TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ANTROPOLOJİ (FİZİK ANTROPOLOJİ) ANABİLİM DALI

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ANTROPOLOJİ (FİZİK ANTROPOLOJİ) ANABİLİM DALI ERZİNCAN İLİNDE 65 YAŞ VE ÜSTÜ BİREYLERE YÖNELİK BAZI ANTROPOMETRİK VÜCUT ÖLÇÜLERİ VE MUTFAK TASARIMI YÜKSEK LİSANS TEZİ Sevda ERSOY ANKARA-2008

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ANTROPOLOJİ (FİZİK ANTROPOLOJİ) ANABİLİM DALI ERZİNCAN İLİNDE 65 YAŞ VE ÜSTÜ BİREYLERE YÖNELİK BAZI ANTROPOMETRİK VÜCUT ÖLÇÜLERİ VE MUTFAK TASARIMI YÜKSEK LİSANS TEZİ Sevda ERSOY Tez Danışmanı: Prof. Dr. Galip AKIN ANKARA-2008

3 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ANTROPOLOJİ (FİZİK ANTROPOLOJİ) ANABİLİM DALI ERZİNCAN İLİNDE 65 YAŞ VE ÜSTÜ BİREYLERE YÖNELİK BAZI ANTROPOMETRİK VÜCUT ÖLÇÜLERİ VE MUTFAK TASARIMI Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Galip AKIN Tez Jurisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası..... Tez Sınav Tarihi..

4 İÇİNDEKİLER TABLOLAR DİZİNİ VI GRAFİKLER DİZİNİ VII GİRİŞ 1 1. BÖLÜM: KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE 1.1. Tarihsel Çerçeve Ergonomi ve Başlıca Konuları Antropometri ve Ergonomi Yaşlılık Yaşlılıkta Gözlenen Değişimler Yaşlı Konutlarında Aranacak Nitelikler Banyo-Tuvalet Mutfak Oturma ve Yatak Odaları Ev Güvenliği Açısından Dikkat Edilmesi Gereken Konular Merdivenler Elektrik ile ilgili konular Genel Önlemler Evin Sıcaklığı ve Havalanması Zemin Yaşlı Bireyler İçin Mutfak Tasarımı 21 I

5 2. BÖLÜM: MATERYAL VE METOT 2.1. Amaç Materyal Metot Alınan ölçüler İstatistiki Analizler BÖLÜM: BULGULAR VE DEĞERLENDİRME 3.1. Demografik Bulgular Bireylerin Cinsiyet ve Yaş Dağılımları Bireylerin Mesleki Durumları Bireylerin Eğitim Durumları Bireylerin Kardeş Sayıları Bireylerin Çocuk Sayıları Antropometrik Bulgular Ağırlık Boy Göz Yüksekliği Göbek Yüksekliği Sağ El Aşağıda Zemin Parmak Ucu Mesafesi Sağ El Yukarıda Zemin Parmak Ucu Mesafesi Sırt-Parmak Ucu Mesafesi Omuz Genişliği Büst Yüksekliği Otururken Göz Yüksekliği Otururken Omuz Yüksekliği 68 II

6 Omuz Dirsek Uzunluğu Oturma Yeri Dirsek Yüksekliği Otururken Diz Yüksekliği Oturma Yeri Üstbacak Yüksekliği Otururken Popliteal Uzaklık Otururken Kalça Diz Uzunluğu Otururken Kalça Genişliği El Genişliği El Uzunluğu 86 TARTIŞMA 88 SONUÇ 98 ÖZET 100 SUMMARY 102 KAYNAKÇA 104 EK 1 : Araştırma Formu 109 III

7 TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Bireylerin Cinsiyetlere Göre Yaş Dağılımları 31 Tablo 2. Bireylerin Mesleki Durumları 32 Tablo 3. Bireylerin Eğitim Durumları 33 Tablo 4. Erkek Bireylerin Kardeş Sayıları 34 Tablo 5. Kadın Bireylerin Kardeş Sayıları 35 Tablo 6. Erkek Bireylerin Çocuk Sayıları 36 Tablo 7. Kadın Bireylerin Çocuk Sayıları 37 Tablo 8. Örneklemde Yer Alan Erkek Ve Kadın Bireylere Ait Antropometrik Veriler 39 Tablo 9. Örneklemde Yer Alan Erkek Bireylere Ait Persentil Değerleri 40 Tablo 10. Örneklemde Yer Alan Kadın Bireylere Ait Persentil Değerleri 42 Tablo 11. Yaş Gruplarına Göre Erkek Ve Kadın Bireylere Ait Ağırlık (kg) Değerleri 44 Tablo 12. Yaş Gruplarına Göre Erkek ve Kadın Bireylere Ait Boy Değerleri (mm)_ 46 Tablo 13. Yaş Gruplarına Göre Erkek Ve Kadın Bireylere Ait Göz Yüksekliği Değerleri (mm) 49 Tablo 14. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Göbek Yüksekliği Değerleri (mm) 52 Tablo 15. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Sağ El Aşağıda Zemin Parmak Ucu Mesafesi Değerleri (mm) 54 Tablo 16. Yaş Gruplarına Göre Erkek Ve Kadın Bireylere Ait Sağ El Yukarıda Zemin Parmak Ucu Mesafesi Değerleri(mm) 57 Tablo 17. Yaş Gruplarına Göre Erkek Ve Kadın Bireylere Ait Sırt Parmak Ucu Mesafesi Değerleri (mm) 60 Tablo 18. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Omuz Genişliği Değerleri (mm) 62 IV

8 Tablo 19. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Büst Yüksekliği Değerleri (mm) 64 Tablo 20. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Otururken Göz Yüksekliği Değerleri (mm) 66 Tablo 21. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Otururken Omuz Yüksekliği Değerleri (mm) 68 Tablo 22. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Omuz Dirsek Uzunluğu Değerleri (mm) 70 Tablo 23. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Oturma Yeri Dirsek Yüksekliği Değerleri (mm) 72 Tablo 24. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Otururken Diz Yüksekliği Değerleri (mm) 74 Tablo 25. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Oturma Yeri Üstbacak Yüksekliği Değerleri (mm) 76 Tablo 26. Yaş Gruplarına Göre Erkek Ve Kadın Bireylere Ait Otururken Popliteal Uzaklık Değerleri (mm) 78 Tablo 27. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Otururken Kalça Diz Uzunluğu Değerleri (mm) 80 Tablo 28. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait Otururken Kalça Genişliği Değerleri (mm) 82 Tablo 29. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait El Genişliği Değerleri (mm) 84 Tablo 30. Yaş Gruplarına Göre Kadın Ve Erkek Bireylere Ait El Uzunluğu Değerleri (mm) 86 Tablo 31. Farklı Çalışmalardaki Kadın Bireylerin Antropometrik Ölçüm Değerlerinin Karşılaştırılması (Kalınkara ve Gönen, 1992) 94 Tablo 32. Farklı Çalışmalardaki Erkek Ve Kadın Bireylerin Antropometrik Ölçüm Değerlerinin Karşılaştırılması (Özgün, 2007) 95 Tablo 33. Farklı Çalışmalardaki Erkek Ve Kadın Bireylerin Antropometrik Ölçülerinin Persentil Değerlerinin Karşılaştırılması (Kirvesoja, 2000) 95 Tablo 34. Farklı Çalışmalardaki Erkek Ve Kadın Bireylerin Antropometrik Ölçüm Değerlerinin Karşılaştırılması (Türkiye Antropometri Anketi, 1937) 97 V

9 GRAFİKLER DİZİNİ Grafik1. Bireylerin Mesleki Durumları 33 Grafik 2. Bireylerin Eğitim Durumları 34 Grafik 3. Bireylerin Kardeş Sayıları 36 Grafik 4. Bireylerin Çocuk Sayıları 37 Grafik 5. Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Ağırlık Persentil Eğrileri 45 Grafik 6. Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Boy Uzunluğu Persentil Eğrileri 48 Grafik 7. Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Göz Yüksekliği Persentil Eğrileri 51 Grafik 8. Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Göbek Yüksekliği Persentil Eğrileri 53 Grafik 9. Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Sağ El Aşağıda Zemin Parmak Ucu Mesafesi Persentil Eğrileri 56 Grafik 10. Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Sağ El Yukarıda Zemin Parmak Ucu Mesafesi Persentil Eğrileri 58 Grafik 11. Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Sırt Parmak Ucu Mesafesi Persentil Eğrileri 61 Grafik 12. Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Omuz Genişliği Persentil Eğrileri 63 Grafik 13. Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Büst Yüksekliği Persentil Eğrileri 65 Grafik 14.Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Oturarak Göz Yüksekliği Persentil Eğrileri 67 Grafik 15.Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Oturarak Omuz Yüksekliği Persentil Eğrileri 69 VI

10 Grafik 16.Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Omuz Dirsek Uzunluğu Persentil Eğrileri 71 Grafik 17.Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Oturma Yeri Dirsek Yüksekliği Persentil Eğrileri 73 Grafik 18.Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Otururken Diz Yüksekliği Persentil Eğrileri 75 Grafik 19.Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Oturma Yeri Üstbacak Yüksekliği Persentil Eğrileri 77 Grafik 20. Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Otururken Popliteal Uzaklık Persentil Eğrileri 79 Grafik 21.Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Otururken Kalça Diz Uzunluğu Persentil Eğrileri 81 Grafik 22.Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Otururken Kalça Genişliği Persentil Eğrileri 83 Grafik 23.Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Otururken El Genişliği Persentil Eğrileri 85 Grafik 24.Yaş Gruplarına Ve Cinsiyetlere Göre Çizilen Otururken El Uzunluğu Persentil Eğrileri 87 VII

11 GİRİŞ İnsanın, boyutsal (antropometrik), anatomik, fizyolojik, psikolojik, mental özellikleri ve bir kapasitesi vardır. Bunların her biri bireyin genetik yapısı ve çevresel etmenlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Her bireyin genetik yapısı ve çevresel etmenleri farklı olduğu için, bireyler kendilerine özgü özellik ve kapasitelere sahiptir. Bireylerin ve toplumların genetik yapıları populasyondan populasyona farklılık gösterir. Bir populasyonun kalıtsal özellik ve kapasitelerinin şifrelerini taşıyan genler kromozomlar üzerinde lokalize olmuşlardır. İşte populasyondaki tüm bireylerin genleri, o populasyonun gen havuzunu oluşturur. Bu nedenle her populasyonun kendine özgü gen havuzu olduğundan yine kendine özgü antropometrik boyutları vardır (Akın, 2006). Her populasyonun yaşadığı bir habitat (yaşam alanı) vardır. Bu habitat canlı ve cansız öğelerden oluşur. İklim, jeolojik yapı, topografik yapı, toprağın yapısı, rakım gibi özellikler cansız etmenleri oluştururken bitkiler, hayvanlar ve diğer insan toplumları da canlı çevreyi oluşturur. Canlı ve cansız çevrenin etkisi ve etkileşimine bağlı olarak da populasyonların özellik ve karakterleri meydana gelir (Akın ve ark., 2005). Antropometrik boyutlar populasyonun yapısal karakterini yansıtan özelliklerden biridir. Bilindiği gibi birey ve toplumların antropometrik boyutlarının meydana gelmesini sağlayan genetik yapı ve çevresel etmenlerin değişimine bağlı olarak da antropometrik ölçülerde değişmeler kaçınılmaz olur. Bu nedenle tasarımı yapılacak her ürünün, onu kullanacak ondan yararlanacak bireylerin, populasyonların antropometrik ölçülerine uygun yapılmalıdır ki, insanların yaşamlarını kolaylaştırsın, motive ederek iş verimini artırsın (Akın ve Koca, 2002). Tasarımı yapılarak, üretilen her ürünün yaşamı kolaylaştırması ve yaşam standartlarını yükseltebilmesi için de tasarım ve üretim sırasında ergonomik kriterler dikkate alınarak, üretilmektedirler. Bir ürünün ergonomik olabilmesi için de işlevsel, teknolojik, orijinal, estetik ve ekonomik olması gereklidir (Akın ve Koca, 2002). 1

12 Konuyu oluşturan 65 yaş ve üstü yaşlıların konutlarındaki mutfakların da onu kullananların antropometrik boyutlarına uygun olarak tasarımlanıp üretimi yapılması kullanıcılara yaşam kolaylığı ve motivasyon sağlayarak düşme, yaralanma gibi kazalardan koruması beklenilir. 2

13 1. BÖLÜM: KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE 1.1. Tarihsel Çerçeve Alet yapımı prehistorik zamanlara dayanmaktadır. İnsanı diğer canlılardan ayıran en önemli etken onun evrimsel sürecinde kazandığı bazı özellikleridir. Osteodontokeratik kültürü olarak bilinen ve kemik-diş-boynuz un hammadde olarak kullanıldığı ilk aletler yaklaşık 3 milyon yıl önce kullanılmaya başladığı tahmin edilmektedir. Etiyopya Hadar da Gona yakınlarında yüzeyden ele geçirilen taş aletler 2,6 milyon yıla tarihlendirilmekte ve ilk taş alet kullanıcısının Austrolopithecus garhi olduğu düşünülmektedir. Sofistike alet teknolojisinin 2,5 milyon yıl önce ortaya çıktığı ve Homo rudolfensis ile Homo habilis tarafından kullanıldığı bilinmektedir. O dönemlerden günümüze kadar değişen insan morfolojisi, çevre koşulları ve yeni kültürel birikimlerle birlikte tasarımlarda mükemmelliğe ulaşmak çabaları günümüze kadar süregelmiştir (Asfaw ve ark., 1999). Türkiye de Çatalhöyük yerleşim alanında bulunan obsidiyen aynalar yıl öncesine tarihlendirilir. Aynaların keskin ve çentikli kenarları, korunmak ve konfor sağlamak amacıyla plaster benzeri bir malzemeyle kaplanmış haldedir (Tilley, 1993). Bilinen en eski insan standardı (M.Ö. 3000) Memfis piramidinin mezar odasında bulunmuştur. O günden bu yana bilginler ve sanatkarlar, insan oranlarını inceleme konusunda çalışmalar yapmışlardır (Neufert, 1983). Vücut ölçüleri ile ilgili çalışmaların ilki, M.Ö. birinci yüzyılda yaşamış bulunan Romalı mimar Vitruvius tarafından gerçekleştirilmiştir. Vitruvius, insanın doğa tarafından oranlı bir şekilde yaratıldığını ve çene ucundan alın üzerinde saç köklerine kadar olan yüz yüksekliğinin, normal insan boyunun onda biri olduğunu ve bu uzunluğun bilekten orta parmak ucuna kadar olan el uzunluğuna eşit olduğu belirtilmiştir. Ayrıca baş uzunluğunun normal insan boyunun sekizde biri, göğüs ortasından tepeye kadar olan uzaklığın ise dörtte biri olduğunun iddia etmiştir. Ortaçağda, Phourna Moku, insan boyunun dokuz baş uzunluğuna, XV. yüzyılda 3

14 yaşayan İtalyan bilgini Gennino Cennini ise, insan boyunun kendi kulacının uzunluğuna eşit olduğunu belirtmiştir (Panero, Zelnik, 1979). Eski Mısırlılar, birçok nesneyi cubit (dirsek-orta parmak ucu arasındaki uzunluk) birimiyle ölçerek sandalye, havalı yatak, hızlı savaş arabaları ve deniz botları geliştirmişlerdir. Buna ek olarak Orta Çağ da ölçümler vücut oranlarıyla yapılmakta, oturma yeri yüksekliği 5 yumruk büyüklüğünde ya da bacak uzunluğunun yarısı kadardı (Tilley, 1993). 200 yıl önce makine çağı ve 100 yıl önce de zaman-hareket mühendisliğinin ortaya çıkışının ilk zamanlarında makine kullanıcıdan daha önce düşünülmekteydi. İlk uçaklar tasarımlandıklarında yalnızca belirli boyuttaki operatörler için yapılıyordu. Bu boyuttaki bireylerin az olması nedeniyle insan mühendisliği olgusu oluşmuş ve çalışma alanları, boyutları değişken olan populasyona uygun olabilecek şekilde tasarımlanmaya başlanmıştır. İnsan mühendisliği, insan-makine arasındaki uyumu araştıran bir bilim dalıdır. II. Dünya Savaşından önce mühendisler ve mimarlar temel bazı fiziksel noktaları (merdivene çıkmak için gerekli mesafe, giriş boşluğu ve yemek için gerekli alanlar) belirlemişlerdi. Fakat bu ölçümler genellikle ortalama bireyleri temel almaktaydı. II. Dünya Savaşı yeni ve kompleks savaş makinelerini gerektirmiştir. O dönemde savaşları insanların değil makinelerin kazanacağına inanılıyordu. Bu dönem sonunda ise insanın özellikleri ve kapasitesinin ne kadar önemli olduğu anlaşılmıştır (Tilley, 1993). Yapılan çalışmalar neticesinde populasyonların antropometrik değerlerinin farklı olduğu ortaya çıkmıştır. İnsan populasyonları arasında antropometrik ölçüler ve vücut oranlarının gösterdiği yüksek varyasyon, her populasyon için farklı standartların saptanmasını zorunlu kılmaktadır yılında gerçekleştirilen International Data on Anthropometry başlıklı monografta, dünyadaki 20 farklı gruptan elde edilen ergonomik açıdan önemli 19 antropometrik ölçünün değerlendirilmesi sonucunda güney insanları ve kuzey insanları olarak dünyanın iki alt gruba bölündüğü ve ergonomik tasarım için yeni bir başlangıç yapılması gerektiği önemle vurgulanmıştır (Jürgens ve ark., 1990). 4

15 Gelişmiş ülkelerde farklı gereksinimleri olan bireylerin (hamile, çocuk, engelli, yaşlı vs) ihtiyaçlarına yönelik antropometrik çalışmalar gerçekleştirilmektedir (Tilley, 1993) Ergonomi ve Başlıca Konuları İnsan, biyolojik bir varlık olarak belirli anatomik, fizyolojik, ruhsal ve antropometrik özelliklere sahiptir. İnsanın doldurabileceği hacim, erişebileceği ve başarı ile denetleyebileceği uzaklık, optimum hareket yeteneklerinin sınırları ile belirlenir. İnsan organizmasının fizyolojik özellikleri; insanın algılama yetenekleri, reaksiyon hızı ve koordinasyonu ile yorgunluk ve olumsuz ortam özelliklerine bağlıdır (Sabancı, 1999). Her insanın zekası, yeteneği ve fizyolojik özellikleri farklılık gösterir. İnsan organizmasının duyu organları belirli sınırlar içinde duyarlıdırlar. İnsanın fiziksel iş verimi ve mekanik etkinliğinin iyi olabilmesi için iskelet kas sisteminin biyomekaniğinin, kasların biyokimyasal enerji gereksinimlerinin ve bunları destekleyen solunum ve dolaşım sistemlerinin uyumlu ve verimli çalışması gerekir (Akın, 2001). İnsan her türlü işini, ölçülebilir düzeylerde ve iş formülleriyle ifade edebilecek bir fiziksel güç harcayarak gerçekleştirir. İnsan yaptığı işe karşılık bıkkınlık, bitkinlik, isteksizlik, beceriksizlik, işten kaçma ve geçimsizlik gibi antisosyal kişilik davranışları gösteriyorsa, o insan fizyolojik kapasitesini aşmış, yorulmuş ve bu nedenle psikolojik özellikleri bozulmuştur. Çünkü insanın biyolojik bir varlık olarak belirli bir işi belli ölçülerde yapabileceği vücut yapısı, yeteneği, hareketlerinin bir sınırı ve zekası vardır. Bu nedenle çalışması sırasında tükettiği enerji, ürettiğini aşarsa yorgunluk başlar. Önce organ, doku ve hücreleri zorlanarak fizyolojik bozukluklar ve düzensizlikler ortaya çıkar. Buna paralel olarak da aşırı yorgunlukla birlikte psikolojik özellikler de yitirilmeye başlar. Aslında bu durum, insanı robot ve gelişmiş makine sistemlerinden ayıran en çarpıcı ve en insani özelliktir. Ancak insan yaptığı işte verimliliği artırmak zorundadır. İşte burada ergonomi devreye girer (Erkan, 1995). Ergonomi bir anlamda işin, insanın özelliklerine uygun bir şekilde düzenlenmesi olarak tanımlanabilir. Yunanca Ergon ve Nomic sözcüklerinden 5

16 oluşan ergonomi terimi, iş, eğlence ve akıl yürütme dahil bütün insansal faaliyet alanlarını kuşatan bir disiplindir (Karwowski, 2000). Ergonomi; bir yandan verimliliği artırırken diğer yandan, insanın bedensel ve ruhsal gereksinimlerini de dikkate alarak daha az yorularak, daha az iş kazası ve meslek hastalıklarına maruz kalmalarını sağlamak gibi önemli işleri başarmaya çalışır. Ergonomi bilimindeki çalışmalar insan- makine- ortam ilişkileri olarak da adlandırılır (Akın, 2001). En geniş tanımıyla ergonomi; insanın anatomik özelliklerini, antropometrik ölçülerini, fizyolojik kapasite ve toleranslarını gözönüne alarak; iş yeri yerleşimi ve ortam değişkenlerinin etkisi ile oluşan, organik ve psikolojik reaksiyonlara göre, insan- makine- ortam uyuşumunun temel kuramlarını araştıran bir disiplindir (Sabancı, 1989). Bu tanımların ışığı altında, ergonominin amacı; makineli bir üretim sisteminde çalışan insanın sağlığını koruyarak güvenliğini sağlamak, yapılan işin nicelik ve niteliğini artırarak hem çalışana hem de işverene yardımcı olmak şeklinde özetlenebilir (Sabancı, 1999). Ortam ve ürün tasarımı, insanın kullanımına sunulan yeni ürünlerin yaratılması ya da daha önceden üretilenlerin geliştirilmesi sürecidir. İnsan-sistem etkileşiminin tasarım etmenleri fiziksel, çevresel, organizasyonel, sosyal, ekonomik ve bilişsel etmenlerdir. Ergonominin başlıca amacı insan ve diğer elemanlar arasındaki etkileşim doğrultusunda, insan-sistem-çevre uyumunu sağlayarak, insanın ve diğer bütün sistemlerin performansını en üst düzeye çıkarmaktır (Tilley, 1993). Rohmert e göre (1976) ergonomi başlıca dört ana konuyu içerir: 1. İnsanın karakteristikleri: Antropometrik ölçüler, dayanıklılık, çalışma pozisyonları gibi fiziksel yetenek ve karakteristikler, tepki gösterme, algılama, karar verme ve öğrenme gibi zihinsel karakteristik ve yetenekler. 2. İnsan - makine ilişkileri: Gösteri elemanları (displays), kumanda elemanları, informasyon akışı, otomasyon. 3. Çevre koşulları: Isıtma, ışıklandırma, gürültü, nem, titreşim ve konforu etkileyen diğer etmenler. 6

17 4. İnsan çalışmasının çeşitli yönleri: Yorulma, gerilim, hatalar, iş kazaları, insan performansını etkileyen etmenler, insanın dayanma gücü (Özok, 1981). Ergonomi bir yandan insanın doğal yeteneklerinin sınırlarını genişletmeye çalışırken, diğer yandan da insan-makine sistemlerinin performansını artırmayı amaç edinir. Bu artış ise ancak üretim öğelerinin optimum etkileşimini sağlamakla elde edilebilir. İnsanın boyutları değiştirilemeyeceğine göre, çalışma yerlerinin düzenlenmesi ve makinelerin tasarımı aşamasında, insanın antropometrik boyutlarının bilinmesi ön koşuldur ( Akın ve Koca, 2002) Antropometri ve Ergonomi İnsan; ergonomik yaklaşımın temel bileşenlerinden biri durumundadır. Bu yüzden ergonomi, insanın yaşadığı ortamın ve onun kullandığı her türlü araç ve donanımın insana ve topluma uygun olmasını amaçlar. Bu amaç doğrultusunda, ergonominin dayandığı bilim dallarından biri olan antropometri, Yunanca Anthropos (insan) ve Metikos (ölçüm) kelimelerinden oluşur ve insan vücudunun ölçüleri ile ilgilenir (Duyar, 1995). Antropometrinin belli başlı kullanım alanları şöyledir: 1. İnsan topluluklarının fiziksel yapı itibariyle göstermiş olduğu benzerlik ve farklılıkların araştırılmasında, 2. İnsan tarafından kullanılan her türlü araç-gereç ve mekanların o toplumun yapısına uygun biçimde düzenlenmesi için topluma özgü fiziksel standart ve normların oluşturulmasında, 3. Gerek bireysel düzeyde gerekse toplumsal düzeyde genel sağlık durumunun saptanması amacıyla uygun antropometrik standart ve normların oluşturulmasında, 7

18 4. Çocukların vücut yapılarına göre başarılı olacakları spor dallarına yönlendirilmesi ve yetişkin sporcuların performanslarının ölçülmesinde, 5. İnsanın evrim sürecinde geçirdiği fiziksel değişimlerin anlaşılmasında ve pratik uygulamalara yönelik (örn. adli tıp, adli tipoloji) olarak antropometrik ölçüm ve teknikler kullanılmaktadır ( htm). Antropometrik ölçüler, bu konuda eğitim almış kişiler tarafından alınmalıdır. Ergonomi, spor antropometrisi, sağlık antropometrisi ve tasarım mühendisliği gibi uygulamalı bilim dallarında, daha önce alınmış olan antropometrik ölçülerden yararlanırken aşağıdaki özelliklere dikkat edilmelidir: a- Referans populasyonun özelliği; Antropometrik ölçülerin hangi populasyondan, yaş grubundan ve cinsiyetten alındığına dikkat edilmelidir. Antropometrik ölçüler, geneli genç, uzun boylu, seçilmiş askerlerden veya yaşlıların çoğunlukta olduğu populasyonlardan alınmış olabilir. Bu nedenle yayınlanmış antropometrik veriler kullanılırken özen gösterilmelidir. Bir populasyona ait antropometrik verileri başka bir populasyon için kullanmaktan kaçınılmalıdır. Çünkü her populasyonun antropometrik boyutları farklıdır. b- Antropometrik ölçülerin tekniğe uygun alındığından emin olunmalıdır. Ölçüleri alan kişi/kişilerin vücuttaki belirlenmiş referans noktaları ve bu noktalar arasından alınacak ölçüler üzerinde pratik yaptıktan ve minimum insan hatasıyla alındığından emin olunduktan sonra, veriler kullanılmalıdır. c- Bir populasyonun antropometrik ölçülerinin zamanla değişebileceği bilinmelidir. Zamanla bir toplumun hayat standardının yükselmesine bağlı olarak antropometrik boyutlarında değişme olabilir. Bazen savaş, kıtlık ve doğal afetler gibi 8

19 olumsuz şartların uzun süre devam etmesi nedeniyle toplumun antropometrik boyutlarında düşme görülebilir. Yapılan antropometrik araştırmalarda, II. Dünya Savaşından sonra yaşam standardı yüksek toplumlarda her 10 yılda boy uzunluğunda 1 cm lik (pozitif seküler) artış olduğu saptanmıştır. Onun için, bir antropometrik araştırmanın verileri kullanılırken, araştırmanın yapıldığı ve yayınlandığı yılın göz önünde bulundurulması gerekir. Araştırma yıl veya daha fazla bir zaman önce yapılmış ise o toplumun antropometrik boyutlarında değişme meydana gelmiş olabilir. d- Antropometrik ölçümlerin deneklerden alınış şekli dikkate alınmalıdır. Toplumların antropometrik standardizasyonunu oluşturma araştırmalarında verilerin güvenilebilir olabilmesi için, deneklerden antropometrik ölçüler alınırken, denek olabildiğince en az giyimli ve ayakkabısız olarak alınmalıdır. Tasarımcılar o toplumla ilgili yapacakları tasarım üzerine bu durumu gözönünde bulundurmalıdır. Örneğin; otomobil sürücü koltuğu tasarımında giysisiz saptanan ölçülere 2-3 cm ilave edilmelidir. e- Yapılan işin niteliğine göre statik veya dinamik antropometri ölçüleri kullanılmalıdır. Genellikle insan vücudunun gerçek ölçülerini anlatmada statik antropometrik ölçüler kullanılırken, belirli uzaklıklarda, belirli alanlarda ve belirli işleri gerçekleştirmek için gereken vücut ölçülerinin kapasitelerini belirlemede ise dinamik (fonksiyonel) antropometrik ölçüler kullanılır. Örneğin; bir kişinin uzanabileceği mesafenin hesaplanabilmesi sırasında sadece kol uzunluğu dikkate alınmaz. Çünkü uzanma sırasında kolun yanısıra omuz ve gövde birlikte bu işi gerçekleştirirler. El tarafından kavranılarak uzanılacak bir mesafe, el parmak uçlarıyla yapılabilecek kontrol uzaklığından küçük olur. Ayrıca rahatlıkla ve sık sık 9

20 uzanılabilecek mesafe arasında farkın olabileceği hatırlanmalıdır (Akın ve Koca, 2002). Antropometri, insanın genetik ve çevresel faktörler çerçevesinde ortaya çıkan fiziksel ve biyolojik sınırlarının belirlenmesinde görev almaktadır. Sayısal olarak ifade edilebilen yani metrik olarak tanımlanabilen vücut özellikleri üzerinde yoğunlaşmaktadır. Statik ve dinamik olmak üzere ikiye ayrılan antropometrik ölçümler antropometre, büyük ve küçük çap pergeli, kumpas, şerit metre ve skinfold gibi ölçüm aletleriyle gerçekleştirilmektedir. Statik ya da yapısal antropometri; eklem yerleri arasındaki kemik ölçümleri ve yumuşak dokuları da içeren kontür boyutlarını refere ederken, dinamik ya da fonksiyonel antropometri; vücudun fiziksel aktivite sırasındaki boyutlarını refere eder. Antropometrik veriler yapısal ve işlevsel olarak ikiye ayrılır. Yapısal antropometri (sıkça statik antropometri olarak adlandırılır) durağan vaziyette olan insanın basit ölçümleri (ağırlık, duruş ve belirli vücut bölümlerinin uzunluk, genişlik, derinlik ve çevreleri) ile ilgilenir. İşlevsel antropometri (dinamik antropometri) ise hareket eden insanın bileşik ölçümleri (farklı noktalara uzanma ve açı oranları) ile ilgilenir (Oborne, 1995). Yapısal vücut ölçüleri, vücut hareketsizken belirli standart pozisyonlarda alınabilen vücut ölçüleridir de yapılan bir antropometri konferansı sonunda standartlaşma grubunca önerilen ve başta iş, işyeri, giysi ve şahsi eşya tasarımı olmak üzere çeşitli tasarım amaçları için kullanılan statik vücut ölçüleri şunlardır: 1. Yükseklikler: Düşey uzunluklardır. Birey ayakta iken yerden, otururken oturma yüzeyinden ilgili vücut noktasına kadar ölçülen değerlerdir. Diz yüksekliği, ayakta boy, oturuş yüksekliği gibi yükseklikler bu gruba girer. 10

21 2. Genişlikler: Yatay ve enine çaplardır. Kalça genişliği, omuz genişliği gibi ölçüler bu gruba girer. 3. Derinlikler: Yatay ve dikine çaplar olup göğüs genişliği ve kalça derinliği gibi ölçüler bu gruba girer. 4. Uzunluklar: Herhangi bir vücut kısmının uzun ekseni boyunca ölçülen büyüklüktür. Sırt- parmak ucu uzunluğu gibi ölçüler bu gruba girer. 5. Çevresel uzunluklar: Bir vücut parçasının aynı düzlemdeki çevresidir. Bel çevresi, baş çevresi gibi ölçüler bu gruba girer. 6. Eğrisel uzunluklar: Vücut üzerindeki herhangi iki noktayı birleştiren eğrinin uzunluğudur. Şakaklar arası uzunluklar, çene ucundan kulaklar arasına kadar olan uzunluklardır. 7. Düşüklükler: Vücut üzerinde boyun, göğüs, bel ve kalça çizgilerinden geçtiği kabul edilen yatay düzlemler arasındaki uzunluklardır. 8. Erişim uzaklıkları: Uzunlukların özel bir hali olan erişim uzaklıkları kolun ekseni boyunca ölçülür. Yukarı doğru ve öne doğru maksimum erişim uzaklıkları gibi ölçüler bu gruba girer. 9. Kalınlıklar: El, bilek gibi uzuvların uzun eksenlerine dik en kısa çapların uzunluklarıdır. 10. Çıkıntılar: Herhangi bir uzvun en uç kısmının başlangıç noktasına kadar olan uzunluklardır. Burun ve kulak çıkıntısı gibi ölçüler bu gruba girer. 11. Kirişler: Özellikle, başta ense ile burun ve çene ile arka kafayı birleştiren doğrusal uzaklıklardır. Çatal bir pergel yardımıyla ölçülebilir (Su, 2001). 11

22 1.4.Yaşlılık Yaşlılık, morfolojik, anatomik, fizyolojik ve mental özelliklerdeki gerilemelerin birikimiyle ortaya çıkan kompleks bir olgudur (Akın, 2006). Yaşlanma; ayrıcalıksız her canlıda görülen, tüm işlevlerde azalmaya neden olan, süregen ve evrensel bir süreç olarak tanımlanabilir (Kutsal, 2005). Yaşlılık, fiziksel ve ruhsal yönden gerilemeye neden olan bir değişimdir. Bir diğer tanımıyla yaşlılık; doğumla birlikte başlayan normal bir olgu olup, insan vücudunun yapı fonksiyonları ile sosyal çevresindeki değişikliklere uyumu olarak da tanımlanabilir (Özcan, 1978; Özkaya ve ark., 2003; Green ve ark., 1975). Yaşam sürecini oluşturan her dönemin kendine özgü özellikleri vardır. Kendine has olan bu dönemin avantaj ve dezavantajları bilinirse, sağlık ve dinçlik korunarak yaşlanılacağından mutlu yaşamın anahtarı oluşturulur. İnsanın morfolojik, anatomik, fizyolojik, psikolojik, mental özelliklerinin ve kapasitelerinin bilinmesi, bunların bilinçli ve rasyonel kullanımı, yaşamın her dönemindeki dezavantajların en aza indirilmesini, avantajların ise optimal düzeyde kullanımını ve değerlendirilmesini olanaklı kılar (Akın ve ark., 2005). İnsanların yaşlı olarak tanımlanacakları zamanın saptanması oldukça güçtür. Dünya Sağlık Örgütü nün (WHO) 1983 yılında yapılan, Yaşlı Sağlığının Korunması adlı seminerde hücre ve dokulardaki yıpranmalara bakılarak yaşlılık dönemleri 3 e ayrılmıştır: yaş orta, yaş yaşlılık, 75 yaş ve üstü ileri derecede yaşlılık olarak adlandırmıştır (WHO, 2002). Teknolojik gelişmelerin artması ve tıptaki ilerlemelerle birlikte yaşlıların genel nüfus içindeki oranı artmaktadır. Yaşlı insanların sayısının ve tüm nüfusa olan oran yüzdesinin en yüksek olduğu dönemde yaşıyoruz. Dünya Sağlık Örgütü nün (WHO) verilerine göre 65 yaş ve üstü birey sayısı yılları arasında 300 milyondan 540 milyona yükseleceği ve 2025 yılında bu sayının 1,2 milyarı bulacağı tahmin edilmektedir (Jarosz, 1998). Ülkemizde 1980 yılında 65 yaş ve üzeri yaşta olanlar nüfusun % 4,72 sini oluştururken, bu oran 1999 yılında tahmini olarak % 5,7 ye ulaşmıştır (Akın, 2001). 12

23 2007 nüfus sayımlarına göre ise yaşlı nüfusun toplam nüfusa oranı %7.08 dir. Örneklemimizi oluşturan Erzincan ilinde ise bu oran %9,5 tir ( Bu duruma göre ülkemizde yaşlı nüfusun genel nüfus içindeki payı gün geçtikçe artmaktadır Yaşlılıkta Gözlenen Değişimler Yaşlılıkla birlikte fonksiyonlarda ve davranışlarda önemli değişiklikler olmakta, bazı aktiviteler sınırlanmakta ve yaşlılar yeni duruma uyma konusunda zorluk çekmektedirler. Birey, yaşlılıkla birlikte görme, koku alma, tat alma, işitme, dokunma duyularındaki hassasiyetlerini önemli ölçüde kaybeder (Harootyon, 1988; Lawton, 1975). Fonksiyonel kapasite ve rezervler yaşlanmayla azalır. Yaşlanmada en belirgin değişiklik görünümdedir. Fizyolojik yaşlanmayla birlikte, bazal metabolizma hızı azalır, fiziksel hareketler durgunlaşır ve kas hareketleri yavaşlar, kas hareketlerindeki verimlilik ve motor yetenek azalır, bir işi yapmak için gereken hareket sayısı artar. Yaşlanma sırasında metabolizma, rejenerasyon, homeostasis vb. gibi genel biyolojik fonksiyonların yanında, değişik organların spesifik fonksiyonlarında da bozukluklar ve gerilemeler ortaya çıkar (Akın, 2006). Yaşlılıkla birlikte, omurlararasındaki kıkırdağın azalması ile disklerde dejenerasyon oluşmakta, bunun sonucu olarak da, yaşlıların eğilip kalkmaları güçleşmektedir. Omurlararasındaki kıkırdak dokuda meydana gelen su kaybı ve disklerde meydana gelen değişlilikler nedeniyle de boyda belirgin bir kısalma olur. Omurgayı dik tutan kasların kuvvetinin azalması ile omuzların yer çekimi etkisine karşı koyamayıp biraz düşmesi gözlenir (Akın, 2006; Açıkada, 1985). Osteoartrit ve osteoporoz genetik yatkınlığı olan kadınlarda daha belirgin olmak kaydıyla seyri, menopoz sonrasında giderek hızlanan ve kadının yaşam kalitesini olumsuz yönde etkileyen hareket sistemi hastalıklarıdır. Bu hastalıklar neticesinde kemiklerde meydana gelen mineral kaybı kemiklerin zayıflamasına ve hareket yeteneğinin kısıtlanmasına neden olur (Kutsal, 2005). İlerleyen yaşla birlikte duyularda meydana gelen kayıplar neticesinde, yaşlanan bireyin olaylara karşı reaksiyon süreçlerinde uzama ortaya çıkar. Sinir 13

24 sisteminde iletim hızında yavaşlama olur, refleks mekanizması yavaşlar (Güner ve Güler, 2002). Yaşlının; fiziksel, kimyasal ve mekanik gibi uyaranlara karşı reaksiyon süreleri uzadığı için bir kazadan sakınmaları, hızlı hareket etmeleri güçleşir (Akın, 2006). Baş dönmesi, omurilikte arka kolon dejenerasyonu, bayılma nöbetlerine bağlı olarak düşmeler artmaktadır. İleri yaşlarda düşmeler, osteoporozis veya kas zaafiyeti nedeniyle ağır yaralanmalara neden olmaktadır. Yaşlılarda yaralanma olaylarının çok önemli diğer bir yönü yaralananlarının çoğunun kazalardan sonra hareket yeteneklerini kaybetmeleri ve başkalarının yardımına muhtaç duruma düşmeleridir (Akın, 2001). Kaza oluşumunda yaşlıların fonksiyonel kaybının yanısıra, yaşlıların yaşadığı konut ortamındaki yetersizlikler, gerekli ergonomik önlemlerin alınmaması da etkilidir. Normalde erişkinler için tehlike nedeni olmayacak birçok koşul yaşlılar için tehlikeli bir ortam yaratır. Yaşlıların uyarı sinyallerini algılamaları (fren sesi, duman, vb.) ve tepki göstermeleri yavaştır. Yürümede eşgüdüm yetersizliğine bağlı düşmeler sık olur. Düşmenin ve diğer kazaların akut ve kronik etkileri daha şiddetlidir (Güner ve Güler, 2002). Yaşlılarda en az üzerinde durulan çevresel etmen ergonomik özelliklerdir. Yaşlılarla ilgili ergonomik yetersizlikler giyecekten, yaşama alanına ve tüm günlük yaşama kadar önemli boyutlarda etkili olmaktadır. Söz konusu yetersizliklerin giderilememesi kazaların artmasında, dejenerasyonunun hızlanmasında etkili olabilir (Güner ve Güler, 2002). Altmış yaşın üzerindeki bireylerin çoğunluğunu mafsal romatizması nedeniyle parmakları, elleri ve eklemleri normal fonksiyon yapamayanlar ile görme özrü, el titremesi ve yüz kaslarındaki kontrolün kaybolmasıyla açıklanan sinir hastalığı, felç ve doku sertleşmesi gibi bedensel rahatsızlıkları olan normal fonksiyonlarını yerine getirmede oldukça zorlanan bireyler oluşturmaktadır. Bu bireyler günlük hayatlarını devam ettirirken basit faaliyetlerin yapılmasında, kavanoz açma, kontrol panellerini çevirme ve basmada birçok zorlukla karşılaşmaktadırlar. El kuvvetlerinin azalması nedeniyle bazı hareketlerin yapılması imkansız hale gelmektedir. Yaşlı bir bireyin bedensel fonksiyonundaki yetersizlikler, farklı 14

25 durumlarda değişik problemlere neden olacak, sosyal ve psikolojik sorunlara da yol açacaktır (Babaoğul ve Çopur, 1998; Voelz ve Hunt, 1987). Yaşlıların sosyal, ekonomik, psikolojik ve fiziksel ihtiyaçları daha önceki yıllara göre değişmekte, değerler, alışkanlıklar ve davranışlar da farklılaşmaktadır. Gelirin azalması, sağlık sorunlarının artması, hareket gücünün zayıflaması, sosyal ilişkilerin bozulması gibi sorunlar yaşlılık döneminde önem kazanmaktadır. Sağlıksız uzun bir ömür sadece kişi için bir trajedi olmakla kalmayıp, aile ve toplum içinde ekonomik bir yük teşkil etmektedir (Akın, 2001). Görüldüğü gibi yaşlıların problemleri yalnızca içinde bulundukları süreçle ilgili değil, aynı zamanda toplumla da ilgilidir (Gunn, 1986). 15

26 1.5. Yaşlı Konutlarında Aranacak Nitelikler İnsanın yaşamında hava, su, besin ve barınma en temel gereksinimleridir. Bu dört öge içerisinden besin ve barınma özellikle çağın getirdiği aşamalarla sürekli değişim göstermiştir. Barınma; mağaralardan evlere, konutlara varmış, beslenme ateşte pişirilen avlardan konserve kutulara girmiştir. Artık insanlar yaşayacağı konutlarda, çok doğal olarak nitelik aramaktadırlar. Hele ki yaşlı insanlar için bu nitelik daha da önem kazanmaktadır. Ergonomi de, yaşlıların yaşamını kolaylaştıracak bazı tasarım önerileri getirmektedir. Ergonomik olarak yaşlılar, bütün kolaylıkları içinde olan blok halinde daireler ve tek katlı grup evlerinde yaşayabilirler. Ayrıca konutları iyi aydınlanmalı, döşeme yüzeyleri tamamıyla düz ve pürüzsüz olmalıdır. Yaşlı insan zamanın çoğunu pencere önünde geçirir bu nedenle oturma ve yatak odaları pencereleri daha aşağıdan olmalıdır. Ayrıca banyo ve tuvalet bu odaların yakınında bulundurulmalıdır. Kısaca yaşlı bir insanın yaşayacağı konutun planı, dizaynı, konut dışı çevrenin durumu, alışveriş merkezi, sağlık servisleri, dini kuruluşlar, park, kütüphane gibi yerler, toplu taşıma araçlarının duraklarına yakınlığı gibi pek çok faktör ergonomik yaklaşım içinde, detaylarıyla incelenir. Yani ergonomi; bu konuda da antropometrik, psikolojik, fizyolojik, enformatik yaklaşımlarla olayı detaylandırır ve çözüm sunar (Akın, 2001; Erkan, 1995). Yaşlıların konutta aradıkları öncelikle fiziksel konfordur. Konfor koşullarında ısıtılmış, nemden arındırılmış, iyi güneş alan bir konut onlar için çok önemlidir ( Yaşlılar yetersiz sıcaklığı çabuk algılarlar, bu nedenle yaşlı kimse normal yetişkine göre 2-3 C daha sıcak bir ortama ihtiyaç duyar. Özellikle kış mevsiminde vücut rahatlığı için 27 C sıcaklık idealdir. Ayrıca yaşlıların kaldığı konutlarda soğuk mekanların olmaması ve pencerelerin soğuğu önlemek için uygun tasarımlanması gerekir. Bu evlerin ısıtması merkezi sistemle yapılmalıdır (Gönen ve Kalınkara, 1988). Yaşlı konutları, ses geçirmemesi için çok iyi yalıtılmalıdır. Yaşlı kişilerin işitme güçlüğü nedeniyle yüksek sesle konuşmaları, radyo, TV gibi iletişim 16

27 araçlarının sesini işitmek için fazla açmaları nedeniyle binada yapılan yalıtım, yaşlılar için olduğu kadar uyuyanlar ve komşular için de gereklidir (Akın,2001) Banyo-Tuvalet Havalandırma yeterli olmalıdır. Zehirlenme riskini ortadan kaldırmak için baca çekişli hale getirilmelidir. Elektrikli aletler kullanılmadıkları zaman kapalı tutulmalı, ıslaklık elektrik akım geçirgenliğini artıracağından elektrikli aletler ıslak alanlardan uzakta bulundurulmalıdır. Acil durumlar için yakında hemen ulaşılabilecek bir telefon bulundurulmalıdır. Zemin kaygan olmayan bir malzeme ile kaplanmalıdır (Kutsal, 2005). Banyoda kullanılan suyun ısısı termostat ile ayarlanmalıdır. Su sıcaklığı banyoda 39 C yi geçmemelidir. Çok sıcak suya maruz kalan yaşlılarda haşlanma ve yanıklar meydana gelebilir. Banyo ve tuvalet yanında sağlam tutamaklar olmalı, duş ve küvette kaymayan tabure bulundurulmalıdır. Tuvalet yerden cm yükseklikte olmalıdır. Aynalar, havluluk, dolaplar ve diğer sabit eşyalar rahatlıkla kullanılabilecek yükseklikte bulunmalıdır. Tuvalet ve banyoların kapıları dışarıya doğru açılmalı ve aniden ortaya çıkabilecek olumsuz durumlar için dışarıdan rahatlıkla açılabilecek şekilde dizayn edilmelidir. İsveç te yapılan araştırmalarda yaşlı kimseler için uygun olan lavabo yüksekliği 85 cm, duş yapma alanı ise 90x120 cm olarak verilmiştir (Akın, 2001) Mutfak Mutfakta çalışırken uygun kıyafet kullanılmalıdır. Kol ağızları dar ve kısa olmalı, uzun, sarkan giyecekler kullanılmamalıdır. 17

28 Ocak düğmelerinin AÇIK-KAPALI konumu kolayca fark edilecek şekilde işaretlenmelidir. Kullanılan elektrikli araçların kabloları lavaboya veya ocağa yakın olmamalıdır; aksi halde kablolar kolayca hasar görür ve elektrik çarpması riski artar. Yeterli aydınlatma sağlanarak tezgah üzerinde yiyeceklerin kesildiği, soyulduğu alan iyi ışıklandırılmalı ve kesilmelerin oluşması önlenmelidir. Ocak veya fırının yanında kolay tutuşabilecek malzemeler bulundurulmamalıdır. Kaymaları engellemek için, yere dökülen sıvılar hemen temizlenmelidir (Kutsal, 2005) Oturma ve Yatak Odaları Oturma ve yatak odaları yaşlı bireylerin ihtiyaçlarına cevap verecek şeklide ve büyüklükte olmalıdır. Bu mekanlarda rahatça hareket edebilmek için eşya ve mobilyaların yerleştirilmesine özen gösterilmelidir. Yatak odası ile banyo ve tuvalet birbirine çok yakın olmalıdır. Yaşlıların yatağı ile tuvalet arasındaki mesafe daima boş tutulmalıdır. Yaşlılarda dengede kalma problemi yaşandığı için geceleri iyi bir aydınlatma sağlanmalıdır. Telefon, elektrik düğmeleri ve alarm ünitesi yatağın başucuna yerleştirilmelidir. Gardırop, dolap ve diğer depolama alanları yaşlı bireyin boy ölçüsü dikkate alınarak tasarlanmalıdır (Akın, 2001) Ev Güvenliği Açısından Dikkat Edilmesi Gereken Konular Merdivenler Merdiven başlarında aydınlatma ve açıp kapama düğmesi olmalıdır. Merdiven kaplamaları iyi durumda olmalı, kenarları kalkmışsa mutlaka yapıştırılmalıdır. 18

29 Basamak kenarlarına da kontrast renk veya fosforlu çıkartmalar yapıştırılmalıdır. Kenarlarda trabzanlar olmalıdır. Basamaklar eşit ve uygun genişlikte olmalıdır. Merdivenlere eşya konmamalıdır Elektrik ile ilgili konular Uyumadan önce ısıtıcılar ve elektrikli battaniyeler mutlaka kapatılmalıdır, aksi halde yanık veya elektrik çarpması gibi durumlar meydana gelebilir. Elektrik kablolarında aşınma, zedelenme varsa değiştirilmelidir. Hasarlı kablolar yangın riski taşır. Elektrik fiş ve prizleri kolayca görülebilecek şekilde ışıklı olmalıdır, acil durumlarda ortamın hemen aydınlatılması kolay sağlanmalıdır. Elektrik düğmeleri kolayca açılıp kapatılabilen türden seçilmeli, kolay ulaşılabilir şekilde yerleştirilmelidir. Elektrik kabloları takılmaya neden olacak şekilde ortada bırakılmamalıdır. Evdeki ısıtıcıların sabit olması, elektrik bağlantılarının uygun yapılmasını sağlar ve çevresinde yanabilecek malzemelerin bulunmasını önler. Evde kullanılan sigorta sistemin kapasitesine uygun olarak seçilmeli, tel sarılanlar tehlikeli olduğu için tercih edilmemeli, acil durumlarda hemen atarak devreyi kesecek olanlar kullanılmalıdır Genel Önlemler Sık kullanılan eşyalar kolayca ulaşılabilecek raflarda olmalıdır. Yüksekteki eşyaya ulaşmak için kullanılan merdiven, sandalye v.b. kullanımı düşme riskini artırır. 19

30 Kaçma, kurtulma gerektiren acil durumlarda kapılar içerden kolayca açılabilmeli, önüne çıkışı engelleyecek şekilde eşya konmamalıdır. Tehlike anında kolayca ev dışına çıkabilmek için; Ayakkabıyı kolay giymeyi sağlayan uzun çekecek, Gereği halinde tutunulabilecek duvar tutamakları, trabzanlar, Kolay açılan kapı kolları, Kolay yakılabilen koridor, merdiven lambası, Antrede bir el fenerinin bulunması gerekir. kaçınılmalıdır Evin Sıcaklığı ve Havalanması Pencereler gerektiği zaman kolayca açılabilmeli; kapalı ortam kirliliğinden Evde çabuk buharlaşan uçucu maddeler bulundurulmamalıdır. Parlayıcı, patlayıcı madde depolanmamalıdır. Etkin ısıtma sağlanmalıdır; yaşlılar ani ısı değişikliklerinden olumsuz etkilenirler. Kesinlikle yatakta sigara içilmemelidir. Sigara içimi engellenemiyorsa derin kül tablaları kullanılmalı ve içine biraz su konmalıdır Zemin Zemine kayabilecek parça halı, kilim vb. konmamalıdır. Halıların kenarı düşmeye neden olacak şekilde kalkık, kıvrık olmamalıdır. Yerde oyuncak, paten, bilye vb. malzemeler olmamalıdır, yaşlılar görme sorunu nedeniyle kolayca basıp düşebilirler. 20

31 Koridorlarda çarpıp düşmeye neden olacak kutu-koli vb. bulundurulmamalıdır. Takılmaya neden olan eşikler kaldırılmalıdır veya halı ile kaplanmalıdır. Bilinçli fakat basit önlemler ile ev içinde karşılaşılabilecek kazaların önlenmesi mümkün olacaktır (Kutsal, 2005). Dünyada ve ülkemizde gözlenen bilimsel ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak ortalama insan ömrünün giderek uzaması sonucu toplumda yaşlı nüfusta görülen artış, yaşlıların sorunlarına daha çok yönelinmesi gerektiğini göstermektedir. Yaşlıların karşılaştığı sorunların önemli bir kısmını, toplumdaki yaşlıların antropometrik ölçü değerlerine uygun tasarımların ve düzenlemelerin yapılmamasına bağlı olarak çeşitli ev kazaları oluşturmaktadır. Yaşlı insanların yaşam kalitelerinin artırılmasında günlük yaşamının büyük bölümünü geçirdiği konutun taşıdığı önem yadsınamaz. Tüm bu faktörler gözönünde bulundurularak yaşlı bireylere yönelik antropometrik değerleri saptayarak, kullanımına sunulan her türlü ortam için, vücut sağlığını ve motivasyonunu olumlu yönde etkileyecek, meydana gelebilecek kaza risklerini en aza indirerek bireylerin yaşam kalitelerini artırmak ve onların bu dönemlerini rahat, huzurlu geçirmelerine yardımcı olmak hedeflenmiştir Yaşlı Bireyler İçin Mutfak Tasarımı Konut tüm yaş grupları için aile ortamı yaratan, fiziksel ve ruhsal özgürlük sağlayan, toplum yaşamının tüm boyutlarını ve her türlü arkadaşlık ilişkilerini kapsayan bir ortamdır. Ancak yaşlıların konut ihtiyaçları herhangi bir yaş grubunun ihtiyacından tamamen farklıdır (Green ve ark., 1975). Konuttaki belli başlı faaliyetlerin yürütüldüğü bir yer olması açısından mutfak en sık aralıklarla ve en yoğun kullanılan bir mekan olmaktadır. Mutfakta konutun diğer alanlarında olduğundan daha fazla zaman ve enerji harcandığından planlanması özellikle önemlidir. Mutfaktaki iş yükseklikleri, antropometrik boyutlar dikkate alınarak belirlenmelidir. Antropometrik boyutlar gözönüne alınarak yapılmış olan her türlü tasarım, bireyin konfor ve fiziksel ihtiyacını karşılamasının yanısıra performansının 21

32 da artmasını sağlar. Aksi durumda mutfakta çalışma, yürüme, eğilme, uzanma gibi faaliyetler gereksiz zorlanma ve yorulmalara sebep olmaktadır. İngiltere ve Amerika gibi gelişmiş ülkelerde yaşlı bireylerin antropometrik ölçüleri belirlenmiş durumdadır. Değişik ülke insanlarının vücut ölçüleri farklılık göstereceğinden, bu faktörün göze alınarak ülkemizde yaşlı bireyler için mutfak donanımının optimum ölçülerinin belirlenmesi uygun olacaktır (Kalınkara ve Gönen, 1992). Yaşlılar için tasarlanan konutlarda mutfak alanı minimum 6 m², arzu edilen alanın 10m² olması gerektiği belirtilmiştir (Green ve ark., 1975). Çalışma tezgahı düzenlenirken ayarlanabilir olmasına ve kolun rahatlıkla kullanılabilir olmasına dikkat edilmelidir. Bunun için dirsek tezgahtan daha yüksekte olmalıdır. Tezgah yüksekliğinin dirsek yüksekliğinden ortalama 5-10 cm aşağıda olması uygun görülmüştür. Ayakta durma pozisyonunda alınan göbek yüksekliği değeri bu ölçüyü vermektedir. Eğer çalışma alanı yüksekteyse bireyin kolu zorlanacaktır. Tam tersi durumda ise birey vücudunu aşağı doğru eğecek ve bu durum uygun olmayan vücut duruşuna neden olacaktır. Mutfakta kullanılan pişiriciler tezgah ile aynı yüksekliğe yerleştirilmelidir (Kalınkara ve Gönen,1992). Oturarak çalışma pozisyonunda çalışma yeri yüksekliği, bireyin belli bir kas grubunun zorlanmasına neden olmayacak yükseklikte olmalıdır. Oturarak çalışma yeri yüksekliği için cm uygundur. Ayakta ve oturarak çalışma pozisyonlarında ortaya iki farklı yükseklik çıkmaktadır. Bu nedenle mutfak çalışma tezgahlarının ayarlanabilir olması gerekir. Ayrıca yaşlı birey oturma pozisyonunda çekmecelerin içlerine rahatlıkla erişebilmelidir (Akın, 2001). Oturarak yapılan faaliyetler için mutfak masası yüksekliği oturma pozisyonundaki dirsek yüksekliği kadardır. Sandalye veya koltuk yüksekliği oturma pozisyonundaki diz yüksekliği kadar, genişlik ise kalça genişliği kadardır (Kalınkara ve Gönen, 1992). Yaşlılar için tasarlanan mutfaklarda yeterli depolama alanları sağlanmalı ve raflar uygun yükseklikte olmalıdır. Rafların yüksekliğinin belirlenmesinde yaşlıların erişme yüksekliği ve göz yüksekliği değerleri dikkatte alınmalıdır. Ayakta göz yüksekliği İngiliz standartlarında cm, Amerikan standartlarında ise ile cm arasındadır. Dolap içindeki raflar ayarlanabilir olmalı ve yaşlı birey rafların 22

33 içini rahatlıkla görmelidir. Eğilme güçlüğü nedeniyle çalışma tezgahlarının altı depolama alanı olarak kullanmaktan kaçınmalıdır. Çalışma tezgahının altına depolama alanı yapılması gerekiyorsa, yaşlı bireyin eğilmesini önlemek amacıyla bu alan döşeme yüzeyinden cm yukarıda yapılmalıdır. Yaşlı bir kadının ayakta maksimum erişebildiği yükseklik, İngiliz standartlarında 185 cm dir. Raf yüksekliği ayarlanırken, rafın tepe noktasının maksimum erişme yüksekliği değerini aşmamasına dikkat edilmelidir. Mutfakta yer alan dolapların kapıları sürgülü olmalı, tüm keskin köşe ve kenarlar kapatılmalı ya da yuvarlatılmalıdır (Akın, 2001). 23

34 2. BÖLÜM: MATERYAL VE METOT 2.1. Amaç Her insanın sahip olduğu yapısal (anatomik), boyutsal (antropometrik), psikolojik özellikleri, hareket yeteneği çevreyi algılayabilme ve gerektiğinde ondan korunma özelliklerini beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, insanların ev ve iş yerlerinde güvenli ve verimli çalışabilmeleri açısından bu mekanların insanın yapısal, boyutsal ve psikolojik özelliklerine uygun planlanması gerekmektedir. Öte yandan yapılan çalışmalarda genellikle gelişmiş ülkelerin antropometrik verilerinin kullanılmasından kaynaklanan sorunlar da ortaya çıkmaktadır. Antropometrik ölçülerin her populasyonda farklılık göstermesi nedeniyle o populasyona özgü antropometrik değerlerinin saptanması, belirli standartlar oluşturulması ve tasarımlar yapılırken de bu değerlerin gözönünde bulundurulması gerekmektedir. Yaşlanma, doğumla birlikte başlayan evrensel bir süreçtir. Fizyolojik bir olgu olan yaşlanma, bireylerin iş veriminin azalmasına, sağlıklarının bozulmasına, vücutlarında yıkımlara, denge ve duyularının yavaş yavaş kaybolmasına neden olur. Yaşlı bireylerin yaşam standartlarını yükselterek, vücut sağlığını ve motivasyonunu olumlu yönde etkileyecek, kaza riskini en aza indirgeyecek ergonomik tasarımların oluşturulmasına katkı sağlamak amacıyla Erzincan ilinde yaşayan 65 yaş ve üstü yaşlı bireylere yönelik mutfak tasarımında kullanılabilecek antropometrik ölçülerin tespiti ve standartlarının belirlenmesi tez konusunu oluşturmaktadır. Tezin amacını aşağıda belirtilen başlıca konular oluşturmaktadır: 1. Erzincan ilinde yaşayan 65 yaş ve üstü yaşlı bireylerin bazı antropometrik ölçülerini tespit etmek, 2. Yaşlanmayla birlikte cinsiyetler arasında gözlenen değişimleri saptamak, 3. Farklı disiplinlerde kullanılan 5., 50. ve 95. persentil (yüzdelik) değerlerini belirlemek, 4. Özel tasarımlarda da kullanılabilmesi amacıyla 1., 3., 10., 25., 75., 90., 97. ve 99. persentil değerlerini belirlemek, 24

35 5. Ülkemizdeki yaşlı bireylere yönelik mutfak tasarımı gibi bazı tasarımların yapılabilmesi için antropometrik verilerin oluşturulmasına katkı sağlamak. Ülkemizde yapılan antropometrik çalışmaların çok sınırlı olduğu bilinmektedir. Çalışmamızın yöresel ve yaşlı bireylere özgü olması ve daha önce bu bölgede bu konuda bir çalışmanın yapılmamış olması gözönünde bulundurularak ileride yapılacak çalışmalara katkı sağlaması ve konut tasarımı konusunda çalışan mimar ve mühendislere yardımcı olması hedeflenmektedir Materyal Araştırmamızın materyalini, Erzincan doğumlu, 65 yaş ve üstü olan 200 kadın ve 200 erkek olmak üzere toplam 400 birey oluşturmaktadır. Antropometrik ölçülerin alınmasında problem teşkil edecek fiziksel bir engeli (felçli, yatalak, engelli) bulanan bireyler araştırma kapsamı dışında tutulmuştur. Araştırmamız tarihleri arasında Erzincan ili; Bahçeliköy, Çatalarmut Köyü, Değirmenliköy, Işıkpınar Köyü, Demirkent Beldesi ve Kavakyolu Beldelerinden, Erzincan il merkezi; Akşemsettin, Atatürk, Bahçelievler, Cumhuriyet, Ergenekon, Fatih, Hocabey, Kızılay, Taksim Mahalleleri ve Yenimahalleden rastgele örneklem yöntemiyle seçilen bireyler üzerinde, araştırmacı, yardımcı ve yazıcı olmak üzere en az 3 kişi ile bireylerin evlerine giderek gerçekleştirilmiştir. Bireyler, 65-69, 70-74, ve 80 üzeri olmak üzere dört yaş grubuna ayrılmış, her yaş grubu ve cinsiyetteki bireylerin 50 şer kişiden oluşması planlanmıştır Metot Katılımcıların antropometrik değerlerini tespit etmek, bu katılımcıların yaşadığı evlerin mutfaklarının ergonomik kriterleri taşıyabilmesi için, katılımcıların antropometrik değerlerine uygun mutfak tasarımında hangi ölçülerin, nasıl alınması gerektiğini tespit ederek, referans olarak kullanılabilecek ölçümler özenle seçilmiştir. Ölçümlerin alınması esnasında tüm hataları en aza indirmek amacıyla bireylere ölçümden önce gerekli açıklamalar yapılarak konunun önemi, ölçüm teknikleri ve ölçüm sırasında nelere dikkat edilmesi gerektiği anlatılmıştır. 25