözler 3 adettir. Antenler ipliğimsi anten şeklinde ve genellikle uzun ve çok parçalıdır. Birinci anten parçası diğer anten parçalanna göre genişlemiş ve uzamıştır. Dar bir boyun ile ikinci parçaya eklemlenir. Göğüs kısmının birinci halkasında pronotum, ortada dar bir şerit şeklini almış olmasına rağmen yanlarda uzamıştır. Pronotum' un ön kısmı keskin köşelidir. Mesonotum üstten yüzük taşı şeklinde görünür ve lobludur. Metanoturo üstten bakıldığında en arkada dar bir şerit şeklinde bulunmaktadır. Bu familyanın böceklerinin ön kanatlarında bir stigmanın bulunmayışı önemli özelliklerinden biridir. Abdomen dişilerde uzun silindirik bir yapıda olmasına karşılık /erkeklerde genellikle uca doğru basıklaşır. Dişilerin abdomen ucunda bulurrc;ın kitinleşmiş abdomen uzantıları cins ve tür tanınmasında önemli rol oynar. Familyanın en önemli özelliklerinden biri de dişilerin sağlam görünüşlü yumurta koyma borulandır (Şekil 1) Sistematik Siricidae familyasına bağlı 4 cins bulunmaktadır. BERLAND (1947) bu 4 cinsi aşağıdaki şekilde tanımlamaktadır. SIRICIDAE CiNSLERİ TANI ANAHTAR! 1. Antenler kısa en fazla parçalı ve toraks'ın boyundan daha kısa, orta kısımlarında az genişlemiş; 2. transverso- cubitale damarın kaybolmasından dolayı ön kanatlarda biri çok küçük ve diğeri çok uzun yalnızca iki cubitale hücre var... Tremex - Antenler ince, orta kısımları geniş değil, toraks'tan çok daha uzun, 17'den 30'a kadar parçalı; ön kanatlar üç cubital hücreli..., III. tibia'da bir tek terminal (uç) mahmuzu var; yumurta koyma borusu vücut uzunluğunda Xeris 11

9 \n; H e 9 Şekil ı. Siricidae türlerinin tanımında önemli bazı vücut parçalan. (BERLAND, 1947). Figure 1. Some important body parts of Siıicidae species for their identification (BERLAND 1947) a) Sirex cinsinin iki brachiale hücreli ön kanadı. (Sirex forewing with two brachiale eclis). b) Sirex juvencus «dişi» abdomen uzantısı. (Abdominal tenninus ofsirex juvencus «female». c) Urocerus gigas «dişi>> abdomen uzantısı. (Abdominal terminus ofurocerus gigas «female». d) Urocerus augur «dişi» abdomen uzantısının yandan görünüşü. (Profil of abdominal treminus of Urocerus augur «female>>). f) Urocerus augur «dişi». g) Urocerus augur'un tepe yapısı. (Vertex structure of Urocerus augur). III. tibia' da iki adet terminal mahmuzu var; yumurta koyma borusu uzunluğu değişik, fakat asla vücut uzunluğu kadar değil Ekseriyetle tamamlanmamış ilave bir transverso- brachiale damarın mevcudiyeti nedeniyle (Şekil 1 - a) ön kanatlarda iki brac- 12 c

10 hial hücre bulunma..\ta, abdeminal uzantı üçgenimsi, dipte hemen hemen uzunluğu kadar geniş (Şekil 1- b); vücut tamamen metalik mavi... (Paururus) Sirex - Ön kanatlarda yalnızca bir brachiale hücre bulunmakta; abdeminal uzantı dipte dar, dip kısımdaki enine göre oldukça uzun (Şekill- d); vücut siyah ve sarı renkte Urocerus Bu 4 cinsten Tremex'ler yapraklı ağaçlarda yaşadıklarından konumuz dışında kalmaktadır. Burada diğer 3 cinse bağlı türler ele. alınıp incelenecektir TÜRLER Türkiye'nin iğneyapraklı asal ağaçlarında zarar yapan odun arılan Xeris cinsinin Xeris spectrum (L.); Sirex (faururus) cinsinin Sirex juvencus (L.), S. noctiho (F.), S. cyaneus (F.); Urocerus cinsinin Urocerus gigas (L.), U. augur (K.) türlerini içermektedir. Bu türler bağlı bulundukları cinslere göre türün morfolojik özellikleri, konukçu ağaç türleri, yayılışları ve belirlenen biyolojileri verilerek tanıtılacaktır Xeris A. COSTA TÜRLERİ Diğer cinslerden vücudu uzunluğundaki yumurta koyma borusu; ince uzun, narin vücut yapısı ve arka batak tibia'larında bir adet terminal malımuzun bulunması ile ayrılan Xeris cinsinin Türkiye' de tek bir türü, X. spectrum L. bulunmaktadır. Xeris spectrum (LINNAEUS) Ichneumon spectrum L (1) Sirex spectrum Ed. ANDRE 1879 Xeris spectrum ENSLIN 1918 Tanımı (Morfoloji) : Elde edilen örneklere göre yumurta koyma borusu hariç dişilerinin boyu ıs- 30 mm, erkeklerin boyu ise mm olan bu türün vücudu diğer odun arılarından daha narindir (Şekil 2). İpliğimsi antenieri siyah renkte ve vücut boyunun yarısı uzunluğundadır. Türün tanınınasında en önemli özelliği petek gözlerin arkasında birer sarımsı beyaz beneğin ve pronotom'un (1) Tür adlandırmaları ve sinonimleri BERLAND (1947)'dan alınmıştır. 13

11 (ön göğüs halkasının üst kısmı) yan kenarlarında da aynı renkte sağlı sollu apulet şeklinde birer renk şeridinin bu1unmasıdır (Şekil 3). Yaklaşık vücut uzunluğunda olan yumurta koyma borusu, vücutlarına oranla diğer türlerin hepsinden uzundur. Vücut siyahımsı kahverengidir. Bacaklar dişilerde kırmızımtrak sarı; erkeklerde kalça, tibialar ve metatarsus (III) esmer kahverengidir. Şekil 2. Xeris spectrum erginleri. Figure 2. Edults of Xeris spectrum. Yayılışı ve konukçu bitki türleri: CAMERON (1965) bu türün Kanada, Amerika Birleşik Devletlerinde Maine ve Connecticut ile Batı Kayalık Dağlar, Sibirya, Çin, Japonya, hemen hemen tüm Avrupa, Cezayir ve Alaska' da yayılmış bulunduğunu ve konukçu ağaçlarının da Abies lasiocarpa, Picea pungens, Pinus contorta, Pseudotsuga taxifolia (P. menziesü), ladin - göknar - melez ormanları ile Abies pectinata olduğunu bildirmektedir. BERLAND (1947), bu türün ENSLIN tarafından Pinus sylvestris, Picea excelsa ve Abies alba'da bulunduğunun bildirildiğini belirtmektedir. Bu odun ansı Türkiye' de de oldukça geniş bir yayılış göstermektedir. SCHIMITSCHEK (1953) bu türün Türkiye'de ilk olarak Bulgar dağında FAHRINGER tarafından bulunduğunu, ayrıca kendisi tarafından Trabzon- Meryemana ve Doğu Karadeniz ormanlarında Ips sexdentatus zararına uğramış Picea orientalis'lerden elde edildiğini belirtmektedir. DEFNE (1954) Bolu-Seben'den getirilen 14

12 göknar odunlarından erginlerini elde etmiş ve Artvin - Hatila göknar-ladin ormanlarında erginini yakalamıştır. ÇANAKÇIOGLU (1956) tarafından Uludağ Kirazlıyayla'daki göknarlarda; BAŞ (1973) tarafından ise Mersin- Tarsus bölgesi Narorun ormanlarında Pinus nigra gövdesinde, Manavgat- Güğlan dağında Pinus brutia kütügünde, Tavas- Karayayla'da P. nigra dip kütüğünde, Ayancık- Çangal' da Abies hornınülleriana ormanında, Dursunbey- Hacıkerim'de P. nigra ormanında, Bolu- Aladağ'da göknar- çam ormanında, Gerede - Rumşah'da A. bornınülleriana'ya yumurta. koyarken ergin halde, larvaları ise Artvin- Ardanuç - Tepedüzü'nde ve Giresun- Bicik ormanındaki ladin gövdelerinde belirlenmiştir. TOSUN (1975) aynı türü Burdur- Bucak- Sobya Karlık ormanında A. cilidea'larda tespit etmiştir. -- At --Pg -----Br Tr Pn Kı Kı Şekil 3. Xeris spectrum'un baş ve pronotum'undaki beyaz benekler. Figure 3. White spots on the head and pronotum of Xeris spectrwn. At. Anten sapı (scapus), Pg. Petek göz (compound) eye), Br. Baştaki beyaz benekler (White spots on the head), Tr. Pronotum'daki beyaz benekler (Idem on pronotum), Pn. Pronotum, K 1 - ~ Kanatlar (Wings)..ıs

13 Yapılan tespitler ve Biyolojisi: Bu araştırma kapsamında ya pılan çalışmalarda türlin Toros sediderinde de geliştiği tespit edilmiştir. 29.ıv.1982 günü Antalya-Elmalı Bucak Araştırma Ormanı' nın 65 sayılı bölmesinde yapılan incelemelerde 1981 yılında dikili kuru, kar kınğı ve rüzgar devriği sedirierden (Cedrus libani) kesilerek istiflenmiş yuvarlak ve yarma odunlarda odun anlarının tipik yuvarlak çıkış delikleri görülmüştür. Bu ağaçlardan 10 cm boyunda kesitler alınmış ve bu kesitler keser ile küçük parçalar halinde yanlarak içinde arıların yollarına ve larvalarına rastlanmıştır. Aynca 82 sayılı bölmedeki kabuklu sedir sırıklarının kesit yüzeyi üzerinde odun ansı larvasının tipik yollan görülmüştür. Bu ağaçlardan alınan 70 cm boyundaki odun parçaları Elmalı - Bucak Araştırma Ormanı içindeki misafirhanenin salonunda tel kafes içine koyularak izlenmiştir. Kafes içindeki bu ağaçlardan 30.vı.1982 gününden itibaren Xeris spectrum erginleri çıkm9.ya başlamış, ilk olarak 3.vıı.1982 günü yumurta koymuşlardır. Ayrıca yine- Elmalı-Bucak Araştırma Ormanından 17.vı.1982 günü alınarak Koruma Bölümü Başkanlığı'nın Ankara' daki laboratuvarına getirilip deneme kafesinde izlenen sedir odunlanndan 1-12.vıı.1982 günleri bu türlin erginleri elde edilmiştir (Tablo 1). Tablo 1. Xeris spectrum ergin çıkış tarihleri. Table 1. Emergence dates of Xeıis spectrum (L.) adults. Çıkan ergin sayısı Tarih Number of adults emerged Toplam Date Erkek Dişi Total Male Female l.vıı vıı vıı vıı vıı ı ı ı ı 2 s 3 ı ı Toplam Total Mersin- Tarsus, Narorun Bölgesi Karanlıkdere Serisi Kozağacı mevkiinden (1"610 m) 5.v.1982 günü alınarak Ankara'daki laboratuvara.getirilip izlenen 50 cm boyunda ve 22 cm çapındaki bir Abies ciliclca odunundan X. spectrum'un ilk erginleri 28.v.1982 günü çıkmaya başlamış ve ergin çıkışı 8.vıı.1982 gününe kadar devam etmiş- 16

14 tir. İlk çiftleşme ve yumurta koyma 2.vı.1982 günü gerçekleşmiştir (Şekil 4). Ergin çıkışlannın sona ermesini izleyen günlerde deneme kafesindeki bu kütüğün yüzeyinde yapılan incelemelerde 40 adet çıkış deliğine rastlanmıştır. Deneme izleme tabloları ile karşılaştırıldığında bu delikierin 17'sinden dişi, 18'inden erkek an çıktığı, geriye kalan 5 delikten ise parazit arılarm çıktığı tespit edilmiştir. Şekil 4. Abies cilidea odununa yumurta koyan bir Xeris spectrum erginf. Figure 4. The female adult of Xeris spectrum ovipositing into Abies cillclca wood. Tamamen değişik bir yetişme muhitinde, Artvin- Şavşat Meşeli Köyü çevresindeki Picea orientalis ormanlarında 16.vıı.1984 günü erkek bir X. spectrunı bir doğu ladini gövdesi üzerinde canlı olarak yakalanmıştir. Aynı çevrede sürdürülen araştırmalarda Şavşat Ardahan yolu üzerindeki Kocabey Kışiası (1830 m) mevkiinde 25.vııı.1984 günü bir ladin ağacı dip kütüğü üzerinde bir dişi, bir erkek ergin X. spectrum yakalanmış ve parçalanan kütük içinde ise bu odun arısının erginleşmiş, ancak ağacı terk ederneyerek kendi yolu içinde mantar enfeksiyonu sonucu ölmüş birçok ergine rastlanmıştır. Görüldüğü gibi X. spectrum Türkiye'nin iğneyapraklı asal ağaç 17

15 türlerinden Picea orientalis, Abies nordmanniana, A. bornmülleriana, A. cilicica, Pinus nigra, P. brutia ve ilk olarak bu çalışma il ı.:: tespit edilen Cedrus libani gövde ve odunlarında yaşamaktadır. Arının Türkiye' de çok geniş bir yayılış göstermesi sonucu biyolojisinde de yörelere göre değişiklikler meydana gelmektedir. Arı, Akdeniz iklim kuşağında (Mersin - Namrun) mayıs ayı sonlarında erginleşmeye başladığı halde Doğu Karadeniz Bölgesi ormanların da erginlerine ağustos ayı sonlarında rastlanabilmektedir. Yapılan gözlemlerde erkek arılar öncelikle erginleşmekte, dişi arılar ise uzun bir süre içinde ve erkeklerden sonra ağacı terketmektedir (Bkz. Tablo 1). Gerek laboratuvarda 50 cm boyunda bir kütükten 35 adet erginin çıkması ve gerekse ormancia yapıian incelemelerde Abies cilicica ağaçlarında oldukça yoğun bir populasyonun bulunması bu zararlı odun arısırün uygun koşulları bulması halinde A. cilicica ormanları için tehlike oluşturabileceğini göstermektedir. Arının zarar yaptığı ağaçlarda içieri sıkı öğüntü ile dolu larva yollarının ağacın öz kısmına 4 cm'ye kadar yaklaşmış olduğu görülmüştür Sirex LINNAEUS (Paururus KONOW) TÜRLERİ Bu cinsi diğer cinslerden ayıran en önemli özelliği ilirlerin ön kanatlarında ekseriyetle tamamlanmamış ilave bir transverso - brachiale damarın bulunması (Şekil 1 - a) nedeni ile iki brachiale hücrenin var oluşudur. Bir diğer önemli özellikleri abdomen uzantısının üçgen biçiminde oluşu ve taban kısmında hemen hemen boyu kadar geniş bulunmasıdır (Şekil 1- b). Türlerin renkleri metalik mavi ve metalik bakır rengidir. Arka bacak tibia'larında iki adet terminal malımuz bulunmaktadır. Sirex (Paururus) TÜRLERİ TANI ANAHTARI (") - Antenler alt yanda larmı,zımtrak (uca doğru siyahlaşmakta); pronotum orta kısımda antenierin birinci parçasının kalıniaşmış kısmıyla aynı uzunlukta; orta kısımda az derin, önde kaybolan bir çukurluğu bulunan tepenin sınırları belirsiz; yumurta koyma borusu kılıf1 yalmzca dip kısımda yivli ve zayıf; (bacaklar (2} BERLAND (1947) esas alınıp, tırnak içindeki kısımlar ve cyaneus'un tanımı eklenmiştir.

16 kırmızımtrak- sarı, erkekte tibia ve tarsus siyah); (KONOW'a göre) juvencus - Antenler tamamen siyah; pronotum ortada antenierin birinci parçasının kahulaşmış kısmıyla eşit veya çok az uzun; vertex iri noktalı orta kısmı az derin, sınırları belirsiz; yumurta koy ma borusu kı.lıfı sonuna kadar yivli (dişilerin ayaklarının beşinci parçası siyah) (KONOW'a göre)... noctilio - (Vertex ince ve seyrek noktalı, orta kısmındaki çukurluk bir önceki türe göre dar; anten siyah; ayakların tüm parçalan femur ve tibia kırmızımtrak san hal rengi)...;... cyaneus Ichneumon juvencus L ( 3 ) Sirex juvencus (LINNAEUS) Sirex juvencus L., Ed. ANDRE 1879; DALLA TORRE 1894; HEDICKE 1938 Paururus juvencus, ENSLIN 1918 Tanımı (Morfoloji) : Elde edilen örneklere göre dişileri (Şekil 5) 30 mm boyundadır. BAŞ (1973)'a göre dişiler mm, erkekler mm' dir. Baş siyah, vertex ortada derin oyuntulu ince noktalı, halkalı antenierin başa bağlanan alt yarısı sarı. portakal renginde olup uca doğru koyulaşmaktadır. Bu, S. juvencus'un, antenleri tamamen siyah olan diğer iki türden ayırt edilmesinde en önemli özeiiiğidir. Dişilerin vücudu metalik bakır rengindedir. Binoküler ve lup'la bakıldığında metalik kahverengi görülmektedir. Abdomen uzantısı üçgen şeklinde, taban kısmında eni, hemen hemen boyuna eşit uzunluktadır (Şekil 1- b). Yumurta koyma borusunun abdomen ucundan dışarı çıkmış olan (görünen) kısmı tüm uzunluğunun yarısından daha az, 5-7 mm kadardır. Kanatlar saydam, erkekte abdomenin ilk iki halkası siyah, genellikle abdomenin diğer halkaları kırmızımtrak turuncudur. Dişide hacakların coxa ve trochanter'leri siyah, diğer parçaları sarı- portakal renginde; erkeklerde tibia ve metatarsus (III) da ayrıca esmer- siyahtır. (3) Tür adlandırmaları ve sinonimleri BERLAND (1947).dan alınmıştırı. 19

17 Şekil S. Sirex juvencus ve Sirex noctilio dişi erginleri. Figure S. Female adults of Sirex juvencus and Sirex uoctilio. Yayılışı ve konukçu ağaç türleri: Dünya üzerinde oldukça geniş bir yayılış gösteren bu tür BERLAND (1947)'a göre Seine, Versailles, İç Loire, Gironde, Montpeiller, Pireneler ve Alpler dahil hemen hemen tüm Fransa'da, Akdeniz Bölgesi dahil bütün Avrupa' da, Japonya'da Sakhaline'de, Avustralya, Cezayir, Yeni Zelanda; bunlara ek olarak CAMERON (1965)'a göre de Hindistan, Sibirya, Kanada' da Labrador- Newfoundlan ve New Bnınswick ile Türkiye' de bulunmakta, ladinlerde, Abies balsamea ve çarnlar (Pinus sylvestris) üzerinde yaşamaktadır. Türkiye'deki yayılışı ile ilgili geniş bilgi veren BAŞ (1973) bu arının ilk olarak SÜREYYA ve HOVASSE (1931) tarafından İstanbul Adalar' daki Myelophilus piniperda zararına uğramış kızılçarnlarda tespit edildiğini, SCHIMITSCHEK (1953)'in ise Trabzon Hamsiköy'de Ips sexdentatus saldırısına uğramış ladinlerde aynı türe rastlanıldığını belirtmektedir. S. juvencus, DEFNE (1954) tarafından Karasu, Düzce ve Bolu Seben'de göknarlarda (Abies bornınülleriana), Artvin - Hatila ormanında Picea orientalis - Abies ııordmanniana karışık ormanda uçarken; BAŞ (1973) tarafından Karabük- Büyükdüz ve Ayancık Çangal bölgelerindeki A. borıımülleriana ormanlarında uçan erginleri; Sinop- Ahmetyeri- Soğuksu'da aynı ağaç türü, Trabzon- Çatak ve Sürmene Yanbolu ormanlarında P. orieııtalis ve Boyabat- Elekdağı ormanlannda Pinus sylvestris odunlarında larvalan tespit edilmiştir. 20 Yapılan tespitler ve biyolojisi: Ormancılık Araştırma Enstitü-

18 sü'nün Ankara'daki Koruma Bölümü Başkanlığı kolleksiyonlarında yapılan incelemede Sirex juvencus'un dişi erginlerinin 24.ıx.1966 ve 6.x.1966 tarihlerinde Trabzon- Meryemana ınıntıkasında ladinlerden (Picea orientalis) elde edildiği, diğer bir dişi erginin de 14.x.1967 tarihinde Posof'tan (Ladin - sarıçam bölgesi) getirildiği belirlenmiştir. Doğu ladini ormanlarında yapılan incelemelerde S. juvencus'un dişi erginleri 17.vıı.1984 günü Artvin- Ardanuç Sarsulat yöresinde (1270 m) yakalanmıştır. S. juvencus bugüne kadar iğneyapraklı ağaç türlerimizden Ahies bornınüheriana, Picea orientalis ve Pinus sylvestris odunlarında saptanmış bulunmaktadır. Tür, önemli ölçüde sekonder karakterli görünmekte, tamamen sağlığını yitirmiş, kabuk böceği zararı görmüş veya kesilmiş ağaçlara gelmektedir. (4) Yayılış alanları ve konukçu ağaç türleri göz önüne getirilirse bu türün serin ve nemli orman kuşağında, Gemlik - Erzurum çizgisinin kuzeyindeki ormanlarda yaşadığı, ılıman kuşak ve Akdeniz orman kuşağında bulunmadığı görülmektedir. Bu nedenledir ki uçma zamanının temmuz - ağustos aylarına kadar kayması ve ergin Ierine eylül- ekim aylarında da rastlanılması olağan krşılanmalıdır. Generasyon süresinin 2-3 yıl olduğu, ancak larva halinde bir yıl daha bekliyerek 4 yıla kadar uzadığı da bilinmektedir (BAŞ 1973). Sirex noctilio (FABRICIUS) Sirex noctilio F. 1793, DALLA TORRE 1894, HEDICKE 1938 Sirex juvencu.s Ed. ANDRE 1879 Paururus juvencus ENSLIN 1918 Tanımı (Morfoloji) : Vücut yapısı bakımından bir önceki türe çok benzeyen S. noctilio'da baş koyu metalik mavi- siyah; mm uzunluğunda, parçadan oluşan ipliğimsi antenieri ise bir önceki türün aksine tamamen siyahtı.r. Vertex'in (tepenin) iri noktalı oluşu türün tanınmasında önemli bir özelliktir. Vertex'in ortasında bulunan çukur, arkada kısmen derin olmasına karşılık (4) Bu arıya SÜREYYA ve HOVASSE (1931) tarafından kızılçam (Pinus brutia Tenn.) odunlarında rastlanılması oldukça ilginçtir. Kızılçarularda tespit ettikleri türün Sirex noctilio olması muhtemeldir. 21

19 ön kısma doğru yayvanlaşarak kaybolmaktadır. Baş ile aynı renkte olan ve üzerinde tüyler bulunan toraks'ın birinci halkasında prono tum'un iki yanı kalkan şeklinde çıkıntılı ve bu kısmın yüzeyi oldukça derin pürüzlü, halkanın bu kalkanların arasında kalan kısmının boyu kısa, eni genişce ve yüzeyi ince noktalıdır. Saydam kanatlar diğer türlere oranla esmer kahverengi - duman renginde olup bu renk ön kanadın ön kenan ortalarına doğru saydamlığı bozacak kadar koyulaşmıştır. Türün tanınmasındaki en önemli özelliklerinden biri de dişideki beş parçalı ayağın tın1ak bağlanan beşinci parçasının diğer iki türün aksine siyah oluşudur. Diğer türlerde ayak parçaları sarı - turuncu bal rengindedir. Bu türün dişilerinde hacağın coxa ve trochanter'leri siyah diğer parçaları ise kırmızımtrak- sarı, bal rengindedir. Erkeklerde arka hacaklar tümüyle koyu renklidir. Abdomenin ilk ve son halkaları parlak siyah, aradaki halkaları ise mat metalik bakır mavisi rengindedir. Dişi erginin boyu yumurta koyma borusu hariç mm kadardır. Siyah renkli yumurta koyma borusu abdomen'in boyundan daha kısa olup arkadaki serbest ucu S- 6 mm kadardır (ŞekH 5). Yaydışı ve konukçu bitki türleri: Sibirya, Kuzey Moğolistan, Avrupa, Kanada, Hindistan ve İngiltere ile doğal olarak bulunmadığı halde sonradan gelmiş olduğu Yeni Zelanda, Tasman ya, Viktorya ve Avustralya'da yaygın olan S. noctilio'nun Pinus türleri, Larix europea, Abies sp., Picea excelsa ve Pseudotsuga menziesii var. glacua odunlarında yaşadığı bilinmektedir (BERLAND 1947, CAMERON 1965, BAŞ 1973). BAŞ (1973) bu türün Türkiye'deki ilk tespitinin BENSON (1968) tarafından yapıldığını ve Denizli yöresinde kızılçamlardan elde edildiğini bildirmektedir. BAŞ (1973) tarafından yapılan çalışmalarda ise S. noctilio'nun Acıpayam- Bozdağ Müşküce, Tavas- Karayayla, Muğla- Yılanlı Elinkaya ve Akseki- Cevizli Emirhasanbeli yöreleı::j.ncle Pinus nigra odunlarında; Denizli- Çamlık ve Manavgat - Olukköprü yörelerinde ise Pinus brutia odunlarında yaşadığının belidendiği açıklanmaktadır. Yapılan tespitler ve biyolojisi : Türkiye' de bilinen ya yılışı göz önüne alınarak bu türün diğer bölgelerde ele bulunup bulunmadığı araştırılmış ve Karadeniz Bölgesinin nemli - serin oman mıntıkasında yapılan incelemelerde bu türe rastlanamamıştır. Güney Ege ve Akdeniz Bölgesi ormanlarındaki çam türlerinde tespit edilen bu 22 k

20 odun arısının daha çok devrilmiş, yangın geçirmiş, kabuk böceği zararına uğramış gövdeleri tercih ettiği görülmüştür. Nitekim bir diğer zararlı Orthotomicus erosus isimli kabuk böceğinin biyolojisinin araştırılması ile ilgili bir çalışma sırasında Antalya- Düzlerçamı Aşağı Palamutluk yöresinde (100 m) 29.ıx.l980 günü kesilerek hazırlanmış bir kızılçam (Pinus hrutia Tenn.) tuzak ağacının S.xı.1980 günü yapılan kontrolunda bir S. noctilio dişisinin saat 15.15'de bu ağacın kabuk çatlağı arasına yumurta koyma borusunu batırarak yumurta koymakta olduğu izlenmiştir. Yoğun kabuk böceği zararı da görülen bu ağaç üzerinde yapılan incelemede bir diğer dişinin de yumurta koyduktan sonra yumurta koyma borusunu ağaçtan çıkaramayarak öldüğü görülmüştür. BAŞ (1973) Denizli' den getirmiş olduğu materyallerden bu arının erginini 12.vııı - 16.ıx.1966 taıihleri arasında yani ağustos ve eylül aylarında elde etmiştir. Arının S.xı.l980 günü Antalya- Djizlerçamı ormanlarında yumurta koyarken görülmesi uçma zamanının ağustos ayından başlayıp ılıman Akdeniz kuşağının alçak bölgelerinde kasım ayına kadar devam ettiğini göstermektedir. Generasyon süresinin 2-3 yıl olduğu bilinmektedir (KURIR 1955). HOWICK (1962) ise bu türün Avustralya Victoria'daki lokal iklim koşullarında 12 ay veya biraz fazla bir sürede bir generasyon süresin( tamamladığına dikkat çekmektedir. Türkiye'de yapılan tespitler ile S. noctilio'nun Pinus brutia ve P. nigra odunlarında yaşadığı görülmektedir. Arının tespit edildiği bölge ise yazları kurak ve sıcak, kışları.ılıman ve yağışlı Akdeniz iklim kuşağı içinde bulunmaktadır. Burada üzerinde durulması gereken önemli bir nokta bulunmaktadır. Hernekadar ESCHERICH (1942), GABLER (1955) ve aynca BERLAND (1947)'a göre de Ed. ANDREve ENSLIN bu türü Sirex juvencus'dan ayırmamakta ve ancak bir varyetesi olabileceğini belirtmekte iseler de her iki türün «tanımı» bölümünde belirtilen morfolojik farklılıklar yanında Türkiye için S. juvencus'un Karadeniz Bölgesindeki serin - nemli yetişme muhitlerinde ladin ve Uludağ göknarında, S. noctilio'nun ise yazlan kurak ve sıcak Akdeniz Bölgesinde ve özellikle çarnlarcia (P. hrutia, P. nigra) görulme- 23