İSTANBUL TİCARET ODASI ORGANİK TARIM BAKIMINDAN TÜRKİYE'NİN POTANSİYELİ, BUGÜNKÜ DURUMU VE GELECEĞİ. HAZIRLAYAN Prof. Dr. Celal ER

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI ORGANİK TARIM BAKIMINDAN TÜRKİYE'NİN POTANSİYELİ, BUGÜNKÜ DURUMU VE GELECEĞİ HAZIRLAYAN Prof. Dr. Celal ER YAYIN NO: İstanbul, 2009

3 Copyright İTO Tüm haklar saklıdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarın ve İTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN (Basılı) ISBN (Elektronik) İTO ÇAĞRI MERKEZİ Tel: (212) İTO yayınlan için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) Faks :(212) E-posta : ito.yayin@ito.org.tr İnternet: Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CİLT VÎMEK AJANS Reklamcılık Matbaacılık Tel: Fax:

4 ÖNSÖZ Özellikle önceki yüzyılda bütün dünyada ve Türkiye'deki hızlı nüfus artışı, sanayi merkezleri ve büyük şehirler başta olmak üzere her geçen gün nüfusun artan bir ivme ile buralara göç etmesi, artan nüfusun beslenme, giyinme ve barındırılması için bir yandan toprak-su-bitki-hayvan ve doğal kaynakların sınırsız bir şekilde hoyratça istismar edilmesi, diğer yandan da nüfusa yetecek kadar üretimde bulunabilmek için toprakların aşırı derecede işlenmesi, gübrelenmesi, sulanması, hastalık, zararlı ve yabancı otlarla mücadele edebilmesi için ölçüsüz derecede kimyasal ilaç kullanılması doğal dengeyi süratle bozmuştur. Bugün küresel ısınma, iklim değişikleri, kuraklık, yeraltı ve yerüstü su kaynaklarının geleceği düşünülmeden aşırı ölçüde kullanılması bilim adamlarını ve araştırıcıları, aynı zamanda siyaset ve devlet yöneticilerini üretim ve 'teknoloji için yeni yönelişlere sevk etmiştir. Bu yönelişlerin en önemlilerinden biri de, daha kaliteli ve daha yüksek beslenme ve enerji değerine sahip kaliteli üretimde bulunmak, tabii kaynakları sürdürülebilir ve hatta geliştirilebilir bir şekilde kullanmayı teşvik eden organik üretim, organik tarımdır. Hemen hemen bütün gelişmiş ve müreffeh ülkelerde bu yöne doğru bir dönüş, bu istikamette felsefi bir düşünce geliştirme ile birlikte organik tarım yapma eğilimi büyük bir hız ve önem kazanmıştır. Bu konu Türkiye için oldukça yenidir. Gerek anlam ve kavram olarak gerekse pratikte uygulama olarak organik tanının Türkiye'deki geçmişi ancak yıl gerilere gitmektedir. Bu anlamda yapılanları, yapılabilecekleri ve mutlak bir katiyetle yapılması gerekenleri ortaya koymak hem tarım, hem de ticaret ve ekonomi bakımından son derece önemlidir. Organik tanırın temelinde yatan düşünce kaliteli ve yeterli beslenme, tasarruf fikrinin toplumlarda geliştirilmesi ve başta her türlü doğal kaynak olmak üzere israftan kaçınmaktır. Bütün bu söylenilenlerin realize edilebilmesi için bilgi birikimine ihtiyaç vardır. Bu durumun etraflı bir şekilde araştırılması üreticilere, sanayicilere ve bu işin ticaretini yapanlara yol göstermek ve ışık tutmak açısından gereklidir. "Organik Tanm Bakımından Türkiye'nin Potansiyeli, Bugünkü Durumu ve Geleceği" isimli bu yayınımızda, tarımımızda ve dolayısıyla ekonomi ve ticaretimizde oldukça yeni ve Önemli bir konu olan "Organik Tarım"

5 konusu ele alınmış, bu alandaki değişim ve gelişmeler, bu konudaki Türkiye'nin bugünkü durumu ve geleceği ile muhtemel ve müstakbel potansiyeli ortaya konulmuştur. Araştırmanın tarım sektöründe ticari faaliyet gösteren üyelerimiz başta olmak üzere, tüm ilgililere faydalı olmasını diler ve çalışmayı gerçekleştiren Prof. Dr. Celal Er'e teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter 4

6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ 3 1. GİRİŞ Araştırmanın Amacı Kapsam ve Yöntem ORGANİK TARIM KAVRAMI Klasik Tarım (Geleneksel Tarım) Organik Tarım Geleneksel Tarım ile Organik Tarımın Mukayesesi Farklı Açılardan Organik Tarıma Bakış ORGANİK TARIMIN GELİŞMESİ Fikrin Ortaya Çıkışı ve Düşüncenin Gelişmesi Dünyadaki Gelişmesi Türkiye'deki Gelişmesi ORGANİK TARIM MEVZUATI ve ORGANİZASYONU Organik Tarım Kanunu Organik Tarım Yönetmeliği İyi Tarım Uygulamaları ORGANİK ÜRETİM TEKNİKLERİ Organik Üretim Başvurusu ve Sözleşmeli Tarım Organik Bitkisel Üretim Organik Hayvansal Üretim Organik Su ürünleri Üretimi Organik Ürünlerin Depolanması, Muhafazası ve Taşınması Organik Ürünlerin Ambalajlanması İşaretlenmesi (Etiketleme) TÜRKİYE'DE ORGANİK ÜRETİM POTANSİYELİ Türkiye'nin Konumu ve Topoğrafık Durumu Marmara ve Trakya Bölgesi Ege Bölgesi Akdeniz Bölgesi İç Anadolu Bölgesi Karadeniz Bölgesi Doğu Anadolu Bölgesi Güneydoğu Anadolu Bölgesi Organik Tarım Ürünleri Ekonomisi 289 5

7 îç Pazarda Organik Ürünlerin Pazarlanması Dış Pazarda Organik Ürünlerin Pazarlanması ORGANİK TARIMIN SORUNLARI ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Sorunlar Çözümler 307 KAYNAKLAR 309 6

8 TABLOLAR vö ŞEKİLLER Tablo 1: Bütünleşik Tarım ile Organik Tarımdaki Parametrelerin Durumu 25 Tablo 2: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Adına Organik Tarım Faaliyetleri İçin Yetkilendirilmiş Kurumlar 136 Tablo 3: Önemli Bazı Yeşil Gübre Bitkileri. 177 Tablo 4: Bazı Organik Atıkların C:N Oranları 183 Tablo 5: İhraç Edilen Ürünlerin Ülkelere Göre Dağılımı 208 Tablo 6: Türkiye'nin Yıllara Göre Organik Ürün İhracatı 209 Tablo 7: Organik Ürünlerde İç Pazar Tüketimindeki Değişim (Ton) 210 Tablo 8: Damızlık Olacak Hayvanların Yaşları 217 Tablo 9: İşletmede Hektar Başına Düşen Hayvan Sayısı 218 Tablo 10: Muhtelif Hayvan Tür ve Verim Yönlerine Göre Geçiş Süresi. 220 Tablo 11: Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvanlar İçin Barınak Alanları 222 Tablo 12: Kümes Hayvanları İçin Barınak Alanları 223 Tablo 13: Kümes Hayvanlarının (Kanatlı) Kesimi İçin Asgari Yaş Sınırları 229 Tablo 14: Kontrol ve Sertifıkasyon Firmalarının Yerel Olmasının Avantaj ve Dezavantajları 300 Tablo 15: Yıllar İtibariyle Organik Ürün İthalatı Verileri (Miktarı-Ton). 303 Şekil 1: Tarımsal Uygulama Sistemleri 24 Şekil 2: Sürdürülebilir, Ekolojik, Organik, Biyolojik Tarım 28 Şekil 3: Organik Tarım Faaliyetleri Organizasyonu 138 Şekil 4: Organik Tarımda Kontrol Sistemi 158 Şekil 5: Tohumlukta Ortaya Çıkabilecek Hastalık Etmenlerinin Şematik Olarak Görünümü 188 Şekil 6: İşaretlerde Kullanılan Renkler 264 Şekil 7: Renkli Fonlu İşaret (logo) 264 Şekil 8: Çerçeveli İşaret (logo) 264 7

9

10 1. GİRİŞ Bu bölümde yapılacak araştırmanın amacı, kapsamı ve yöntemi ile esas bahse konu olan tarım ve organik tarım hakkında genel bilgiler verilecektir ARAŞTIRMANIN AMACI Her geçen gün dünya nüfusu hızlı bir şekilde artmaktadır. Demografik konulara zihin yoran ve bazı eğilimleri dikkate alarak hesap yapanlar, dünya nüfusunun yakın bir gelecekte, 2023 yılında (21.yy'm ilk çeyreğinde) milyara ulaşacağını ifade etmektedir. Yapılan bu hesaplar çok önemli bir gerçeği ortaya koymaktadır. O da dünyada yaşayan ve yaşayacak olan bu büyük nüfus kitlesinin beslenebilmesi için, gıda arzının en az nüfus artış hızı kadar bir hızla artması gerekmektedir. Bunu temin edebilmek için, doğal kaynakları ve tabii çevreyi en iyi şekilde kullanmak, doğanın dengesini bozmamak ve doğayı acımasızca sömürmek yerine, doğa dostu üretim yöntemlerine başvurmak şarttır. Dünyadaki tabii kaynakları toprak, su, bitki, hayvan ve insan, en ileri ve uyumlu şekilde üretimde kullanarak bunları geliştirmek entelektüel düşüncenin birinci derecede görevidir. Elbette ki yeryüzünde böyle bir düzeni tesis edebilmek söylenildiği kadar kolay değildir. Mümkün olduğu kadar insanoğlunun gıda sağlığı, güvenliği ve yeterliliği bakımından yeni bir anlayış, yeni bir düşünce tarzı ve yeni bir dünyaya bakış perspektifi kazanması şarttır. Aksi takdirde felaket tellallığı yapmak bir yana dünyanın sonu süratle yaklaşıyor demektir. Nitekim ozon tabakasının delinmesi, küresel ısınmanın ve kuraklığın kapıyı çalması, atmosferdeki sera gazlarının hızlı bir şekilde artması, buzulların erimeye yön tutması, toprak - su - bitki ve hayvan kaynaklarının hoyratça kullanılması, gerek tarımsal, gerek sanayi ve hatta gerekse hizmetler sektöründeki faydalanılabilir kaynakları, akılcı bir biçimde ve bilinçli olarak kullanamamak büyük felaketlere yol açabilecektir. Bu araştırmanın amacı; bunu görebilmek, dünyadaki üretimi, özellikle de beslenme, barınma ve giyinme ihtiyaçlarını karşılayan, üretimi, sosyal adalet ilkelerine yakın bir anlayış ile paylaşabilmenin büyük bjr önem arz ettiğini ortaya koyabilmektir. Burada ifade edilmeye çalışılan fikir ve tesis edilmesi lazım gelen düzenin en önemli ayaklarından biri tarımda, daha doğrusu organik madde üretiminde iyi tarım uygulamalarıdır. Sınırsız bir şekilde ve sağlıklı - güvenli olarak sürdürülebilecek bir hayat tarzının önemli ayaklarından biri sürdürülebilir tarımdır. Sürdürülebilir tarım demek, doğa dostu, çevre dostu tarım demektir. Gerek sürdürülebilir tarım ve gerekse iyi tarım uygulamalarını ifade edenler, alternatif tarım, dinamik tarım, ekolojik tarım ve organik tarım 9

11 kavramlarını da çoğu kez birbiri yerine kullanmaktadırlar. Hatta son zamanlarda hassas tarım uygulamaları söylemi de söz konusudur. Her nasıl ifade edilirse edilsin, takdir edilecektir ki, önemli olan herhangi bir kavrama yüklenilen anlamdır. Bu konu da bu eserde çok boyutlu olarak anlatılmaya gayret edilecektir. Türkiye, bulunduğu konumu ve sahip olduğu iklim ve toprak şartları sebebiyle dünyanın tarımsal potansiyeli ve verimliliği en yüksek ülkeleri arasında yer almaktadır. Nitekim Türkiye'de tropikal bazı ürünler dışında hemen hemen bütün tarım ürünleri yetiştirilebilmekte ve çekirdeksiz kuru üzüm, kuru incir, tütün, pamuk, antepfıstığı ve fındık gibi birçok üründe de dünya piyasalarında söz sahibi olduğu bilinmektedir. İşte bundan dolayı ikinci dünya harbinden sonra uluslararası toplum tarafından Türkiye'ye Avrupa'nın gıda ambarı nazarı ile bakılmış ve memlekete tarım ürünleri açısından oldukça önemli bir rol verilmiştir. Nitekim oldukça uzun bir süre, özellikle 1970'li yılların ortalarına kadar, Avrupa Ekonomik Topluluğu ülkeleri tarımsal üretim bakımından oldukça ciddi ilerlemeler kaydedinceye kadar, Türkiye kendisi için biçilen görevi yerine getirmiştir. Daha sonraki zamanlarda ve özelliklede 1980'li yıllardan sonra ülkenin sahip olduğu potansiyel ve olanaklar takip edilen tarımsal politikalarla gereği gibi desteklenemediğinden, tarımsal dinamikler ve kırsal alandaki kaynaklar ekonomik bir şekilde harekete geçirilememiştir. Bundan dolayı da memleket net tarımsal ihracatçı konumundan zaman içinde giderek net tarımsal ithalatçı konumuna gerilemiştir. Bu duruma çare bulmanın önemli yollarından biri, dünyadaki özellikle de Avrupa Birliği ülkeleri, Amerika, Kanada ve Japonya gibi fertlerinin ekonomik geliri yüksek ve fikri seviyesi ileri olan ülkelerde ortaya çıkan eğilimlerin dikkate alınmasıdır. Bu eğilimlerin en başta gelenlerinden biri, organik ürünlere karşı olan yüksek talep artışlarıdır. Gelişmiş ve zengin ülkelerdeki bireylerin, tükettikleri ürünlerin niteliği konusundaki gösterdikleri özenin ve hassasiyetin artması ve buna bağlı olarak daha fazla bedel ödeyerek daha doğal ve kaliteli ürünler tüketmeye başlaması, yetiştiricilerin de bu gelişmelere uyumlu davranmaları neticesini doğurmuştur. Sürdürülebilir yaşam tarzı ve kalkınma anlayışıyla da uyumlu olan bu gelişme birçok memlekette devlet tarafından organik üretimi (tarımı) de teşvik etmeyi gerekli kılmıştır. Bu sebeple her alandaki organik yetiştiricilik bugün de en dinamik gündem maddelerinden biri olmaya devam etmektedir. Organik tarım ürünleri üretimi ve satışlarından elde edilen ekonomik kazançların artırılabilmesi ve insanların daha sağlıklı ve kaliteli bir yaşam sürdürülebilmesi için sağlıklı ürünler yetiştirilmesi, organik tarıma yönelik tarım politikalarının şuurlu bir şekilde oluşturulmasına, yani 10

12 desteklenmesine bağlıdır. İfade edilen bu hususların incelenmesi ve açık seçik ortaya konulması da bu araştırmanın hedefleri arasındadır KAPSAM ve YÖNTEM Bu çalışma yedi bölümden meydana gelmiştir. Bu bölümler; araştırmanın amacı, kapsam ve yöntem ile organik tarım hakkında genel bilgileri içeren Giriş; geleneksel tarım, organik tarım, bunların karşılaştırılması ve farklı açılardan organik üretime bakışı kapsayan Organik Tarım Kavramı; organik tarım fikrinin ortaya çıkış ve düşüncenin gelişmesini inceleyen Organik Tarımın Gelişmesi; organik tarım kanunu ve yönetmeliği ile iyi tarım uygulamalarını ihtiva eden Organik Tarım Mevzuatı; organik bitkisel üretim, organik hayvansal üretim ve organik su ürünleri üretimlerini inceleyen Organik Üretim Teknikleri; Türkiye'nin konumu ve topoğrafık durumu ile kısmen iklim özelliklerini bölgeler bazında irdeleyen organik tarım ekonomisi, iç ve dış pazarlarla organik ürünlerin piyasadaki bugünkü durumuna temas eden Türkiye'de Organik Üretim Potansiyeli ve Organik Tarımın Sorunları ile bu sorunların Çözümlerinden meydana gelmektedir. Bu çalışma, önemli ölçüde, araştırıcının kazanımları ile literatür bilgilerin özümsenmesi ve yoğrulmasından meydana gelmiştir. Yöntem olarak organik ürün yetiştiriciliği ve ticareti ile ilgili konular ile ilgilenen hemen bütün kurum ve kuruluşların yayınları, inceleme ve raporları temin edilmiş, karşılıklı görüşmeler yapılarak bilgiler olgunlaştırılmış ve fikir alışverişinde bulunulmuştur. Elde edilen bilgi ve belgelerin ışığında organik ürün yetiştirme bölgeleri, buralardaki imkanlar bunların durumları ve geleceği üzerinde tahminlerde bulunulmuştur. Sonuç olarak gerek organik ürünlerin üretimi ve ekonomisi gerekse bu konudaki fırsatlar ve bunların ekonomik ve dengeli şekilde, çiftçilerin sosyal ve iktisadi durumlarının daha da geliştirilebilmesi için azami seviyede üretimine karar vericilerin ve planlayıcılarmm dikkat göstermesinin gerektiği üzerinde durulmuştur. Sektörün AB ile entegrasyonu ve sektördeki istikrar ve dengenin devamlılığının sağlanması, verimliliğin artırılması ve maliyetlerin düşürülmesi ile karlılığın sürekli kılınması, sektörün nispeten uluslararası rekabete açılabilmesi için neler yapılabileceği açıklanmaya çalışılmıştır. 2. ORGANİK TARIM KAVRAMI Organik tarımın ne olup, ne olmadığını ortaya koyabilmek ve iyi kavrayabilmek için tarımın tarif edilmesi ve tarım kavramı üzerinde durulmasında 11

13 yararlar vardır. Tarım, tohumu ve toprağı kullanarak, daha geniş bir söyleyişle, üretim materyalini (tohumluk, fide, fidan ve damızlık) ve çoğalmasını temin edecek girdileri de kullanarak organik madde elde edilmesidir. Elbette ki, üretilen bu organik maddelerin hammadde olarak doğrudan doğruya kullanılması söz konusu olduğu gibi, yarı mamul ve mamul madde haline getirilmesi de söz konusu olabilir. Ayrıca sanayide ve ekonomik olarak değerlendirilmesi faaliyetleri de önemli ölçüde tarım ve tarımsal sanayi ve tarımsal ekonomi olarak ifade edilmektedir. Hiç şüphesiz herhangi bir toplumun reel olarak en önemli sektörü ve faaliyet alanlarından biri de tarım sektörüdür. Tarımsal faaliyetler insanın hayatı ile başlamış ve insan yaşadığı sürece sonsuza kadar da devam edecektir. Hiç kuşku yoktur ki, tarım sektörü insanlık alemi ile beraber başlayıp çok değişik safhalardan geçerek, farklılaşıp ve gelişerek bugünkü seviyesine ulaşmıştır. Bilimin ve teknolojinin tarıma uygulanması tarımsal üretimin (rekolte) ve verimin daima artırılması, büyük insan kitlelerinin beslenmesi, giydirilmesi ve barındırılması son derece önemlidir. Fakat bu iş yapılırken doğal kaynakları ve çevreyi de en iyi şekilde korumak, kullanmak ve değerlendirmek gereklidir. Yoksa doğanın vahşice ve biran evvel tüketircesine istismar edilmesi, açlığı önleyemediği gibi tabii kaynakları da tamamen yok etmekte ve doğadaki tabii dengeyi alt üst ederek ortadan kaldırmaktadır. Tüketimin kalitesinin artırılması, daha doğrusu üretilen gıda maddelerinin beslenme kalitesinin yükseltilerek açlığa engel olmaya çalışılması, besin sağlığı ve gıda güvenliğine önem verilmesi çok daha ehemmiyetlidir KLASÖC TARIM (GELENEKSEL TARIM) Geleneksel tarım, elbette doğal kaynakları har vurup harman savurmak, doğanın dengesini bozmak, biyolojik çeşitliliği dikkate almadan yetiştiricilik yapmak değildir. Ancak kaynakları optimize etmek, en ekonomik ve en uygun pratikleri tatbik ederek yetiştiricilik yapmak demektir. Herhangi bir tarım işletmesinde verimliliği artırabilmek ve alınan ürünlerin kalitesini yükseltebilmek için çalışmak söz konusu dahi olsa; rekoltenin fazlalığı, maliyetlerin düşürülmesi için verimin olabildiğince yüksek olması gerekir. Geleneksel tarım, konvansiyonel tarım ve klasik tarım kavramları genellikle birbiri yerine kullanılabilmektedir. Ayrıca normal yetiştiricilik işlemlerinin en ekonomik şekilde yapıldığı, üretim girdilerinin en uygun tarzda kullanıldığı tarımsal faaliyetler, organik tarımda oldukça farklı uygulanmaktadır. Konvansiyonel tarım, klasik tarım veya geleneksel tarım organik tarım karşıtı 12

14 olarak kullanılmaktadır. Buradaki yetiştirme teknikleri uygulanırken çiftçinin göz önünde tutacağı esas nokta, birim alandan en yüksek verimi alabilmektir. Daha önce de değinildiği gibi elbette yüksek verim almıyor veya alınacak diye çevreyi kirletmek ve tahrip etmek, doğal dengeyi bozmak ve biyolojik çeşitliliği yok etmek gerekmez ve fakat organik tarımda olduğu gibi herhangi bir tarımsal üretim için özel bir mevzuata, kanun, yönetmelik, sözleşme ve kurallara ihtiyaç yoktur. Geleneksel tarım, organik tarım gibi herhangi bir kayıt altına alınmış değildir. Şüphesiz, klasik tarımın da dikkat edilmesi gerekli kuralları ve usulleri olmakla beraber, organik tarıma benzememektedir. Geleneksel tarımda birim alandan alman ürün miktarını, yani verimi artırmak için aşırı ölçülerde kullanılan tarımsal kimyasallar, yapay gübreler ve pestisitler su ve toprak kaynaklarının kirlenmesine ve tahrip edilmesine neden olmuştur. Yetiştirilen tarımsal ürünlerin gerek üretim esnasında ve gerekse daha sonraki depolama ve muhafaza esnasında sağlığını korumak için yabancı otlar, hastalık ve zararlıların kontrolünde kullanılan, genel anlamda pestisitlerin çok büyük bir bölümü uygulanan hedeflerin dışındaki canlıları da etkilemiştir. Söz konusu olan kimyasallar yağışlar ve sulama suyu ile içme suyu olarak kullanılmakta olan yüzey sularına ve yeraltı sularına bulaşmış hatta üretilen ürünlerin fizyolojisine, organik yapısına bile nüfus etmiştir. Böylece beslenme zinciri ile ta insan vücuduna kadar ulaşmış, hatta bazı bölgelerde anne sütüne dahi geçerek henüz yeni doğmuş bebekleri bile risk altına almıştır. Toprakta giderek azalmakta olan azot, fosfor ve potas başta olmak üzere, eksilen bitki besin maddelerini yeniden toprağa kazandırmak amacı ile uzun zaman uygulanan kimyasal gübreler, tarla topraklarının fiziksel özelliklerini bozmuş, toprakların furda (agregat = bayat ekmek ufağı yapı) bünyeden teksel bünyeye geçmesine sebep olmuştur. Yüzeysel sularla ve derine sızan yeraltı suları ile uzaklaşan besin maddeleri su kaynaklarının kirlenmesine neden olmuştur. Tarla toprakları aşırı derecede işlenerek (sürülerek) tahrip edilmiş, organik madde ve benzeri tabii bağlayıcılarla birbirine bağlı olan toprak parçacıklarının oluşturduğu akregasyon önlenmiş, tarım toprakları su ve rüzgar kuvveti ile aşınmış, bulunduğu yerden başka ortamlara taşınarak çevre kirliliğine yol açmış, toprak erozyonu önlenemez bir hal almıştır. Geniş alanlarda uygulanan tekli (monokültür) tarım biyolojik çeşitliliği aşırı derecede zorlamış ve birçok türün kaybolmasına neden olmuştur. Geleneksel tarımın uygulandığı bitkisel üretim alanları için söylenen bu olumsuzluklar, 13

15 hayvansal üretim için de benzer durumların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Hayvanları semirtmek ve daha fazla hayvansal ürün elde edebilmek için uygulanmış olan antibiyotikler, hormonlar ve sağlıksız hayvan besleme maddeleri nedeniyle hayvan yetiştiriciliği de risk altına alınmıştır. Ayrıca sağlık ve hijyenik koşulları ihtiva etmeyen hayvan barınakları da hayvansal üretimi risk etmektedir. Özellikle II. Dünya Harbi'nden sonra, dünya genelindeki tarımsal uygulamalar gözden geçirildiğinde, büyük ve önemli gelişmelerin meydana geldiği görülmektedir. Nitekim hızla artan nüfusu besleyebilmek, yükselen hayat standartlarına uyum gösterebilmek amacıyla, devlet ve hükümet politikaları olarak daha çok gıda maddesi, bitkisel, hayvansal ve su ürünleri üretimi yapmak amaçlanmıştır. Bunun için de yeni geliştirilen teknolojiler tarıma uygulanmış, insan gücü ile birlikte ve hatta çok daha fazla mekanizasyona önem verilmiş ve gerek bitki besin maddesi olarak, gerekse pestisit olarak daha fazla kimyasal kullanılmaya başlanmıştır. Daha önce de belirtildiği gibi verimli üst toprak ve yen (uzun süre sürülmemiş arazi) topraklar devamlı şekilde işlenerek un ufak edilmiş, tarla topraklarının fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri ve aktiviteleri bozulmuştur. Buna paralel olarak taban suyu ve yüzey suları kirlenmiş, aile işletmeleri azalmış, topraklar parçalanmış, işletmeler küçülerek uygun ekonomik büyüklük bozulmuş, kırsal alandan kentlere doğru plansız ve programsız başıboş bir şekilde olan göçler giderek artmış, tarımda üretim maliyetleri yükselmiş ve kırsal kesimdeki ekonomik ve sosyal sorunlar daha da büyümüştür. Geleneksel tarımın uygulandığı çok geniş arazilerde L, II. ve III. sınıf tarla topraklarına başta her türlü mesken, yazlık ve sayfiye yeri, sanayi tesisleri, karayolu, demiryolu ve havalimanı gibi tesisler olmak üzere yapılaşmalar söz konusudur. Sürdürülebilir tarım, burada temas edilen ve edilmeyen hiç bir türlü doğal kaynak bozulmasına ve israfına meydan vermeksizin ve hiçbir şekilde insan sağlığı ve güvenliği riski yaratmaksızın, tarımsal faaliyetlerin planlanmasını, uygulanmasını ve her türlü denetimini kapsamaktadır. Bugün dünyadaki pek çok ülke bu bilinçle hareket etmektedir ORGANİK TARIM Dünya nüfusu hala hızla artmaktadır yılma varıldığında, yani 40 yıl sonra dünya nüfusunun 9.5 milyara varacağı hesaplanmaktadır. Bu değerler dikkate alındığında bitkisel ve hayvansal gıda maddeleri ile su ürünleri üretiminin ne kadar önemli olduğu anlaşılmaktadır. Bugün şu ortamda bile önemli ölçüde gıda açığı vardır. Son yıl gibi bir dönemde, gıda 14

16 maddeleri üretimi % 35 dolayında artmıştır. Aynı dönemde, dünya nüfusu içerisindeki açlık veya yetersiz beslenme oranı % 35'ten ancak % 20Tere düşmüştür. Hala yaklaşık olarak dünyanın muhtelif yerlerinde 840 milyon insan açlık sorunu ile karşı karşıyadır yılında bile dünyadaki aç insanların miktarı 700 milyon civarında olacaktır. Bu insanların açlık duygusundan kurtulması için fazla yemeleri ve içmeleri yerine, daha kaliteli ve besleyici gıda maddeleri kullanabilmeleri için gerek üretim ve gerekse tüketim safhasında çevreye ve insana zarar vermeyecek tarımsal ürünleri üretmek üzerinde durulması gerekli bir alternatiftir. Eko-Tarım, Ekolojik Tarım veya Organik Tarım olarak da tanımlanan uygulamalarla, tarımsal üretimde kimyasal madde kullanımının en aza indirilmeye çalışılması, ayrıca yetiştirme tekniklerinin çevreye olan olumsuz etkilerinin denetim altına alınması son derece önemlidir. Beslenme, giyinme ve barınma maddesi olarak kullanılan tarımsal ürünlerde sağlıklı olma ve gıda güvenliği son derece önemlidir. Her şeyden önce yeterli ve sağlıklı organik madde üretmek esastır. İnsan ihtiyaçlarını karşılayabilmek kadar sağlıklı ve güvenli gıda üretimi de zorunludur. Dengeli ve sağlıklı olarak beslenmek için gıda maddesi çeşitliliği ve kalitesi de önemlidir. "Yeşil Devrim" uygulamaları ile dünyanın önünde bulunan ve en önemli sorunlarından biri olan açlık sorununa belirli bir ölçüde çözüm getirilmiş olmasına rağmen sağlıklı ve dengeli beslenme ihtiyacının karşılandığını söylemek mümkün değildir. Bu uygulamalarla bitkisel ürün miktarı artırılmış, ancak ürün kalitesi yeterince dikkate alınmamıştır. Tek başına ve devamlı olarak çok büyük arazilerde yetiştirilen tek düze ürünler başlıca tüketim maddesi olmuştur. Bu nedenle dengeli beslenme gerçekleşememiştir. Ayrıca gıda maddeleri içerisinde biriken kimyasallar insan sağlığını olumsuz yönde etkilemiştir. Günümüzde toplumun değişik kesimlerinde giderek yaygınlaşan şişmanlık (obezite) sorununun en önemli nedeni bilinçsiz ve dengesiz beslenmedir. Şişmanlık sorunu beraberinde birçok rahatsızlığı da birlikte getirmektedir. Ayrıca insanları ruhsal olarak da ciddi şekilde etkilemektedir. Bitkisel üretimde, hayvan yetiştiriciliğinde, bitkisel ve hayvansal ürünlerin işlenmesinde kullanılan değişik katkı maddeleri, hormonlar, geliştiriciler, olgunlaştırıcılar, aroma maddeleri, renklendiriciler insan sağlığı üzerinde zararlı etkilere yol açmaktadır. Diğer taraftan bu ürünlerin uygun olmayan sağlıksız ortamlarda işlenmesi, ambalajlanması ve depolanması, uygun olmayan ortamlarda pazarlanması, tüketim ortamlarında bekletilme ve kullanma aşamalarındaki yanlışlıklar gıda güvenliğini riske sokmaktadır. 15

17 Günümüzde gıda güvenliğinin sağlanması amacıyla uluslararası boyutta anlaşmalar düzenlenmiş, mevzuat geliştirilmiş ve yönetmelikler hazırlanmıştır. Tarımdan beklenenler oldukça çeşitlidir. Bu nedenle konuyu ekolojik, ekonomik ve sosyal boyutları ile değerlendirmek gerekir. Tarım insanoğlunun yerküre üzerinde görülmesinden bu yana gıda maddesi temini amacıyla sürdürülen bir faaliyettir. Yani, tarım, insanlık tarihi kadar eskidir. Başlangıçta sadece gıda maddesi temini amacıyla sürdürülmekte olan tarımsal faaliyetler zamanla giysi ve barınma amacına da yönelmiştir. Modern çağda hemen hemen her türlü tüketim maddesi doğrudan ve dolaylı olarak tarıma dayalı hale gelmiştir. Başlangıcından zamanımıza kadar tarımsal uygulamaların insan hayatına katkıları dikkate alındığında, bugün ulaşılan noktada, diğer katkıların yanında tarımın yerinin çok daha büyük olduğu açık olarak görülmektedir. Dünya nüfusunun 6.5 milyarın üzerine çıktığı günümüzde, her bir insanın günlük besin maddesinin tarımdan elde edilmekte olduğu bir gerçektir. Açık olarak ifade etmek gerekirse, var olan ekonomik faaliyetlerin sıralamasında, tarım daima listenin başında yer almaktadır ve bu gelecekte de böyle olacaktır. Tarım sektörünün dünya veya herhangi bir ülke ekonomisine katkısı değerlendirilirken, sadece ürün ve iş gücü olarak değerlendirilmekte, sosyal faydası gözden uzak tutulmaktadır. Sanayide, turizmde, ulaştırmada ve benzeri bütün sektörlerde çalışanların insan olduğu ve bunların beslenmek için gıda maddesi tükettikleri, bu gıda maddelerinin tamamının tarımsal faaliyetlerle sağlandığı dikkate alınmalıdır. Beslenmeyen veya yeterli beslenemeyen çalışanların iş gücü olarak anlamı olabilir mi? Dolayısıyla, diğer sektörlerin tümü, gıda maddesi üretimi yönünden, yeterli insan gücünün sürekliliği bakımından tarıma dayalıdır. Sonuç olarak, hammadde katkısını dikkate almaksızın tüm ekonomik faaliyetlerin tarımdan doğrudan veya dolaylı destek aldığı bir gerçektir. Sadece bu nedenle, tarımsal faaliyetlerin artırılarak sürdürülmesi zorunluluğu vardır. Çünkü dünya genelinde hem insan nüfusu artmakta, hem de bireylerin yaşam standartları giderek yükselmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki yanlış ekonomik kalkınma politikaları tarımsal faaliyetlerin giderek alt sıralara itilmesine neden olmaktadır. Ekonominin temel ilkeleri dahi dikkate alınmaksızın, günlük ve yakın gelecekteki arz ve talep dengelen üzerine ekonomik politikalar oluşturulmaktadır. Orta ve uzun vadeli stratejik planlamalar yapılmadan, yani gelecek yönetilmeden, sadece günlük siyasi çıkarlar esas alınarak 16

18 yönetim sürdürülmektedir. Bunun sonucu olarak ekolojik değerler kaybedilmekte, doğal yaşam ortamları kirlenmekte, biyolojik çeşitlilik kaybolmakta, insanlar daha sağlıksız ve daha az mutlu, umutsuz duruma düşmektedir. Tarım stratejik bir planlamayı gerektirir. Dün tarıma ihtiyaç vardı, bugün tarıma ihtiyaç var, yakın, orta ve uzak gelecekte de daima tarıma ihtiyaç olacaktır. Fakat ne gariptir ki, çoğu yönetim kademelerinde görev alan yöneticiler hala ekonomik kalkınmayı endüstriyel kalkınma ile eş değer tutmaktadır. Tarımı ihmal eden bir kalkınma politikası ile endüstriyel kalkınmanın olamayacağını idrak edebilenlerin sayısı giderek azalmaktadır. Buğday olmadan un fabrikalarının, ekmek ve bisküvi fabrikalarının, şeker pancarı olmadan şeker fabrikalarının, üzüm olmadan şarap fabrikalarının, alkol ve bira fabrikalarının, deri olmadan ayakkabı fabrikalarının, yün ve pamuk olmadan dokuma fabrikalarının, hazır giyim fabrikalarının, ayçiçeği, mısır, fındık olmadan yağ fabrikalarının, süt olmadan süt, yağ, peynir fabrikalarının, et olmadan et ürünleri fabrikalarının, benzer ürünlere bağlı olarak gıda sanayinin olamayacağını idrak etmek gerekir. Bunların dışında kalanlar tarım dışı hammadde ve girdileri kullanıyor olsalar bile çalışan insan gücünün gıda maddesi ihtiyacı tarımsal faaliyetlerle sağlanmaktadır. Şurası bir gerçektir ki, insan yaşamında ve bütün zamanlarda tarımsal üretim mutlak gereklidir, ama şüphesiz her şey değildir. Diğer ekonomik faaliyetlerle birlikte olması ve onlarla birlikte gelişmesi gerekir. Önemli olan diğer sektörler arasında tarımın değerinin asla akıldan uzak tutulmamasıdır. Tarımın ekonomik ve ekolojik olarak kendisinden beklenen yararları sağlayabilmesi için sürdürülebilir tarımsal uygulamalar ve bu uygulamaların içerisinde organik tarım giderek önem kazanmaktadır ve bu önem her geçen gün giderek artacaktır. O halde bu organik tarım nedir? Organik tarım kavramından ne anlaşılmaktadır veya anlaşılmalıdır? Organik tarım birçoklarının zannettiği gibi veya anlamak istediği gibi tarımsal üretimde girdi olarak hiçbir şekilde kimyasal kullanılmaması demek değildir. Bu konuda fikir yoranlar ve düşünce geliştirenler, gerek bilim adamları gerekse uygulayıcılar organik tarımı bugün için şöyle tarif etmektedirler. Organik sözcüğü bitkisel ve hayvansal kökenli her türlü canlı varlıklar veya ürünler, atık veya artık maddeler için kullanılmaktadır. Örneğin; elma, erik, nane, pırasa, buğday, süt, yumurta, et gibi organik ürünler, kurumuş 17

19 yapraklar, hayvan dışkısı, mezbaha artık ve atıkları, su ürünleri ve onların artık ve atıkları organik maddelerdir. Ancak organik kelimesini bu anlamlarda alarak organik tarımın tanımını yapmak mümkün değildir, ayrıca isabetli de değildir. Eğer öyle olsaydı, her çeşit tarımsal uygulamanın organik tarım ve türlü tarımsal ürünün de organik ürün olarak adlandırılması gerekirdi. Halbuki böyle değildir ve organik tarım tanımı ile ilgili çok farklı ve yanıltıcı ifadeler bulunmaktadır. Özellikle vurgulamak gerekir ki, organik tarım ayrı ve değişik bir tarım olmaktan ziyade, bir tarımsal uygulama, bir tarımsal yetiştiricilik sistemi ve kendine has standartları olan bir üretim usulüdür, yöntemidir. Bir ürünün organik olarak isimlendirilebilmesi için, onun üretildiği sürecin belgelendirilmesi ve ürünün üzerine bu safhaları gösteren bir etiketin konulması şarttır. Organik tarım, ekolojik sistemde yanlış uygulamalar sonucu bozulan ve kaybolan tabii dengeyi yeniden tesis etmeye yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemlerini içermekte olup, esas olarak sentetik kimyasal tarım ilaçları, hormonlar ve yapay=sun'i=kimyasal gübrelerin sınırlandırılması ve kullanılmaması yanında organik gübrelerin (çiftlik=ahır=hayvan gübresi, yeşil gübreler ve bütün organik artık ve atıklar ile yapılan çürütme ameliyesi=kompost) kullanılması, ekim nöbeti, toprak ve su muhafazası, kullanılan her türlü üretim materyallerinin her çeşit yabancı ot, hastalık ve haşerelere, hatta ters şartlara (aşırı kurak, sıcak, soğuk, rüzgar) karşı direncini artırma ve bütün bu söylenilenlerin kapalı bir sistemde ve kapama oluşturulmasını öneren, yetiştiricilikte sadece miktar artışını değil, aynı zamanda ürün kalitesinin de yükseltilmesini hedef alan dinamik altematif=farklı=değişik bir üretim şeklidir. Daha önce ifade edildiği ve bu tanımın analizinden de anlaşıldığı gibi organik tarım; üretimin başlangıcından sonuna kadar her aşaması kontrollü ve sertifikalı bir üretim biçimidir. Organik tarımda ulusal ve uluslararası düzeyde kabullenilmiş olan hukuki düzenlemeler ve geçerli (akredite edilmiş) kılınmış sistemler söz konusudur. Günümüzde kabullenilmiş, geçerli kılınmış mevzuata göre "Organik Tarım Faaliyetleri" toprak, su, bitki, hayvan ve her türlü doğal kaynaklar kullanılarak organik ürün ve girdi üretilmesi ya da yetiştirilmesi doğal alan ve kaynaklardan ürün toplanması, hasat, harman, kesim, işleme, sınıflandırma, ambalajlama, etiketleme, muhafaza, depolama, taşıma, pazarlama, ithalat-ihracat ile ürün veya girdinin tüketiciye ulaşıncaya kadar 18

20 olan diğer işlemleri olarak tanımlanmaktadır. Benzer şekilde "organik ürün" üründe organik tarım faaliyetleri esaslarına uygun olarak üretilmiş ham, mamul ve yarı mamul durumundaki sertifikalı ürün olarak ifade edilmektedir. Organik tarımın temel esası, doğal kaynakları korumak ve insan sağlığı bakımından güvenilir sağlıklı gıda maddesi üretmektir. Organik üretim sisteminin elemanları; toprak, bitki, çiftlik hayvanları, doğal yaşam ortamları, biyolojik madde döngüsü, haşereler ve üreticiler olarak sıralanabilir. Bu tarımsal üretim sisteminin kesin kuralları ve standartları vardır. Üretimde kullanılacak girdilerde yasaklamalardan daha çok sınırlamalar söz konusudur. Yapay kimyasal pestisitler ve kimyasal gübrelerin çok büyük bir bölümü çevre ve insan sağlığı üzerinde olumsuz etkiye neden olduğundan kullanımları sınırlandırılmakta, bir bölümünün de kullanımı tamamen yasaklanmaktadır. Doğal ekosistemler organik tarım uygulamaları için model olarak kabul edilebilir. Mesela bir orman ekosistemi incelendiğinde; ormana dışarıdan herhangi bir kimyasal madde girdisinin olmadığı, bitkiler tarafından topraktan bitki besin elementleri ve su, atmosferden oksijen ve karbondioksit alındığı, solunum ve fotosentezin gerçekleştirildiği bitki dokularının geliştiği, zamanla yaprakların döküldüğü, dökülen yaprak ve dalların topraktaki canlılar tarafından ayrıştırılarak mineral maddeye dönüştürüldüğü ve bitkiler tarafından tekrar kullanıldığı görülür. Doğal madde döngüsü ve biyolojik çeşitlilik bu şekilde kendi ekosistemi içerisinde korunmakta ve sürdürülmektedir. Ormanlar çok zengin bir biyolojik çeşitliliği barındırır. Ormanda barınan hayvanlar biyolojik çeşitliliğin diğer bir bölümüdür. Herhangi bir hayvan veya bitki türünün yok olması diğer bitkisel ve hayvansal canlıların varlığını da riske sokar. Ekolojik dengenin oluşmasında orman içerisindeki hava, ışık, su ve besin maddesi oldukça önemlidir. Bitkiler ve hayvanlar için zararlı olan haşereler ve hastalıklar doğal yaşam ortamlarında da mevcuttur. Bu zararlılar oldukça önemli boyutlarda zarar da verebilirler. Ancak doğal ortamdaki ekolojik denge sistemi kapsamında biyolojik çeşitlilikteki zenginlik belirli bir süre sonunda zararlı ve hastalıkların yayılmasını engeller. Zararlıların çoğu diğer böcekler ve kuşlar tarafından azaltılır, zarar gören bitkiler ekosisteme tekrar gelirler. Organik tarım; hiçbir şekilde ilkel tarım anlayışına geri dönüş değildir. Oldukça yeni, bilimsel ve teknik esasları kullanan, doğal yaşam ortamlarının korunmasını ve insan sağlığını esas alan ve tarım kültürü yüksek çiftçilerin 19