TDS 137 AKILCI İLAÇ KULLANIMI. Yrd.Doç.Dr. Soner METE

Transkript

1 TDS 137 AKILCI İLAÇ KULLANIMI Yrd.Doç.Dr. Soner METE

2 Ders Hakkında Akılcı ilaç kullanımı (AİK) ile ilgili temel kavram ve tanımların verileceği bu derste, mevzuat ve yasal düzenlemelerin AİK e sağladığı faydalar ve bireysel sorumlulukların tartışılacağı konular yer almaktadır. Ayrıca AİK in ayrılmaz bir parçası olan Farmakovijilans (İlaç güvenliliği) konularına temel düzeyde ve kavramlarla giriş yapılacaktır Dersin Hedefi Gelişmekte olan toplumların en büyük sorunlarından biri haline gelen ve yeterince üzerinde durulmayan uygunsuz ilaç kullanımına dikkat çekmek, sorunun ciddiyeti hakkında bilinçlendirmek Ders Konuları Özel Durumlarda İlaçların Akılcı Kullanımı

3 İlaçlara ait klinik çalışmalar genellikle yetişkinlerde yapıldığından, bazı etkiler her zaman öngörülemeyebilir I. Bazı özel durumlarda ilacın vücuttaki dağılımı değiştiğinden etki edeceği yerdeki miktarı değişkenlik gösterebilir II. Bazı durumlarda ise dağılımı hiç değişmezken organ ve dokuların ilaca cevap verme yeteneği değişir Bunların dışında ilaçların etkisini değiştiren birçok faktör mevcuttur: Vücut ağırlığı Yaş Eliminasyon organlarının hastalıkları Cinsiyet Veriliş yolu Veriliş zamanı Çevresel faktörler ve diyet Genetik faktörler Önceden var olan hastalık hali İlaç etkileşmesi..

4 5.1. Gebeler ve Emzirenlerde AİK Gebelikte ilaç kullanımı I. Gebe olduğunu bilmeden alınan ilaçlar II. Gebeliğin doğası gereği alınan ilaçlar III. Astım, hipertansiyon, depresyon, epilepsi gibi kronik kullanılan ilaçlar IV. Tedavi gerektiren yeni bir hastalık gelişmesi nedeniyle alınan ilaçlar DSÖ ya göre Anne adayları tüm gebelik dönemi boyunca vitamin ve demir ilaçları hariç ortalama üç (3) ayrı ilaç kullanmakta İlaçların %100'e yakını plasentadan bebeğe geçmesine karşın, çok azı bebekte istenmeyen durumlara neden olur. En tehlikeli dönem 3 11 haftalar

5 5.1. Gebeler ve Emzirenlerde AİK Gebelik ve emzirme döneminde ilaç tedavisi uygulanırken ilacın etkileri, Anneye Gebeliğe Fetusa Bebeğin sağlına ayrı ayrı değerlendirilmelidir Bu kritik zaman dilimlerinde anneler; Normaldekinden daha duyarlı davranmalı Hekimin önerilerinin dışına asla çıkmamalı Herhangi bir sorun yaşamaları halinde de mutlaka hekimiyle görüşmeli Sağlıklı bir gebelik için gereksinim duyulan ilaçlar kullanılmalıdır Planlı gebeliklerde gebe kalınmadan önce bazı vitamin ve minerallerin kullanılması ya da eksikliklerinin giderilmesi gereklidir

6 5.1. Gebeler ve Emzirenlerde AİK Doğmamış bebeğe anneden ilaç geçişi biyolojik bariyerin kolay geçirgenliği sayesinde çoğu ilaç için son derece kolaydır Gebelik döneminde kullanılan ilaçların, gebelik ve fetüs üzerine olumsuz etkileri olmasına teratojenik etki denir Teratojen: Teratojenik etki oluşturan etken Teratojenite, ilaç dışında çeşitli kimyasal maddeler, enfeksiyöz ajanlar, radyoaktif maddeler vb. pek çok nedene bağlı olarak gelişebilir Teratojenite riski ilaca, gebeliğin zamanına göre vb. bebeğe ve anneye ait bazı faktörlere göre çeşitlilik gösterir Teratojenik etki bakımından özellikle ilk 3 ay çok daha risklidir. Diğer aylarda da teratojenite riski azalmakla birlikte devam etmektedir.

7 5.1. Gebeler ve Emzirenlerde AİK Gebelikte olduğu gibi emzirme döneminde de ilaç kullanımı özeldir Doğumdan sonra, çeşitli nedenlere bağlı olarak annenin bazı ilaçları kullanması gerekebilir Bu ilaçlar, emen bebeğe anne sütü yoluyla geçerek çeşitli sorunlara yol açabilir Genel olarak emzirme döneminde ilaç kullanımı önerilmemekle birlikte hekim tarafından yarar/zarar dengesi doğrultusunda kullanımına karar verilebilir. Eczacılar emziren annelere ilaç sunarken, AİK in tüm kurallarına uymalı, o ilacın süte geçme ve bebeğe ne yönde etki edeceğine dair anneyi uyarmalıdır

8 5.1. Gebeler ve Emzirenlerde AİK Gebenin Ağrısı Olursa Kategori B: Parasetamol: En sık kullanılan, en güvenilir ilaç Gebenin Çoook Ağrısı Olursa Kategori C: Morfin: Uzun süre ve yüksek dozda alınırsa Kategori D Gebede Bakteriel Enfeksiyon Gelişmişse Kategori B: Penisilinler: Plasentayı hızlı ve kolay geçer, Süte az geçer Kategori B: Sefalosporinler: Plasentayı geçer, süte az geçer. Bazı sefalosporinler (cefaclor, cephalexin, cephradrine) anomali riskini arttırmakta Kategori B: Makrolidler (Eritromisin): Plasentayı az miktarda geçer Kusan gebe Çoğu kategori B: Vitamin B6, Antihistaminikler, Metoklopramid Gebe Grip Olursa Güvenli: Serum Fizyolojik, Okyanus Suyu Kategori B: En güvenlisi Parasetamol

9 5.2. Çocuklarda AİK Çocuklarda tedavi sürecinde dikkatli olunması gereken bazı önemli bilgiler: Çocuk erişkinin küçük modeli değildir. Bu tür konulardaki hesaplamalar kişiye, hastanın kilosuna, vücut yüzeyine, hastalığına göre değişebilir Doktor kontrolü dışında ilaç alınmamalı ilacın doz/miktarında doktorun bilgisi dışında değişikliğe gidilmemeli Ebeveynlerinin kontrolü dışında ilaç kullanmamalı Okul şartlarında mutlaka sorumlu öğretmenlerinden yardım almalı İlaçlar çocukların erişemeyecekleri yerlerde muhafaza edilmeli Cilde sürülerek kullanılan merhem, krem vb. ilaçlar kullanılırken daha kolay emilebilirlik bakımından dikkatli olunmalı Başkalarının ilaçları çocuklarda asla kullanılmamalı Bebeklik döneminde, yutularak alınacak sıvı ilaçlar genellikle enjektöre çekilerek ağzın arka kısmından yavaş yavaş verilmeli Hekimin önerisi olmadan tadı acı olan ilaçlar mama veya yiyecekle karıştırılmamalı İlaç hazırlama işlemi çocuğun yanında yapılmamalıdır İlacın tat ve yapacağı ağrı konusunda dürüst olunmalı

10 5.2. Çocuklarda AİK Çocuklarda tedavi sürecinde dikkatli olunması gereken bazı önemli bilgiler: Erişkinlerin kullandığı ilaçları ezerek, bölerek, suda eriterek bebek ve çocuklara vermeyin YANLIŞ 1: Toz haldeki antibiyotik şurupları kaynar su ile sulandırmak, ve sulandırılan bu ilaçları 1 ay sonra tekrar rahatsızlanınca kullanmaya çalışmak YANLIŞ 2: Vitaminler, balık yağları,demir ve kan ilaçları gibi ilaçların etkilerini artırmak için fazla kullanma yoluna gitmek YANLIŞ 3: Etken madde içeren bazı burun damlaları uzun süreli kullanmak, burun damar yapısına zarar verecektir YANLIŞ 4: Yatar pozisyonda ağızdan ilaç vermek ve bu sebepten soluk borusuna kaçırarak tahriş etmek YANLIŞ 5: Hastalık biraz düzelince bunu iyileşme olarak algılayıp kullanılan antibiyotiği bitirmeden kesmek

11 5.3. Yaşlılarda AİK Yaşlılarda, yaşlanmaya bağlı olarak fizyolojik, patolojik, ruhsal pek çok değişiklik görülür Vücutta ortaya çıkan değişiklikler ilaç etkisinde artmaya ya da azalmaya neden olabilir Bu değişiklikler, organların işlevlerinin azalmasına, hatta kronik hastalıkların artmasına neden olabilir Yaşlı kişilerin tedavilerinde çok sayıda ilacın aynı anda kullanması gerekebilir. Bu tür durumlara çoklu ilaç kullanımı ya da tıp dilinde polifarmasi de denir.

12 5.3. Yaşlılarda AİK Yaşlılarda çoklu ilaç kullanımına zemin yaratan faktörler Hastanın farklı doktorlara giderek çok sayıda reçete alması Reçetelere çok sayıda ilaç yazılması Hastaların fazla ilaç beklentileri Çok sayıda reçetesiz ilaç satılması Yaşlı hastaların aile bireylerinden veya çevreden ilaç alarak kullanma eğilimi Yaşlılarda tanıdan ziyade semptoma (belirtilere) yönelik olarak ilaç kullanılması Doktorların eski ilacı kesip yeni ilaca başlama eğilimi Kullanılan ilaçların otomatik olarak tekrar yazılması

13 5.3. Yaşlılarda AİK Yaşlanmayla birlikte görme, kavrama, tutma, bilinç sorunları vb. problemler ile sık karşılaşılabilir. Yaşanan sorunlar; Hastanın ilacının kullanma talimatını okuyamaması İlaç şişesinin kapağını açamaması İlacını alma saatini ve hangi ilacını Alacağını aklında tutamaması İlacını fazla ya da eksik alması Sık karşılaşılan semptomları gidermeye yönelik olarak, yaşlılarda, kendi kendini tedavi için ilaç kullanma eğilimi yaygındır İleri yaştaki kişilerde ilaçların alınmasından sonra, ilacın içindeki etken maddenin emilimi, dokulara dağılımı ve daha sonra vücuttan atılımı gençlere oranla farklılık göstermektedir Tükürük salgısı azalır, Mide-barsak hareketleri azalır, İlacın emilebileceği yüzey azalır, Mide boşalma zamanı uzar, Kas kitlesi ve vücut suyu azalır, Vücut yağ kitlesi artar, Karaciğer küçülür, kanlanması azalır, Böbreğin kanlanması ve süzme özelliği azalır

14 5.3. Yaşlılarda AİK Yaşlılıkta akılcı ilaç kullanımı ile ilgili temel kurallar Yaşlı hastaya ilaç önerilirken tedavi mutlaka bireyselleştirilmeli; o hastaya en uygun ilaç seçilmelidir Sadece hastalık belirtileri için ilaç önerilmemelidir Tıbbi sorunlar olanaklar elverdiğince ilaçsız olarak tedavi edilmeye çalışılmalıdır İlaca mümkün olan en düşük dozda başlanmalıdır Yan etkisi olabilecek ilaçlar mümkün olduğunca kısa sürede kullanılıp, kesilmelidir Hastanın tedaviye uyumunu artırmak için kullanım takvimi hazırlanmalı, ilaç kutuları belirgin olarak etiketlenmelidir İlaçlar gerekli kan-idrar incelemeleri gibi laboratuar testleri yapıldıktan sonra reçete edilmelidir

15 5.3. Yaşlılarda AİK Yaşlılar açısından dikkat edilmesi gereken konular Her belirti veya yakınma için hemen ilaç alınmamalı Muayeneye giderken kullanmakta olduğu tüm ilaçları yanında götürmeli Sigara, alkol ve kafeinli içecek tüketiliyorsa hekime bilgi verilmeli Her türlü yan etki mutlaka doktora iletilmeli Bitkisel ürün kullanımında mutlaka doktora danışılıp kullanılmalı İlaç kutularının kapağını açmada zorluk, ilacı yutmada zorluk, aynı renkteki tabletlerin karışması gibi zorluklarla karşılaşılırsa doktorla paylaşılmalı

16 5.4. Kronik Hastalığı Olanlarda AİK Kronik (ömür boyu süren) hastalıkların sıklığı, tüm ülkelerde giderek artmaktadır Ülkemiz için önemli olan bazı kronik hastalıklar: Kalp-damar hastalıkları Yüksek tansiyon Diyabet Koah diye bilinen solunum yolu hastalığı Osteoartrit Kanserlerdir Kronik hastalığı olanların aşağıda yer alan durumları anlamış olmaları yaşamsal öneme sahiptir Hastalıklarının ne olduğunu, biliniyorsa neden olduğunu Tedavinin neden gerekli olduğunu Tedavi süresini Tedavi planını İlaçların Beklenen ve beklenmeyen etkilerini Edaviye uyulmazsa ortaya çıkabilecek sorunları

17 5.4. Kronik Hastalığı Olanlarda AİK Kronik Hastalığı Olanlar İlaç Kullanırken Nelere Dikkat Etmelidir? İlaçlarını hekimin önerdiği yolla, önerdiği miktarda, önerdiği zamanda, önerdiği sıklıkta almalıdır. İlaçsız gün geçirmemek/ilaçsız kalmamak için ilaçlarının ne zaman biteceğini bilmeli, ilaçlarını sürekli tedarik etmek için vaktinde kontrole gitmeli Mevcut kronik hastalığı dışında bir sağlık sorunu yaşadığında, hekimini sürekli kullandığı ilaçlar konusunda mutlaka bilgilendirmelidir Hasta, kullandığı ilaçların besinlerle vb. olan etkileşimi konusunda bilgi istemeli Hasta çalışıyorsa, iş yerinde ilaç saatlerine uymak için gerekli planlamayı yapmalıdır Bazı durumlarda hastalar kendi enjeksiyonlarını kendileri yaparlar (insülin enjeksiyonu gibi). Böyle bir durumda, sağlık personelinin öğrettiği kurallara uymalı, asla farklı bir uygulamada bulunmamalıdırlar

18 Sorular 1. Gebelik döneminde kullanılan ilaçların, gebelik ve fetüs üzerine olumsuz etkilerine ne ad verilir? a) Yan etki b) Radikal etki c) Teratojenik etki d) Semptomatik etki e) Gebelik önleyici etki 2. Çocuklarda ilaç kullanımı ile ilgili ifadelerden hangisi yanlış bir uygulamadır? a) Toz haldeki antibiyotik şurupları ılık su ile sulandırmak b) Tadı acı olan ilaçları mama veya yiyecekle karıştırmak c) Oturur pozisyonda ağızdan ilaç vermek d) İlaç kendi ölçü kaşığı ile kullanmak e) İlaç hazırlama işlemini çocuğun yanında yapmamak

19 Kaynaklar TC Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç Ve Tıbbi Cihaz Kurumu Beşeri Tıbbi Ürün Tanıtım Elemanları Eğitim Programı Bölüm. Yazar: Prof. Dr. Ahmet akıcı Ankara 2014 T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı, 2013 SGK Yayın No: 112 T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu Başka nlığı, 2013SGK Yayın No: 104 T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı, 2013 SGK Yayın No: 107 Neşe Çolak Oray. Gebelikte İlaç Kullanımı. TATD Klinik Toksikoloji Sempozyumu Nisan Erişim 22/10/2015 İlaç kullanımında dikkat edilecek noktalar. Prof. Dr. Yeşim GÖKÇE KUTSAL.