KIBRIS GELENEKSEL KONUT MĠMARĠSĠ TASARIMINDAKĠ TEMEL ETKENLERĠN MĠMARĠ VE EKOLOJĠK YANSIMALARI

Transkript

1 KIBRIS GELENEKSEL KONUT MĠMARĠSĠ TASARIMINDAKĠ TEMEL ETKENLERĠN MĠMARĠ VE EKOLOJĠK YANSIMALARI Özge YÜCESOY Ġç Mimar ve Mimar / Planlama ve ĠnĢaat Dairesi Bakanlıklar Yolu, Gelibolu Bölgesi LefkoĢa / KKTC / oyucesoy@yahoo.com ÖZET İnsanın yaşamını sürdürmek için sığındığı bir yer olmaktan öte, sosyal yaşam fonksiyonlarına ve statüsüne göre gelişmeye başlayan konut, bulunulan coğrafyanın malzeme ve iklimine göre şekillenmektedir. İnsanoğlunun ekosistem üzerinde yarattığı tahribatın başında yapılaşma vardır. Ancak geleneksel yapı kültürü, bulunduğu çevrenin koşullarına en uygun çözümler üretmesi ve doğal döngüye en az zarar veren tasarımlar içermesi nedeniyle, günümüz mimarlık ve planlama çalışmalarında yararlanılması gereken dersler içermektedir. Bu çalışma yapılırken çeşitli yazılı ve görsel kaynaklardan faydalanılarak durum tesbiti yapılmıştır. Gelecekteki yapılaşma süreci içinde mimarlık açısından bugünün yapım ve tekniklerine ışık tutacak geçmiş deneyimlerden yararlanılması için farkındalık yaratılması amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Geleneksel Konut Mimarisi, Tasarım, Ekoloji, İklim, Çevre 1

2 GĠRĠġ Konut, insanlıkla beraber gelişen ve tüm canlılar için doğal bir ihtiyaç olan korunma ve barınma gereksinimlerini karşılayabilecek şekilde düzenlenen yapı türüdür. Kronolojik olarak incelenmesi gereken gelişim sürecinde yer alan farklı etkenler, Kıbrıs Geleneksel Konut Mimarisi tanımlaması ile değerlendirilerek gelecekteki yapılaşma süreci içinde temel ödevlerini yerine getirmelidir. Yaşanan süreçte çarpık yapılaşmanın bedeli çevresel kirlilik olarak ödenmektedir. Oysa geleneksel Kıbrıs Konut Mimarisinde, doğal yaşam döngüsü etrafında şekillenen yapıların, yine doğal coğrafik koşullar ile uyum içinde inşaa edildiği görülmektedir. Canlıların birbirleri ve çevreleriyle ilişkilerini inceleyen bilim olan Ekoloji ile bu bağlamda örtüşen mimaride; daha yaşanılır ve sürdürülebilir bir çevre için yorumlanması öncelikli bir ihtiyaçtır. Örnek F1 / Tatlısu ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) 2

3 KIBRIS KONUT MĠMARĠSĠNDE TASARIM ETKENLERĠ Konut tasarımında kişinin beklentileri, gerekli işlevleri barındırması, güvenilir / dayanıklı olması ve ekonomik olması ile karşılanabilir. Bu bağlamda amaca hizmet edecek sonuca ulaşılmak tasarım etkenleri iyi incelenmesi ile mümkün olacaktır. Öncelikle ele alınması gereken temel etkenler: İklim, Malzeme ve İşlev olarak sıralanmaktadır. a-ġklim Konut tasarımında etken rol oynayan arazi konumu, yönü, ulaşım durumu, çevredeki yapılaşma durumu, altyapısı gibi teknik veriler bölgelere göre iklimsel olarak değişiklik gösteren topografik yapıya bağlıdır. Bu durumda rüzgar yönü ki Kıbrısta Kuzey Batı Rüzgarı Hakim Rüzgar olarak kabul edilir ve yağış miktarları (değişkendir) temel tasarım faktörleri olmuştur. Bu bağlamda İç Bölgeler ve Kıyı Bölgeleri mimari tasarımda malzeme tercihlerini farklı yönde kullanmıştır. Konut yerleşimlerinde iklimsel özelliklere önem verilerek rüzgar ve güneş hareketlerine uyumlu yerleşim planı oluşturulmuştur. Dış cephedeki kapı ve pencerelerin küçük tutulması, sundurma yaratılarak gölge yaratılması, çevresel faktörlerden korunmak için çevre duvarlarının yüksek tutulması ve enerji etkin peysaj tasarımı bazı örneklerdir. b-malzeme İklimin ve coğrafyanın sağladığı avantajlarla ve dezavantajlarla bulunduğu çevrede kendine yaşama alanı kurgulayan insan en yakınıda olan malzemeden yola çıkarak teknoloji ve malzeme tedariki sorunlarını en aza indirgeyerek işe başlamıştır. Bu bağlamda mimari tasarım aşaması boyunca alınan çevresel kararlar ekonomik yararları da beraberinde getirmektedir. Kıbrıs Konut Mimarisinde öne çıkan malzemeler taş ve kerpiç tir. Örnek F2 / Tatlısu ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) 3

4 c-konutun Barındırdığı ĠĢlevler Kıbrıs Konut Mimarisinde doğal yaşam döngüsü etrafında şekillenen yapıların yine doğal coğrafik koşullar ile uyum içinde içinde yaşayan aile yada aileler için en işlevsel şekilde planlanmıştır. Bir başka deyişle; konuttaki işlev şeması eylemlere göre düzenlenmiştir. Buna göre Kıbrısta Konut Mimarisini mekansal ve yapısal olarak incelemek mümkündür. Örnek F 3 / Lapta ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) Örnek F 4 / Avtepe Ortak Alanlar: Mutfak - Pişirme ve Yeme Eylemi Banyo - Temizlenme Eylemi Sofa - Oturma Eylemi Sundurma - Oturma Eylemi Avlu Teras Depo Yaşama Alanı: Oturma Eylemi Çalışma Eylemi Dinlenme Eylemi Yeme Eylemi 4

5 Yatma Alanı: Uyuma Eylemi Dinlenme Eylemi Barınak: Ahır WC: Temizlenme Eylemi c-i-mekansal Örgütlenmelerine Göre Kıbrıs Evleri Yaşam biçiminden gelen fonksiyon şeması şu şekilde guruplandırılmıştır. Osmanlı Dönemindeki Tipoloji Analizi: 1-Tek Odalı Plan Tipi 2-Tahtalıklı Plan Tipi 3-Sundurmalı Plan Tipi Kirişli Kemerli 4-Sundurmasız Plan Tipi 5-Giriş Hollü Plan Tipi Giriş Nişli Giriş Nişsiz 6-Hanaylı Plan Tipi Loca Balkonsuz Hanay Loca Balkonsuz Hanay Bağımsız Hanay *Sn. T. Salihoğlu na ait, Kıbrıs Adasında Konut adlı eserden alıntı yapılmıştır. 5

6 c-ii-yapısal Karakterlerine Göre Kıbrıs Evleri Adada kullanılan yığma yapım sistemi kıyılarda ve dağ eteklerindeki yerleşimlerde yapı malzemesi olarak taş ve ahşabın, iç bölgelerde (ova nitelikli bölgelerde) daha çok kerpiç kullanılmaktadır. Yapı sistemleri geleneksel olarak ustalardan çıraklara öğretilerek nesilerden nesillere aktarılmaktta idi. Örnek F 5 / Lefkoşa ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) Örnek F 6 / Avtepe ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) 6

7 GELENEKSEL KONUT TĠPLERĠ ayırabiliriz. Kıbrıstaki geleneksel konut tipleri incelendiğinde Kentsel ve Kırsal olarak iki ana başlığa a-kentsel Konut Tipleri: 1. Tek Ev 2. Bitişik Nizam Evler 3. Konak Örnek F7 / Lefkoşa ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) 7

8 b-kırsal Konut Tipleri: 1. Köy Evi 2. Çiftlik Evi 3. Konak Örnek F 8 / Baf ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) 8

9 GELENEKSEL KIBRIS EVLERĠNDE ÖN PLANA ÇIKAN ÖZELLĠKLER Alt katta servis servis mekanları, üst katta yaşam ve yatma mekanları yer almaktadır. uygulanmaktadır. Antre: Geleneksel Kıbrıs evlerinde giriş kapısından girildiğinde sofaya açılan antre sistemi Zemin: Zeminler toprak yada doğal yerli mermer olan doğal malzemelerden döşenir. Merdiven basamaklarında yine doğal taş kullanılırlen üst katlarda strüktürün de getirisi olan ahşap (yerel ağızda badoma tahtası) kullanılmaktadır. Duvarlar: Geleneksel Kıbrıs evlerinde en çok kullanılan malzeme taş ve kerpiçtir. Yörelere göre farklılık gösteren sarı renkte kumlu ve işlenmesi kolay ve de ebatlanmış olan, sarı taş yada ocağına bağlı olarak değişik renkte bulunabilen irili ufaklı kaya parşalarından oluşan Beşparmak taşı kullanılmaktadır. Sıva: Genelde binalarda dış sıva kullanılmamaktadır. Osmanlı döneminde yapılan binaların dışı koruma maksatlı olarak alçı ile sıvanmıştır. Zaman içinde malzeme ve uygulama kusurları yanı sıra iklim koşullarıyla zarar görmekte, kabararak dökülmektedir. Eski dönemlerde kaya taşından örme binalarda iç sıva olarak çamur kullanıldığı da gözlemlenmiştir. Günümüzde kerpiç yapılarda iç sıva olarak alçı kullanılmaktadır. Ocak: Bazı konutlarda hem pişirme hem de ısınma maksatlı şömine bulunmaktadır. Genelde mutfakla bitişik yada aynı odada bulunan şömine pişirme işlevini tamamladıktan sonra yemek yeyenler için sıcak bir ortam sağlamakta hatta kışın samimi ziyaretçiler için de kabul mekanı olarak kullanılmasında rol oynamaktadır. Çatı: Damda (çatı) ısı yalıtımı için toprak katmanlar (bazan kiremitle kaplanır) oluşturulmuş, yagmur suyunun akması için ise eğim, duvarların korunması için ise saçak yapılmıştır. Cepheler: Cephelerde kesme taş duvar yüzeylerine rölyef oluşturacak şekilde olusturulan söveler kapı ve pencereler etrafında dekoratif olarak kullanılmıştır. Sövesiz olan fasatlar da vardır ancak yüksek ve panjurlu pencereler ısı ve ışıktan faydalanılacak veya korunacak şekilde tasarlanmıştır. Ana giriş kapısı daima odak noktası oluşturacak bezemelere sahiptir. 9

10 MĠMARĠ VE EKOLOJĠK YANSIMALARA BAĞLIKÖY'DEN ÖRNEKLER irdelenmektedir. Yapının tasarım aşamasında öncelikli olarak yerel bölgeye ait topografik ve iklimsel veriler Örnek F 9 / Bağlıköy ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) Mevcut ve yeni doğal örtüler, açık alan düzenlemesi bina iklimlendirmesinde etkin rol oynamaktadır. Hava temizliği, nem ayarı, ses yalıtımı, gıda temini, rüzgar ve güneşten korunma yeşil dokunun ekolojik dengeye faydalarından bazılarıdır. Örnek F 10 / Bağlıköy ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) 10

11 Bina, toprak altı ve toprak üstü zenginlikleri ve mevcut arazi formu en az zedelenecek şekilde konumlandırılmaktadır. Örnek F 11 / Bağlıköy ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) 11

12 Ekolojik mimarideki temel ilkelerden olan ve geleneksel mimariye uygun olarak Bağlıköy'de de uygulanan, doğaya zarar vermeyecek olan doğal malzeme ve/veya doğaya saygılı malzeme kullanımı önem arzetmektedir. Örnek F 12 / Bağlıköy ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) Arazi formu yapısal doku bakımından uyumlu malzemerin karbon ayak izi bırakmadan, en yakın çevreden yada bizzat bulunduğu alandan kullanılan yapı malzemeleri; bu örnekte, yöresel yapım tekniklerine göre uygulanmıştır. Örnek F13 / Bağlıköy ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) 12

13 Dayanıklı, yapım maliyeti düşük, üretim aşamasında az enerji kullanılan, mümkün olduğunca doğaya az zarar veren malzemeler tercih edilmektedir. Örnek F 14 / Bağlıköy ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) Her bölgenin çevresel doğal ve enerji kaynakları yanısıra sismolojik sicili de irdelenerek çalışılması konusunda, geleneksel yapı örüntülerinden alınacak derslerimiz vardır. Örnek F15 / Bağlıköy ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) 13

14 Binanın yapımı, kullanımı ve yıkımı aşamalarında doğaya saygılı ve geridönüşümlü malzemelerin kullanımı tercih edilmektedir. Böylelikle doğadan alınan doğaya terkedilebilecek niteliktedir. Örnek F 16 / Bağlıköy ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) Örnek F 17 / Bağlıköy ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) 14

15 Osmanlı döneminde yapılan binaların dışı koruma maksatlı olarak alçı ve/ veya toprak ile sıvanmıştır. Zaman içinde malzeme ve uygulama kusurları yanı sıra iklim koşullarıyla zarar görmekte, kabararak dökülmektedir. Eski dönemlerde kaya taşından örme binalarda iç sıva olarak çamur kullanıldığı da gözlemlenmiştir. Günümüzde kerpiç yapılarda iç sıva olarak alçı kullanılmakta, dış duvarlarda ise karma uygulamalar görülmektedir. Örnek F 18 / Bağlıköy ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) Örnek F 19 / Bağlıköy ( Fotoğraf Ö. Yücesoy ) 15

16 SONUÇ VE ÖNERĠLER Bu konuda genel bir değerlendirme yaparsak, Ekolojik tasarım günümüzde bir gerekliliktir. Kentlerde doğanın yaşama entegre edilmesi yaşam kalitesini de artıracaktır. Günümüzde çok sayıdaki kararın neticesinde tasarım ekibinin önüne gelen karar verilmiş proje, yatırımcının talebi doğrultusunda şekillenmeye başlıyor. İnsanoğlunun ekosistem üzerinde yarattığı tahribatın başında yapılaşma geliyor. Bu bağlamda bilinçli yatırımcı, bilgili ve yetenekli bir ekiple başarılı neticeler alabiliyor. Çeşitli disiplinlerden oluşturulan ekiplerle çalışıldığında sorunlar hızla çözümlenebiliyor. Geleneksel mimaride yıllar içerisinde oluşmuş yapı kültürü birikiminden de faydalanılarak, ekolojik olarak nitelendirdiğimiz, canlıların birbirleri ve çevreleriyle ilişkilerinin kurgusunu yeniden geliştirerek hayata geçirip başarılı bir koruma ve planlı yapılaşma mümkün. Maliyetinin ne olacağının yanı sıra, ne kadar sürdürülebilir olduğu da hesaplanarak; düşük enerji harcayan, çevreye etkisi az olan binaların tasarımları yasal kapsama dahil edilmelidir. Yapı paydaşları ortak sorumluluk ve dayanışma ile çalışmalıdır. 16

17 KAYNAKLAR KTMMOB, II. Konut Kurultayı, Lefkoşa 2006 T.Salihoğlu, Kıbrıs Adasında Konut, Lefkoşa 2006 S.H.Eldem, Yapı, İstanbul 2000 E.F.Arcan, F.Evci, Mimaride Tasarıma Yaklaşım, İstanbul 1999 N.Koçu, Sürdürülebilir Malzeme Bağlamında Kerpiç ve Çatı-Cephe Uygulamaları, 6.Ulusal Çatı&Cephe Sempozyumu Bildirisi, Bursa 2012 S.Çetin, Geleneksel Konut Mimarisinin Ekolojik Yansımaları: Burdur Örneği, 5.Ulusal Çatı&Cephe Sempozyumu Bildirisi, İzmir 2010 T. Esin/İ.Yüksek, Çevre Dostu Ekolojik Yapılar, Kırklareli 2012 O.Berktan, Ekoloji-İç Mimarlık İlişkisi ve Eko Ev, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006 B. Bozdoğan, Mimari Tasarım ve Ekoloji, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003 KKTC Bayındırlık ve Ulaştırma Bakanlığı Meteoroloji Dairesi Isı ve yağış istatistikleri ĠNTERNET KAYNAKLARI pli=