ADALAR DA İÇMESUYU VE KIBRIS ADA SINA TÜRKİYE DEN SU İLETİMİ

Transkript

1 6. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu 17 ADALAR DA İÇMESUYU VE KIBRIS ADA SINA TÜRKİYE DEN SU İLETİMİ Ömer ÖZDEMİR Nesrin BOSTANCI İnşaat Mühendisi-Daire Başkan Yardımcısı İnşaat Mühendisi-Şube Müdürü DSİ Genel Müdürlüğü DSİ Genel Müdürlüğü İçmesuyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı İçmesuyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı Yücetepe/ ANKARA Yücetepe/ ANKARA Tel: / 29 78, Tel: / 28 86, , ÖZET Bilindiği üzere adalar dört tarafı su ile çevrili kara parçaları olup göl ve akarsuların üzerinde olabildiği gibi genellikle deniz ve okyanuslarda yer alırlar. Etraflarını çevreleyen su kütlesinin engelleyici etkisi sebebiyle adalarda yaşam ilginç niteliklere sahiptir. Su içinde olmalarına rağmen, genellikle canlı hayatın temel unsuru olan içmesuyu ile kullanma, sanayi ve tarım için gerekli olan tatlı suyun kıtlığı çekilir ve temininde güçlükler yaşanır. Su teminindeki güçlüğe, doğal kaynaklarının sınırlı olması, gerektiği şekilde korunmaması, mevcut kaynakların ihtiyaçları karşılayamaması ve iklim şartları sebebiyet verebilir. Nüfusun yüksek olması, turizm ya da çeşitli sebeplerden dolayı adalarda su ihtiyaçlarının mevcut kaynaklar ile karşılanamaması durumu ile sıklıkla karşılaşılabilmektedir. Bu durum su mühendisleri için yeni arayışları da beraberinde getirmektedir. DENİZ TABANINA BORU SERİLEREK SU TEMİN EDİLEN ADALAR Türkiye de gerçekleştirilen Adalar İçin Denizaltı İçmesuyu İsale Hattı İstanbul İlinin Marmara Denizinde yer alan adalarından, Büyükada, Heybeliada, Burgazada, Kınalıada ve Sedefadası ndaki su sıkıntısına çözüm olarak içmesuyu ihtiyaçları, ana karadan deniz tabanına döşenen iletim hattı ile karşılanmaktadır. Bu proje ile kişilik nüfus için 18 m 3 /s yıllık yaklaşık 6 milyon m 3 miktarında içme kullanma ve endüstri suyu temin edilmiştir. Ana karada yapılan depolama tesisinden alınan su; m uzunluğunda, Ø 600 mm çapında düktil font boru kullanılarak, karada inşa edilen isale hattı ile deniz kenarına ulaştırılmakta, özel önlemler ve inşaat teknikleri ile deniz kenarından Ø 600 mm çaplı boruyla deniz içine giren, denizin içinde, Ø 600 mm ile Ø 100 mm arasında değişen çaplardaki yüksek yoğunluklu polietilen (HDPE) borularla deniz tabanına yatırılarak, üzerleri kum yastıklardan oluşan ağırlıklarla sabitlenen, toplam uzunluğu m olan isale hatları ile de Büyükada, Heybeliada, Burgazada, Kınalıada ve Sedefadası nda, adaların depolama tesislerine iletilmiş, mevcut tesislerinden de istifade edilerek su temini projelendirilmesi kriterleri doğrultusunda dağıtımı yapılarak su ihtiyaçları karşılanmıştır.

2 18 6. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu Söz konusu proje ile ana karadan deniz içine döşenen borularla su iletilen adalar, İstanbul iline bağlı, iç deniz olan Marmara Denizinde bulunmakta ve karadan en uzak mesafede m deniz içinde boru döşenerek ulaşılabilen konumdadır ve yılda yaklaşık olarak 6 milyon m 3 su temin edilmektedir. Kıbrıs Ada sına ise deniz içinde m uzunluğunda boru hattı ile yılda 75 milyon m 3 (2.38 m 3 /s ) su isale edilmesi planlanmış olup, Ada ya götürülen su ile içme kullanma ve endüstri suyu ihtiyaçları karşılanacak ve sulu tarım için de kullanılacaktır. KIBRIS SU TEMİN PROJESİ Kıbrıs Ada sında, yerleşik nüfusun yanı sıra turizm ile üniversite nüfusunun içme, kullanma ve endüstri suyu ihtiyaçları ile tarım için gerekli olan suyun temininde adalarda yaşanılan genel sorunlardan kaynaklanan su sıkıntısının giderilmesi için mevcut kaynakları korumak ve verimli kullanmak yeterli olamamış, Türkiye den balonla su taşınarak ihtiyaçlar karşılanmaya çalışılmıştır. Ancak; Kıbrıs Adası nın gelişim ve turizm potansiyeli göz önüne bulundurularak, kalıcı ve uzun vadeli çözüm konusundaki arayış çalışmaları sürekli gündemde olmuş ve Türkiye den Kıbrıs a deniz içinde askıda boru hattı ile su isale edilerek adanın su ihtiyaçlarının karşılanması hedeflenmiştir. Kıbrıs Adasi nın su kaynakları sınırlıdır. Tipik Akdeniz iklimine sahip Ada da geçen uzun ve sıcak olan yaz mevsimi ile kısa ve yumuşak olan kış mevsimleri şanslı olduğu noktadır. Bu özelliğiyle ada mevsiminden önce meyve ve sebze ile çiçek yetiştirmek için idealdir. Turizmin yanında, tarımcılık da adanın kalkınması için çok önemlidir. Halen Ada da potansiyelinin çok altında miktarlarda sulu tarım yapılabilmektedir. İçmesuyu temininin yanı sıra sulu tarımı artırmak için Türkiye den su taşınması ile tarımcılıktan elde edilecek gelir, ekonomik kazanımlarda büyük artış olacaktır. Hali hazırda ve 30 yıllık projeksiyonda, Kıbrıs; içmesuyu ve tarım için su eksikliği çekmektedir. Anamur Dragon Çayı, Kıbrıs Su Temin Projesinin su kaynağıdır. Bu Proje ile Kıbrıs Adası na denizaltından yüzer boru sistemi ile yılda 75 milyon metreküp su iletilecektir. TÜRKİYE KIBRIS

3 6. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu 19 Projenin kısa tanıtımı Kıbrıs Su Temin Projesi proje yapımı ve inşaat olmak üzere iki aşamada gerçekleştirilecek olup, Mühendislik İşleri mukavelesi imzalanarak çalışmalar başlamıştır. Deniz içinde askıda boru hattı ile su iletilmesinin bu ölçekte başka bir örneği bulunmamaktadır ve dünyada ilk olacaktır. Bu nedenle Akdeniz de proje alanında proje için gerekli etüdler ve deniz araştırmaları yapıldıktan sonra elde edilen verilerle proje alanındaki şartların benzeştirildiği bir model deneyi yapılacaktır. Model deneyinin sonuçlarına göre projeye son şekli verilecektir. Sabit debi esasına göre boru ile yılda 75 hm³ su temini sağlayacak olan Kıbrıs Su Temini Projesinin Fizibilite raporu ile uyumlu olan yapısı aşağıda izah edilmektedir. Kıbrıs Adası na nakledilecek olan 75 hm³ suyun % 21 i içme suyu olarak %79 uda tarımda kullanılacaktır. Türkiye tarafında Alaköprü Barajı ve hidroelektrik santrali, Alaköprü barajı ile Anamuryum dengeleme deposu arasında Ø 1400mm çapında ve L=21000 metre uzunluğunda çelik borulu isale hattı, Anamuryum Dengeleme Deposu. Akdeniz geçişi Ø 1600 mm çapında L= m uzunluğunda yüksek yoğunluklu polietilen-hdpe (High Density Polyethylen) boru, -250 m derinliğinde asılı vaziyette yerleştirilecektir. Kıbrıs tarafında Kuzey sahilde konumlu 3,30MW kurulu güçü olan Güzelyalı pompa istasyonu, Güzelyalı pompa istasyonu ile Geçitköy Barajı arasında Ø 1400mm çapında ve L=3250 metre uzunluğunda çelik borulu isale hattı, Gecitköy Barajı, Geçitköy Barajı mansabındaki, 14MW kapasiteli Geçitköy Pompa İstasyonu, Geçitköy pompa istasyonu ile Lefkoşa Su Arıtma Tesisi arasındaki L= m uzunluğundaki isale hattı, Lefkoşa Su Arıtma Tesisi, Lefkoşa nın doğusundaki Meserya ovasında brüt 7674 ha lık Sulama ve Drenaj ağı.

4 20 6. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu

5 6. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu 21 Deniz geçişi sisteminin projelendirilmesi Projenin deniz geçişi bölümü yoğun bilgi ve uzman gerektirmekte ve projenin diğer aşamaları için ön şart oluşturmaktadır. Kıbrıs Su Temin Projesi için, HDPE boru yapılması çelik boru ile karşılaştırıldığı zaman daha uygun bulunmuştur. Fizibilite çalışmasına göre çelik boru HDPE borudan %92 daha pahalı çıkmaktadır mm çapında olan boru hattının uzunluğu metredir. BOYUNA PROFİL Alaköprü Barajı Sabitlenen Boru H attı Dengeleme Deposu Deniz Seviyesi Pompa İstasyonu Geçitköy Barajı TÜRKİYE HDPE BORU KIBRIS Deniz geçişi detaylı açıklaması Ø 1600 mm çapında L= m uzunluğunda yüksek yoğunluklu polietilen-hdpe (High Density Polyethylen) boru, Akdeniz de; Türkiye ve Kıbrıs sahillerinde, kısmen deniz tabanında açılacak hendeklere gömülü, -250 m su derinliğine kadar da deniz tabanına oturtularak, -250 m derinliğinden sonra boru hattı m aralıklarla deniz tabanına yerleştirilecek olan beton bloklara bağlanacak ve düşey vaziyette deniz altında asılı duracak olan şamandıralara bağlanmış olarak -250 m derinliğinde asılı vaziyette yerleştirilecektir. Yüzer boru ile deniz altında uzun mesafeli akışkan nakli aşağıdaki temel unsurlardan oluşur; batırılmış yüzen boru (2), askı kabloları (3), yüzer tanklar (4), ankraj blokları (ağırlıkla sabitleme esasında) (5), gömülü boru (7), kıyı yaklaşımı denizaltı ankraj bölümü (8). Batırılmış yüzer boru (2) petrokimyasal HDPE (yüksek yoğunluklu polietilen) den yapılmaktadır. Kendini kaldırma özelliği ile Boru hattı düz bir hat değil ama kavisli olarak çalışacaktır. Boru bağlantıları hattın deniz altı akımlarına karşı yatay ve dikey hareketlerine izin verecektir. Boru hattı (2) deniz tabanına dizayndan çıkacak olarak özelliklere göre belirli aralıkla askı kabloları ile (3) ankre edilecektir. Askı kablolarının en üst kısmında yüzer tanklar (4) konumlandırılacaktır. Sistem ilave yüklerden bu yüzer tanklar sayesinde korunacaktır.

6 22 6. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu Sabitleme askı kablolarının (3) diğer ucu daha önceden hesaplanan aralıklarla deniz tabanına bırakılan ankraj bloklarına bağlanacaktır. Sabitleme kabloları (3) boru ile sabitleme noktasından aşağıya yük transferi yapmamakta böylelikle sistem bağlantı noktasından yüzerek askıya alınmış olmaktadır. Sabitleme kabloları tek veya çoğul olarak kullanılabilir ve bu kablolar hem boruya hem de tabana birçok noktadan bağlanabilinir. Sabitleme kabloları (3) yüksek performanslı düşük germeli fiber esaslı ultra yüksek ağırlıklı moleküler polietilen (UHMW-PE) hafif, yüksek çekme kapasiteli rijid malzemeden aynı zamanda çelik esaslı kablodan veya deniz suyunun paslanma gibi etkilerinden korunması için plastik esaslı malzeme ile kaplanmış halatlardan yapılabilir. Ankraj blokları (5) beton blok halinde veya içine taş, kum, beton veya hurda demir konabilecek şekilde ağ olarak yapılabilir. Ankraj blokları boru hattı üzerine gelen pozitif düşey kaldırma yüküne ve boruya etki eden diğer yüklere, karşı ağırlık olarak rol oynar. Yüzdürme tankları (4) boru hattı sisteminin askı ve sabitleme elemanları ile birlikte sürekli pozitif bir kaldırma (yüzdürme) kapasitesi olmasını garanti eder. Böylelikle, oturma derinliğinden bağımsız olarak, sabitleme kabloları için gerekli olan pozitif gerilme sağlanmış olur. Yüzdürme tankları (4) silindir, koni veya küre şeklinde olabilir ve CTP, plastik veya PE (polietilen) malzemeden yapılabilirler. Kıyı Yaklaşımları (0-4 km ve km)

7 6. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu 23 (0 4 km ve 74-78) arasındaki kıyı yaklaşımları Boru nakil hattı, kıyı kesimlerinde dalga etkilerinden ve diğer sahil etkilerinden korumak için deniz tabanına gömülerek (7) yapılacak daha sonrada, denizden belli bir derinliğinden sonra boru hattı deniz tabanına oturarak (8) yüzer boru kısmına bağlanacaktır. Daha sonrada yukarıda anlatıldığı gibi, boru hattı deniz tabına ankraj yapılarak yüzer boru sistemi halinde yapılacaktır.

8 24 6. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu SONUÇ Kıbrıs Su temin Projesi nin sonuçları çok yönlü olmakla beraber sağlanacak fayda, sosyal boyut ve mühendislik boyutu başlıkları altında toplanabilir ve aşağıda belirtilmektedir. Sosyal Boyut: Su kıtlığı, ada ekonomisinin ana problemini oluşturmakta ve uzun vadede adadaki barışı tesis etmekte büyük bir rol oynamaktadır. Kıbrıs Su Temin Projesi adadaki ekonomik probleminin çözümü adına da büyük bir rol oynayacaktır. Projenin gerçekleşmesi ile su ihtiyaçlarının karşılanmasının yanında hem ekonomik sorunlar çözülecek hem de adadaki barışın tesis edilmesinde büyük bir rol oynayabilecektir. Mühendislik Boyutu: Deniz içinde askıda boru hattı ile su iletimi dünyada ilk defa gerçekleştirilecek bir proje olacaktır. Bu noktada yeni bir buluştur. Bu buluşla geliştirilen yüzer boru ile uzun mesafeler arası su altında akışkan transferi sisteminin geliştirilmesinde, Deniz ya da göl gibi ortamlarda tabana oturtma alternatifinin teknik olarak mümkün olmadığı veya ekonomik bulunmadığı hallerde ve uzun mesafeler arası akışkan transferinin yapılabilmesi, Hattın geçeceği güzergâhtaki su derinliklerine ve borunun bulunduğu su derinliğine bağlı olmaksızın hattın inşa edilebilmesi, kara ile bağlantısı olmayan açık denizlerde uygulama imkanı olması, Su yüzeyinden, sal, gemi vs. gibi taşıtların geçmesine de olanak sağlanması, Su içinde seyreden konvansiyonel denizaltıların seyrine olanak sağlayacak derinliklerde inşa edilebilmesi, Hattın taban blokları dışında su tabanına ve çevreye etkisini ortadan kaldırmak ve böylece deniz veya su ortamına ve canlılarına zarar vermeyen son derece çevre dostu bir çözüm olması, Boru hattının kendi pozitif yüzerliğini kullanarak ve gerektiğinde gerektiği kadar yüzdürme tankı ilave ederek hem boru hattını tabana sabitleyen halatları akıntı yüklerine karşı gergide tutan hem de borunun esnek yapısı ile oluşan doğal eğiklikten yararlanıp boru hattı üzerindeki gerilmeleri en az düzeye indiren, konkav boru montajına olanak sağlaması, Borunun askıya alınması için kablo, askı halatı vb. gibi elemanlara ihtiyaç olmaksızın inşaatı yapılmasını kolaylaştırılması, ucuzlandırılması ve hızlandırması, Kopma, kırılma, delinme sonrası onarım ve yenilemelere kolaylık sağlaması temin edilmiş olacaktır. KAYNAKLAR 1. İstanbul İli Adalar İçin Denizaltı İçmesuyu İsale Hattı Projesi, İSKİ 2. Kıbrıs Su Temin Projesi Fizibilite Raporu, DSİ 3. Alsim Alarko İnşaat Grubu, Yüzer Boru ile Sualtında Uzun Mesafeli Sıvı Taşınması 4. Sistemi, Patent Başvurusu Patent No: TR 2004/03411