T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI ESKİ VE YENİ TOPLUMSAL HAREKETLER: TÜRKİYE DE DEMOKRATİK AÇILIMLAR

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI ESKİ VE YENİ TOPLUMSAL HAREKETLER: TÜRKİYE DE DEMOKRATİK AÇILIMLAR Doktora Tezi Mustafa Kemal Coşkun Ankara, 2004

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI ESKİ VE YENİ TOPLUMSAL HAREKETLER: TÜRKİYE DE DEMOKRATİK AÇILIMLAR Doktora Tezi Mustafa Kemal Coşkun Tez Danışmanı: Doç. Dr. Hayriye Erbaş Ankara, 2004

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI ESKİ VE YENİ TOPLUMSAL HAREKETLER: TÜRKİYE DE DEMOKRATİK AÇILIMLAR Doktora Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. Hayriye Erbaş Tez Jürisi Üyeleri İmza Doç. Dr. Hayriye Erbaş... Prof. Dr. Bahattin Akşit... Prof. Dr. İşaya Üşür... Prof. Dr. Nilgün Çelebi... Prof. Dr. Aytül Kasapoğlu...

4 ÖNSÖZ Bu tez çalışması, toplum bilimsel bir çalışmanın neredeyse bir çok aşamasında karşılaşılabilecek olan bütün problemlerin ve zorlukların yarattığı sıkıntılardan geçilerek, uzun ve zor bir dönemde yazıldı. Elbette ki, bu sıkıntıların ortaya çıkardığı hatalar, bu çalışmayı yapan kişiye aittir. Bu süreçte bir çok kişiden destek alındığını da belirtmek gerekir. Öncelikle, tezin her aşamasında yaptığı tartışmalarla ve önerileriyle önemli açılımlar sağlayan tez danışmanım sayın Doç. Dr. Hayriye Erbaş a teşekkür etmek isterim. Aynı zamanda, tez izleme komitesi üyeleri sayın Prof. Dr. Nilgün Çelebi ye ve Prof. Dr. İşaya Üşür e harcadıkları zaman ve yaptıkları katkılardan dolayı teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca, Prof. Dr. Aytül Kasapoğlu tezin ilk biçimini okuması ve eleştirileriyle teşekkürü hak etmektedir. Tez jürisinde yer alma nezaketinde bulunan sayın Prof. Dr. Bahattin Akşit in yüksek lisansdan itibaren başladığım akademik çalışmalarımdaki yeri ise benim için her zaman anılmaya değer olmuştur. Çalışmanın gerek nicel gerekse nitel veri toplama aşamaları uzun bir dönemde gerçekleşti. Bu süreç boyunca özellikle nicel verilerin toplanmasında önemli katkılar sağlayan sosyoloji bölümü öğrencilerinin emekleri göz ardı edilemez. Hepsine içten teşekkürlerimi sunarım. Çalışmanın bir çok bölümünü okuyarak eleştirilerde bulunan Bayram Ünal, gerek arkadaşlığı gerekse görüşleri için özel bir teşekkürü hak etmektedir. Son olarak, bir tez çalışmasının bütün sıkıntılarını ve gerilimlerini benimle birlikte yaşayan eşim Canan ın yüreklendirmeleri olmasaydı, bu çalışmanın bitmesinin de neredeyse olanaksız olacağını söylemem gerek. I

5 İÇİNDEKİLER Sayfa No Önsöz... I İçindekiler... II Tablolar Listesi...V Şekiller Listesi... VI BÖLÜM 1 GİRİŞ Temel Kavramlar ve Analitik Ayrımlar Tezin Konusu Tezin Önemi Tezin Yaklaşımı Tezin Amacı Tezin Kapsamı ve Sınırları Zamanlama BÖLÜM 2 KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE: RADİKAL DEMOKRASİ KURAMLARI Liberal Demokrasinin ve Refah Devletinin Meşruiyet Krizi Temsil Sisteminin Krizi Siyasal katılımdan uzaklaşma II

6 2.2. Liberal Demokrasinin Krizine Yanıtlar İletişimsel Eylem, İdeal Konuşma Durumu ve Müzakereci Demokrasi İletişimsel Eylem Kuramı ve Müzakereci Demokrasi Eleştirileri Agonistik Demokrasi ya da Çatışmalı Çoğulculuk Agonistik Demokrasi Eleştirileri Türkiye de Sivil Toplum ve Demokrasi Tartışmaları İşçi Sınıfı Pratiğinden Yeni Toplumsal Hareketlere Yeni Toplumsal Hareket Teorileri... BÖLÜM 3 ARAŞTIRMANIN YÖNTEM VE TEKNİKLERİ Evren ve Örneklem Toplumsal Hareketlerin Tarihçesi, Amaçları ve Faaliyetleri Verilerin Toplanması Örneklemin Genel Nitelikleri BÖLÜM 4 BULGULAR VE YORUM: DEMOKRATİKLEŞME SÜRECİ AÇISINDAN TÜRKİYE DE ESKİ VE YENİ TOPLUMSAL HAREKETLER Yeni Toplumsal Hareketlerin Genel Özellikleri: Yapı, Katılımcılar ve Amaçlar III

7 Katılımcıların Özellikleri ve Farklı Hareketleri/Talepleri Destekleme Potansiyelleri Açısından Eski ve Yeni Hareketler Örgüt Yapısı Açısından Eski ve Yeni Hareketler Değerlerin Değişimi Açısından Eski ve Yeni Hareketler Sivil Toplum, Demokrasi ve Devlete Bakış Açısından Eski ve Yeni Hareketler Devlet Kurumlarıyla İlişkiler Açısından Eski ve Yeni Hareketler Toplumsal Hareketler Arası İlişkiler ve İletişim Açısından Eski ve Yeni Hareketler Örgüt İçi Demokrasi ve Katılım Açısından Eski ve Yeni Hareketler Genel Değerlendirme BÖLÜM 5 SONUÇ Yeni Toplumsal Hareketlerin Yapısı Müzakereci ve Agonistik Demokrasi Deneyimleri Türkiye de Yeni Toplumsal Hareketlerin Geleceği ve Demokrasi Özet Summary Kaynakça EK 1: Yönetici Görüşme Formu EK 2: Katılımcılar Görüşme Formu IV

8 Tablolar Listesi Tablo 1: Habermas a Göre Alt Sistemler ve Krizler Tablo 2: Yeni Toplumsal Hareket Teorileri Tablo 3: Araştırma İçin Seçilen Toplumsal Hareketler Tablo 4: Toplumsal Hareketlerin Amaç ve Faaliyetleri Tablo 5: Görüşülen Toplumsal Hareketlerin Dağılımı Tablo 6: Örnekleme İlişkin Genel Özellikler Tablo 7: Eski ve Yeni Hareket Katılımcılarının Yaş Dağılımı Tablo 8: Toplumsal Hareket Katılımcılarının Mesleki Statüsü Tablo 9: Toplam Hane Geliri Tablo 10: Katılımcıların Eğitim Durumu Tablo 11: Başka Hareketlere Sempati Duyma Tablo 12: Başka Hareketlere Katılma Eğilimi Tablo 13: Sivil Toplum Örgütlerinin Etkinlik Alanı Tablo 14: Eşitsizlik Temelli Farklılıkların Önem Derecesi Tablo 15: Türkiye nin Temel Problemleri Tablo 16: Diğer Hareketlere Katılım Tablo 17: Sivil Toplumda Sivil Toplum Kuruluşlarının Önemi Tablo 18: Sivil Toplum Kuruluşlarına Önem Verilmemesinin Nedenleri Tablo 19: Farklı Kimliklere Bakış Tablo 20: Devlet in STK lara Yaklaşımı Tablo 21: Devlet ve STK lar Arası İletişim Tablo 22: Hareketin Rakipleri/Muhalifi Tablo 23: Hareketin Diğer Hareketlerle İlişkilerinde Uyum Düzeyi V

9 Tablo 24: Kararları Benimseme Düzeyi Tablo 25: Hareketin Faaliyetlerine Katılım Düzeyi Tablo 26: Türkiye deki Eski ve Yeni Toplumsal Hareketlerin Temel Nitelikleri Şekiller Şekil 1: Bir Memur Sendikasının Toplantı Salonunun Düzeni Şekil 2: Bir Alternatif Yaşam Tarzı Hareketinin Toplantı Salonunun Düzeni Şekil 3: Türkiye deki Yeni Toplumsal Hareketlerin Yapısı Şekil 4: Yeni Toplumsal Hareketlerin Kimliği VI

10 BÖLÜM 1 GİRİŞ Bazen işçiler zafer kazanırlar, ama yalnızca bir zaman için. Onların kavgalarının gerçek meyvesi bu dolaysız sonuçta değil, işçilerin giderek genişleyen birliğinde yatar Marx-Engels Komünist Manifesto Dünyamızın köklü bir alt-üst oluş sürecinde olduğu ve özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan uluslararası ilişkiler sisteminin, ekonomik, politik ve ideolojik düzeylerdeki yapıların hızla değişmekte olduğu neredeyse herkes tarafından kabul edilmektedir. Bu çerçevede, özellikle 20. yy. ın son çeyreğine gelindiğinde, gerek sol değerlerin gerekse bu sol değerler tarafından savunulan işçi sınıfı hareketlerinin bir yenilgisiyle yüz yüze olduğumuz yorumları yapılmaktaydı. Nitekim, şimdilerde herkese, işçi sınıfının bittiği, dolayısıyla işçi hareketinin bittiği, üstelik işçi sınıfının artık sosyalizmden nesnel bir çıkarının olmadığı, sınıfa dayanmayan "yeni toplumsal hareketlerin" geliştiği, yeni bir hizmet sınıfının ortaya çıktığı, bunların da sosyalizm ile değil, Habermas ın ve post-marksistlerin deyişiyle "radikal bir demokrasi" anlayışıyla ilgisinin olduğu telkin edilmektedir. Buna ek olarak, sivil toplum devletin karşısında yer alan ayrı bir toplum olarak tasavvur edilerek, dolayısıyla, kendisi genişleyip büyüdükçe devletin küçülüp ufalacağı ve arkasından bunun da demokrasinin en önemli özelliği olduğu ileri sürülmektedir. Diğer taraftan, dillendirilen onca tartışma karşısında, Marx'ın yıllarca önce "Alman İdeolojisi"nde yazdığı cümle daha bir önem kazanıyor: "Basit bir dükkancı bile, bir kimsenin olduğunu iddia ettiği ile gerçekten olduğu arasındaki ayrımı yapmasını çok iyi bilirken, bizim tarihimiz, her çağda, o çağın kendisi hakkında söylediklerine ve 1

11 beslediği kuruntulara hemen inanır" (Marx-Engels, 1976: 85). Bu durumda, belki de ideolojik bir projenin yansıması ya da halihazırda oluşum halinde bir proje olabilecek bir iddia, bir gerçeklikmiş gibi hemen benimsenip içselleştirilebiliyor. Antik Yunan Sofist filozoflarından Trashymakhos ve Nietzche gibi öncellerinden yola çıkarak, iktidarın kurumlar ve gündelik yaşam içerisinde üretildiği teziyle iktidarı bir merkezden uzaklaştırıp yerelleştiren ve böylece post-marksist yaklaşımlara bir takım gerekçelendirme olanakları sağlayan Foucault ve diğer post-modernistlerin yardımıyla post-marksizm, bir taraftan demokrasinin önemini vurgularken, diğer taraftan işçi sınıfının yerine bütünüyle 'halk'ı geçirerek, aslında Marx'ı ve Marksizm'i tamamen dışlıyor. Nitekim, her şeyin göreli, tekil vb. olduğu bir durumda rasyonel olanla olmayan, insani olanla olmayan, bilim olanla olmayan, özne olanla olmayan, teori olanla olmayan, pratik olanla olmayan, gerçek olanla olmayan görecelilik ve tekillik adına birbirine karıştırılıyor. İşte, bütün bu söylemler sonucunda ortaya çıkan asıl sorun, post-marksistlerin, özgürleşim sağlamak amacıyla yeni direnme alanları oluşturduklarını söyleyip, tersine, insanlığı dönüştürülüp değiştirilmesini artık olanaksızlaştırdıkları bir düzen içine hapsetmelerinden kaynaklanıyor. Nitekim Laclau, bir kitabında "...hangi yöne gidersek gidelim, özgürleşim imkansızlaşıyor" (Laclau, 2000) demektedir. Böylece, Marx ın, yabancılaşma ve ekonomik fetişizmden kurtulma süreci olarak betimlediği, özne ile nesne, teori ile pratik, gerçeklik ile ideal arasındaki birliği kuran praxis meselesi de tersine çevrilmiş/alaşağı edilmiş olmaktadır. Nitekim, bütün bu tartışmaların temelinde praxis, yani, özne ve nesneyi, teori ile pratiği kimin, neden ve nasıl temsil ettiği sorunu yatmaktadır. Elbetteki, Troçki nin de belirttiği gibi, Marksizm her şeyden önce bir çözümleme yöntemidir, -yazılı metinleri değil, toplumsal ilişkileri 2

12 çözümleme yöntemi (Troçki, 1969: 1). Dolayısıyla, kendilerini Marksist olarak isimlendiren insanların belli bazı konularda farklı düşünüyor olmaları elbette ki oldukça normaldir. Diğer taraftan buradaki temel vurgu, işçi sınıfının tarih içerisinde işgal etmiş olduğu merkezi konumunun artık ortadan kalktığı, doğrusu, işçi sınıfının artık bir toplumsal aktör/özne olarak düşünülmemesi gerektiği üzerineydi....siyasal aktivizmin, sınıf mücadelesinin ve devrimci örgütlenmenin kimi biçimlerinin zamanının artık geçtiğini ve işe yaramaz hale geldiğini belirtelim. Bu biçimlerin kimisi taktik ve stratejik hatalar nedeniyle geçersiz kalırken kimisi de isyan bastırma hamleleri sonucunda etkisiz hale geldi; ama bunların ölümünün daha önemli bir nedeni bizzat çokluğun geçirdiği dönüşümdür. Günümüzde toplumsal sınıfların küresel bileşiminin dönüşümü, maddi olmayan emeğin hegemonyası ve ağ yapılarından kaynaklanan yeni karar alma biçimleri, bütün devrimci süreçlerin koşullarını köklü bir biçimde değiştiriyor....bugünkü ayaklanma deneyiminin çokluğun bağrında tekrar keşfedilmesi söz konusudur (Hardt ve Negri, 2004: 86). Daha özel olarak işçi sınıfının yenilgisi, örneğin 1848 ayaklanmalarında ya da Paris Komünü nde olduğu gibi doğrudan bir siyasal çatışma sonucu olarak değil, daha çok, kapitalist sistemin içinde yeni ücretlilik sistemlerinin gelişmesi ve teknolojik gelişmelere paralel olarak işçi sınıfının dışında farklı ücretli çalışan kategorilerinin ortaya çıkması olarak sunulmaktadır (örneğin, Gouldner, 1978a ve 1978b; Giddens, 1999; Lash ve Urry, 1987). Ortaya çıkan bu yeni sınıf teorileri, her ne kadar birbirlerinden farklı anlam ve içerik taşıyor olsalar da, genellikle Marx ın burjuva ve proleterya arasında gelişen yeni orta sınıf ı bütün olarak ihmal ettiğini (Burris, 1986: 320) ve kapitalizmden sonra sınıfsız bir topluma geçileceğine ilişkin umutlarının geçersizleştiğini ileri sürmekteydiler (Szelenyi ve Martin, 1988: 647). Gelişen bu yeni orta sınıf, işçi sınıfından sadece aldığı ücret ve yaptığı iş açısından ayrılmıyor, buna ek olarak materyalist değerlerden post-materyalist amaç ve değerlere de geçişin simgesi sayılıyor ve sınıf temelli siyasal kutuplaşmadan değer temelli siyasal kutuplaşmalara doğru bir gidiş olduğu ileri sürülüyordu (Gouldner, 3

13 1978a; 1978b; Inglehart ve Flanagan, 1987; Rohrschneider, 1990; Pakulski, 1993). 1 Hatta buradan yola çıkarak, sağ ve sol arasında herhangi bir anlam farkı kalmadığına ilişkin düşünceler geliştirildi (Giddens, 1999; 2000). Yeni orta sınıfın benimsediği değerler en iyi ifadesini işçi hareketlerinde ya da herhangi bir sınıf hareketinde değil, Yeni Toplumsal Hareketler ya da Kimlik Yönelimli Hareketler adı verilen hareketlerde buluyordu. 2 Yeni toplumsal hareket kuramcıları, endüstriyel toplumun araçsal sorunlarından uzaklaşıldığına ve artık post-endüstriyel dönemde yaşam sorunlarına geçildiğine vurgu yaparlar (Buechler, 1995; Inglehart, 1990; Parkin, 1968). Bu nedenle de bu kuramcılara göre yeni toplumsal hareketler işçi sınıfı hareketlerinden niteliksel olarak farklıdırlar. Bu gelişmelere paralel olarak, artık sosyalist sistemler bir daha gelmemek üzere çöktüğüne göre, liberal demokrasinin geliştirilmesi ihtiyacı doğmuştu. Çünkü, geç-modern olarak adlandırılan günümüz dünyasında devlet-toplum ilişkilerinin niteliği değişmiş ve dönüşmüştü (Keyman, 1998: 193). Bu durumda, kamusal alan, sivil ve siyasal toplum arasındaki ilişkiler ve ayrımlar yeniden tanımlanmayı gerektiriyordu. Nitekim, Habermas a göre, modernizm endüstriyel gelişmeyi sağlayarak bireylerin bir kısım ihtiyaçlarını giderebilmiş, fakat sivil toplum özel alan olarak, siyasal toplum ise kamusal alan olarak ayrıldığından dolayı yeterince demokratik olamamış ve bireylerin hak ve özgürlüklerine yönelik demokratik taleplerin gerçekleştirilmesi eksik kalmıştı (Habermas, 1987). Modernliğin Habermas tarafından bitmemiş bir proje olarak adlandırılması da bu nedenledir. Habermas gibi başka düşünürler de (Arendt, 1994; Sennett, 1996; Bauman, 2000) günümüzde 1 Değer ve amaçların dönüşümü düşüncesinin yeni hareketleri açıklamada basit ve yetersiz kaldığına ilişkin bir eleştiri için bkz. Cotgrove ve Duff, 1981). 2 Yeni Sosyal Hareketler olarak adlandırılan hareketler, toplum bilimciler tarafından farklı biçimlerde adlandırılmakta ve açıklanmaktadır. İleride ayrıntılı olarak bu açıklamalara değinilecektir. Bir fikir vermesi açısından (Mamay, tarihsiz) ve (Cohen, 1999) a bakılabilir. 4

14 modern ulus-devlet tanımlamasındaki kamusallık fikrinin yeniden gözden geçirilmek zorunda olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bu durumda, liberal demokrasinin işleyişinde bir meşruiyet krizi oluşmuş, bir tür devlet-toplum ilişkisi olarak düşünülen demokrasinin de geliştirilmesi ihtiyacı doğmuştu. Dolayısıyla, radikal demokrasi kuramları adı verilen yeni demokrasi kuramlarının; (a) liberal demokratik teori ve pratiğin yaşamış olduğu meşruiyet krizine bir yanıt olarak ve (b) çağdaş liberal temsil sistemine bir meydan okumayı amaçlayarak daha iyi bir demokrasinin geliştirilmesinin normatif kurallarının oluşturulması çabası olarak ortaya çıktığı söylenebilir (Smith ve Wales, 2000: 52). Liberal demokrasinin daha fazla geliştirilmesi olarak işleyen radikal demokrasi kuramları iki başlık altında incelenebilir: Biri, Jürgen Habermas, Seyla Benhabib ve John Rawls tarafından, diğeri Ernesto Laclau, Chantall Mouffe ve William Connolly tarafından geliştirilen, sırasıyla müzakereci demokrasi ve agonistik demokrasi (çatışmalı çoğulculuk) teorileri. Müzakereci demokrasi teorisi sivil toplum alanını, kamusal alanda siyasi ve ahlaki açılardan özgür ve eşit bireylerin rasyonel bir diyalog ile konsensüse varabilecekleri bir alan olarak kavrar. Buna bağlı olarak, ileride daha ayrıntılı olarak açıklanacağı gibi, müzakereci demokrasi teorisi iki nedenle yeni toplumsal hareketler ile ilişkilendirilmektedir: Bu hareketler (a) müzakere yoluyla ortak bir konsensüse varabilmenin ve kamusal konuşmanın gerçekleşmesinin koşullarını yaratmaktadırlar, ve (b) yaşam alanına yönelik taleplerde bulunmaktadırlar (Benhabib, 1999). Diğer taraftan, agonistik demokrasi modeli, kamusal alandaki ilişkileri kimlik ve fark temelinde kurarak, ortak bir konsensüse varmak yerine bir kimlik siyaseti geliştirme gerekliliğine vurgu yapar. Bunun nedeni ise, II. Dünya Savaşı sonrasında gelişen yeni hegemonik 5

15 formasyonun, toplumsal ilişkilerin metalaşmasına, bürokratikleşmeye ve homojenleşmeye neden olmasıdır (Laclau ve Mouffe, 1992). Bu çerçevede düşünüldüğünde, yeni toplumsal hareketler Laclau ve Mouffe tarafından bu üç etkene karşı olarak gelişmiş hareketler biçiminde değerlendirilir (1992: 201) ve bu hareketler kimlik ve fark temeline dayalı agonistik bir demokrasinin geliştirilmesinin koşullarını yaratırlar. Bu çalışma, Türkiye de hem eski tip (işçi ve kamu çalışanları hareketleri) hem de yeni toplumsal hareketlerin (çevreci hareketler, eşcinsel hareketler, kadın hareketleri vb. gibi) devlet, hareketlerin katılımcıları ve birbirleri ile ilişkileri bağlamında radikal demokrasi teorilerinin sınırlılıklarını ve sorunlarını kendine problem edinmiştir. Bunu yaparken, bir taraftan sınıf temelli ve eski toplumsal hareketler olarak adlandırılan, diğer taraftan sınıf temelli olmayan ve yeni toplumsal hareketler olarak kavramsallaştırılan hareketler karşılaştırmalı olarak incelenecektir. Çünkü, radikal demokrasi teorilerinin uygulanabileceği alanlar olarak yeni toplumsal hareketler adres olarak gösterilmekte ve bu teorilere göre sınıf temelli hareketler gerek araçsal akılla hareket ettikleri gerekse sistem alanına yönelik taleplerde bulundukları için bu demokratik işleyişlerin uygulanabileceği alanlar olamamaktadır. Bu iki farklı toplumsal hareket biçimi karşılaştırmalı olarak ele alınarak, Türkiye deki farklı toplumsal hareketlerin gelişiminin, birbirleriyle, katılımcılarıyla ve devletle ilişkilerinin bu iki radikal demokrasi teorisinden hangisiyle daha iyi açıklanabileceği ortaya konmaya çalışılacaktır. Aynı zamanda, sınıf temelli ve sınıf temelli olmayan hareketlerin karşılaştırmalı olarak ele alınması, bu hareketler arasındaki benzerlik ve farklılıkları anlamayı sağlayacak, böylece de yeni toplumsal 6

16 hareket teorilerinin bu hareketlere ilişkin olarak ileri sürdüğü önermelerinin de sınırlarını anlamayı sağlayacaktır Temel Kavramlar ve Analitik Ayrımlar Toplum bilimlerinde kullanılan kavramlar arasında her zaman bir uzlaşma olmaması nedeniyle çalışmaya temel olan bazı kavramların açıklanması gereklidir. Müzakereci demokrasi, agonistik demokrasi ve yeni toplumsal hareketler kavramları daha sonra ayrıntısıyla açıklanacağı için burada değinilmeyecektir. Ancak, belirtilmesi gereken önemli noktalardan biri şudur: Yeni toplumsal hareketler (Habermas, Offe, Laclau ve Mouffe) kavramı yerine zaman zaman kimlik yönelimli paradigma (Touraine, Castells, Cohen), yurttaşlık sonrası hareketler (Jasper) ya da yeni değerler yaklaşımı (Inglehart, Cotgrove) gibi kavramlar da kullanılmaktadır. Bu çalışmada hem daha fazla kabul görmesinden dolayı hem de analiz kolaylığı sağladığı için aksi belirtilmedikçe ve özellikle farklı kavramlar kullanan yazarların düşüncelerine atıf yapılmadıkça genel olarak yeni toplumsal hareketler kavramı kullanılacaktır. Yeni toplumsal hareketlerin gelişimi genellikle ileri kapitalizmin ya da geç modern dönemin ürünü olarak görülmektedir. Ne var ki, burada da tam bir kavram netliği yoktur. Kapitalizmin ileri aşaması olarak ya da endüstriyel toplumun gelişmiş aşaması olarak kimi yazarlar post-endüstriyel toplum (Bell, Piore ve Sabel), kimileri örgütsüz kapitalizm (Urry, Offe), kimileri programlanmış toplum (Touraine), kimileri ağ toplumu (Castells) ya da daha genel olarak enformasyon toplumu, postfordist toplum, post-modernizasyon gibi kavramları kullanmaktadırlar. Bu kavramları kullanan yazarlar, kendi kullanmış oldukları kavramların bir takım farklılıklarını belirtmiş olsalar da ve her bir kavram endüstri 7

17 sonrası toplumun farklı niteliklerine vurgu yapsa da, genel özellikleri bakımından birbirleriyle hemen hemen aynı anlamlara gelmektedir. Bu çalışmada endüstri sonrası toplumu belirtmek için post-endüstriyel toplum kavramı kullanılacaktır. Bundan önceki toplum biçimi tüm yazarlar tarafından endüstriyel toplum olarak nitelendirildiği için post-endüstriyel toplum kavramı çözümleme kolaylığı sağlamakta ve anlamayı kolaylaştırmaktadır. Son yıllarda sürekli artan bir ilgiyle üzerinde sıkça tartışılan ve hala bir görüş birliğine varılamamış olan kavramlardan birisi de sivil toplum kavramıdır. Bu çalışmanın amacı, sivil toplumun ne olduğu ya da ne olmadığı üzerine değildir elbette. Ne var ki, gerek radikal demokrasi kuramlarının gerekse de yeni toplumsal hareketlerin işlediği, uygulama alanı buldukları yerin sivil toplum alanı olduğu ifade edilmektedir. Sivil toplum kavramının bu çalışma açısından önemi de bu noktada ortaya çıkmaktadır. Diğer taraftan sivil toplum kavramı, sadece Batılı entelektüeller ve bilim adamları arasında değil, Türkiye deki entelektüeller ve bilim adamları arasında da tartışılır olmuş ve bir çoğu tarafından da benimsenmiştir. Türk entelektüellerinde gerçekleşen düşünce değişikliğine ilişkin Şerif Mardin in yaptığı saptama, sivil toplum kavramının da tıpkı post-endüstriyel toplum, post-modernizm kavramları gibi hemen benimsenip içselleştirilmesini açıklamak için kullanılabilir görünmektedir: Bence hadise, Türkiye de dün olduğu gibi bugün de insanların kitle halinde bir düşünce tarzı benimsemeleriyle ilgili larda Duguit moda idi ve Türkiye de üniversitelerde bütün kabiliyetli gençler akranlarına nispetle nasıl Duguit yi daha iyi bildiklerini ispatlamakla meşguldüler. Bugün Marksizm moda ve herkes mesai arkadaşlarına Lenin i nasıl ondan daha iyi bildiğini ispatlamakla meşgul... Kitle halinde fikir değiştirmenin bir yönü sosyal bilimlerin bir anlama vasıtası değil, fakat bir iktidardan bugün veya yarın pay alma aracı sayılmasıyla ilgiliyse, diğer bir yönü de toplum tipinde genel eğilimin dışında kalan düşünceye cevaz verilmemesidir. Bu nitelik yalnız Anadolu nun gerici olarak tanınan muhitlerinde değil, bizzat üniversitelerimizin ortasında da caridir (Mardin, 1971: 91). 8

18 Dolayısıyla, post-endüstriyel bir toplumda yaşadığımızın ileri sürüldüğü günümüzün dünyasında, endüstri toplumunda görülen işçi/emekçi hareketlerinin artık ortadan kalktığı ve yeni hareketlerin geliştiği söylemi ve bir burjuva toplumu olarak değil de devletten farklı örgütlenmeler anlamında sivil toplum söylemi de Türkiye de pek fazla taraftar bulmuştur. Görünen o ki, şimdilerde de sivil toplum söylemi modadır. Burada üzerinde durulacak olan sivil toplum tanımları, Hegel, Marx, Gramsci, Lukacs gibi klasik düşünürlerden çok, sivil toplum üzerine günümüzde yapılan tartışmalar olacaktır. 3 Bu yeni tartışmalar arasında, Cohen ve Arato nun (1992: 346) tanımı sivil toplumun dört temel özelliğine vurgu yapar: Çoğulculuk (plurality), açıklık (publicity), mahremlik (privacy) ve meşruluk (legality). Habermas, günümüzde sivil toplum kavramının ne Marx ın ne de Hegel in kullandığı anlamda burjuva toplumu olarak kullanılmadığını, daha çok, hükümet dışı ve ekonomik ilgileri olmayan gönüllü dernekler anlamında kullanıldığını ifade etmektedir. Bu anlamda sivil toplum, Marksist yaklaşımda görülmeyen bir normatif anlama sahip olmuş ve çoğulculuk, hoşgörü, yurttaşlık, yurttaş kimliği, birey değeri türünden anlamlara sahip olmaya başlamıştır. Habermas (1998: ) a göre sivil toplum bir dernekler ağı ndan (network of association) oluşur. Young (1999: 145) a göre de sivil toplum ekonomi ve devletten bağımsız hareketler ve örgütlenmelerden meydana gelmiştir. Bu tanımlamalara benzer olarak Gordon White sivil toplumu, devlet ile aile arasında, devletten ayrı, devletle ilişkide özerkliğe sahip olan ve 3 Marx söz konusu olduğunda, iktisadi ve siyasal alanlar arasında keskin bir kopukluk ya da ayrım yoktur. Daha çok bu ikisi arasında bir süreklilikten bahsedilebilir. Bu nedenle de Marx ın sivil toplumu üretim biçimine indirgediği eleştirileri yapılmıştır. İddia edilene göre buradaki tehlike, kapitalist üretim biçimiyle birlikte liberal demokrasiyi de reddetme anlamında, banyo suyuyla beraber bebeği de dışarı atma biçiminde ortaya çıkar (bkz. Keane, 1993). Marx ın sivil toplum ve kapitalist üretim ilişkisi arasındaki ilişki ile Keane nin görüşlerinin bir tartışması için bkz. (Wood, 1985). 9

19 toplumun üyeleri tarafından kendi çıkarlarını ya da değerlerini korumak ya da yaymak için gönüllü olarak kurulan örgütlenmelerin oluşturduğu bir birliktelik alanı (aktaran, Beckman, 1998: 2) olarak tanımlamıştır. Tanımlar izlendiğinde, sivil toplum kavramı tanımlamalarında bir farklılık ve çeşitlilik olduğu gözlenmektedir. Nitekim, sivil toplum kavramıyla ilişkili olarak ortaya çıkan bir başka problem, örneğin, sivil toplum kuruluşları (STK) kavramı ile hükümet dışı örgütler (NGOs) kavramının kullanımıyla ilgili olarak ortaya çıkmaktadır. Her iki kavram da sivil toplumun temel aktörleri olarak kullanılsa da, ikisinin de üzerinde anlaşılan ortak bir tanımı yapılmamıştır. 4 Hükümet dışı örgütler ile ilgili olarak farklı tanımlar kullanılmaktadır fakat genel olarak gönüllü katılımı gerektirmesi ve devletten bağımsız kuruluşlar olmasına vurgu yapılarak, ekonomik örgütlenmeleri, devrimci grupları, dinsel toplulukları ve siyasal partileri dışarıda bıraktığı belirtilmiştir (Simmons 1998; Clark, 1995). Bu çalışmada, hükümet dışı örgütlenmeler kavramı yerine, Türkiye nin kendine özgü koşullarına daha uygun olduğu düşüncesiyle sivil toplum kuruluşları kavramı kullanılacaktır ve hem eski hem de yeni toplumsal hareketler de sivil toplum kuruluşu olarak değerlendirilecektir. Nitekim, Türkiye de STK kavramı NGO kavramından farklı olarak hem sendikaları, dernekleri ve odaları içine almaktadır hem de sivil toplumla ilgilenen bir çok sosyal bilimci tarafından hükümet dışı kuruluşlar kavramından çok daha fazla tercih edilmektedir. Bu anlamda NGO kavramı, bütün sivil toplum kuruluşlarını değil fakat daha çok yeni toplumsal hareketleri ifade etmektedir. 4 NGO kavramı yerine IGOs (Inter-Governmental Organizations), INGOs (International Non- Governmental Organizations) ya da TSMs (Transnational Social Movements) kavramlarının kullanılması ve NGO kavramının tanımı üzerine bir tartışma (Cohen, R. 1998; Sancar, 2000) de yapılmaktadır. Bu kavram bolluğu, hareketlerin çeşitliliği nedeniyle toplumsal hareketler üzerinde yapılan tartışmalarla ortak bir tanıma varılamamasının sonucu olarak düşünülebileceği gibi, farklı siyasal ya da ideolojik hesapların bir yansıması olarak da düşünülebilir. 10

20 1.2. Tezin Konusu Bu tez çalışmasının konusu, son dönemde gerek dünyada gerekse ülkemizde sıkça tartışılan devlet-toplum ilişkilerinin yeniden düzenlenmesine ilişkin ortaya atılan radikal demokrasi teoerilerinin (müzakereci ve agonistik demokrasi teorileri) Türkiye de yeni yeni gelişen sosyal hareketler ve eski tip işçi/emekçi hareketlerinin birbirleriyle ve devletle ilişkilerini açıklamada sınırlarının ve sorunlarının neler olduğudur. Ayrıca, yeni toplumsal hareketler teorilerinin ileri sürdüğü temel hipotezlerin bu hareketleri açıklamada kullanmış oldukları ölçütler tartışma konusu yapılmıştır. Bu konu için düşünülen amprik araştırma, sınıf temelli eski hareketler olarak işçi ve kamu çalışanları hareketleri ile sınıf temelli olmayan yeni toplumsal hareketler olarak kadın, çevre ve eşcinsel hareketler ile gerçekleştirilmiştir Tezin Önemi Bu çalışmanın hem kuramsal hem de uygulamalı olarak iki öneminden bahsedilebilir: a. Sosyal bilimler içerisinde son yılların en önemli tartışmaları küreselleşme, ulusallık, yerellik, modernizm, postmodernizm, kamusal alan ve demokrasi kavramları üzerinden yürütülmektedir. Bu nedenle, yapılan bu tartışmaların ve ileri sürülen teorik yaklaşımların genelde tüm dünyada özelde ise Türkiye de uygulanabilirliği konusundaki sorunların neler olduğu konusu incelenmeye değerdir. Aynı zamanda, böyle bir çalışma Türkiye özelinde demokrasinin kurum ve kuruluşlarının geliştirilebilmesinin de yollarını açabilme konusunda önemli katkılar da sağlayabilir. b. Demokrasinin gelişimine ilişkin olarak ileri sürülen teorilerin sınırlılıkları belirlendikten sonra, yeni olarak adlandırılan toplumsal hareketlerin gelişmesine 11

21 karşılık, toplumsal düzenin bütününün dönüştürülmesini hedefleyen işçi sınıfı hareketinin bu yeni hareketlerle bağlantıları, yani benzerlik ve farklılıkları gösterilmeye çalışılacaktır. Bu ise, Türkiye de demokrasinin gelişmesinde işçi sınıfı hareketi ya da sınıf tabanlı hareketler ile yeni hareketler arasında demokratik bir ilişkinin gelişebilmesi ve bunlar arasında ittifaklar kurulabilmesi olanaklarını anlamak açısından önemlidir Tezin Yaklaşımı Yeni toplumsal hareketler ve bu hareketlerin demokratik süreçleri deneyimleme potansiyellerine ilişkin çok çeşitli yaklaşımların varlığından bahsetmek olanaklıdır. Bu yaklaşımların bir kısmı ilerleyen bölümlerde ayrıntılarıyla tartışılacaktır. Burada bir ilk yaklaşım olarak şu iki farklı bakış açısına vurgu yapmak yerinde olacaktır: Bu yaklaşımlardan birincisi, eski ve yeni hareketler arasında önemli bir kopuş (break) olduğunu ileri sürerek ve her iki hareket tipi arasına keskin ayrımlar koyarak bunlar arasındaki çok temel farklılıklara vurgu yapar (Habermas; 1984; Laclau ve Mouffe, 1992; Inglehart, 1990; Touraine, 1988; Melucci, 1995; Castells, 1996; ve Cohen ve Arato, 1992). İkincisi ise, bunun tam da tersi olacak biçimde eski ve yeni hareketler arasında bir süreklilik (continuity) olduğuna vurgu yaparak bu iki hareket tipi arasında önemli bir takım benzerlikler olduğunu ileri sürer (Offe, 1985; 1988; Wallerstein, 1993; ve Raymond Williams, 1989). 5 Bu çalışmada eski ve yeni tip toplumsal hareketler arasında bir takım farklılıklar olduğu kabul edilmekle birlikte, bu farklılıkların kopuş teorilerinin bahsettiği amaçlar, katılımcıların özellikleri ve örgüt yapısı gibi noktalarda 5 Aslında bir üçüncü yaklaşımdan bahsetmek de olanaklıdır. Bu yaklaşım ise, yeni toplumsal hareketlerin varlığını ve demokratik potansiyelini tümüyle yadsıyan bir bakış açısını içerir. Bu çalışmada söz konusu yaklaşım tartışılmayacaktır, çünkü Türkiye de yeni toplumsal hareketlerin gelişmekte olduğu ve belirli bir etkililik derecesine sahip olduğu baştan kabul edilmektedir. 12

22 değil, fakat başka bir takım ölçütlerde aranması gerektiği kabul edilmektedir. Bu farklılıkların ise, çoğu kez toplumsal hareketlerin kendilerine içkin özelliklerinden değil, daha çok Türk toplumsal, siyasal ve ekonomik yapısından kaynaklanan, dolayısıyla toplumsal hareketlere dışsal olan bir takım etkenlerden kaynaklandığı benimsenmektedir. Ancak daha da önemlisi, ekonomik, siyasal ve toplumsal yapının eski ve yeni hareketler arasında bir takım benzerlikler yarattığı söylenebilir. Bu nedenle, çalışmada Türkiye deki eski ve yeni toplumsal hareketlerin birbirlerini tamamladıkları, birbirlerinden oldukça etkilendikleri ve dolayısıyla bu iki hareket arasında bir sürekliliğin bulunduğu yaklaşımı benimsenmektedir. Toplumsal hareketlerin bu özelliklerine bağlı olarak, bu iki hareket tipinin deneyimledikleri demokrasi pratiklerinin de birbirlerine oldukça benzediğini söylemek olanaklıdır. Bu noktada, müzakereci ve agonistik demokrasi kavramları adı altında toplanan radikal demokrasi teorilerinin hayata geçirilmesinde yeni toplumsal hareketlerin ayrıcalıklı bir yere sahip olduğu söylenemez. Benhabib in yaklaşımında yeni toplumsal hareketler, bir taraftan yaşam alanı na yönelik taleplerde bulundukları için, diğer taraftan müzakere yoluyla ortak bir konsensüse varabilmenin ve kamusal konuşmanın gerçekleşmesinin koşullarını yarattıklarından dolayı müzakereci bir demokrasinin uygulanması için en uygun örgütlenmeler olarak değerlendirilmektedir (Benhabib, 1999). Bu yaklaşımdan farklı olarak agonistik demokrasi teorisi, yeni toplumsal hareketlerin bir kimlik siyaseti uyguladığına vurgu yapar. Bu nedenle de bu hareketler kimlik ve fark temelinde çatışmayı da içine alan bir demokrasinin geliştirilmesinin koşullarını yaratırlar (Laclau ve Mouffe, 1992). Bu çalışmada, radikal demokrasi teorilerinin her ikisinin de bir takım sorunlara sahip olduğu yaklaşımı benimsenmektedir. Dolayısıyla, gerek eski gerekse 13

23 yeni toplumsal hareketler açısından her iki yaklaşımın da uygulanabilir olmadığı kabul edilmektedir. Çünkü radikal demokrasi yaklaşımları, bu demokratik süreçlerin uygulanmasının yeni toplumsal hareketlerin kendilerine içkin bir özellikmiş gibi algılarlar. Oysa bu türden demokrasi süreçlerinin pratiğe aktarılması, yaşanan ekonomik, toplumsal ve siyasal süreçlerden bağımsız değildir ve gerek eski gerekse yeni hareketlerde uygulanamamalarının nedeni sadece onların taleplerinde (sistem alanına ilişkin ya da yaşam alanına ilişkin taleplerde bulunmak gibi) aranamaz. O halde, toplumun ekonomik ve siyasal yapısı, devletin örgütlenme biçimi ve sivil toplum alanına nüfuz etme biçimi gibi etkenler bu türden demokrasi pratiklerinin yaşama geçirilmesinde önemli etkenler olarak düşünülmelidir. Bu nedenle bu çalışmada, radikal demokratik yaklaşımların her ikisinin de uygulanamayacak bir takım ilkeler içerdiğine ilişkin bir yaklaşım benimsenecektir. Kendi temellerini, 1960 larla birlikte gerek kapitalizmde gerekse Marksizmde yoğunlaştığı iddia edilen ve yeni arayışların ortaya çıkmasına neden olan bunalımın 1980 lere gelindiğinde bir billurlaşma dönemine girmesine dayandıran radikal demokrasi kuramları, günümüz dünyasında demokratik hak ve özgürlüklerin ençoklaştırılması çerçevesinde bir pratik politik platform sunmaktadır. Kuramcıları, öncelikle bir özneden hareket ederek bu öznenin kendisinden bekleneni verememesi sonucunda ortaya çıkan boşlukların, Luxemburg tan Gramsci ye, Kautsky den Lenin e Marksist kuramcılar tarafından doldurulmaya çalışıldığı iddiasını hegemonya kavramı bağlamında değerlendirmektedir. Ve klasik liberalizme ve Marksizme bir alternatif olarak sunulan radikal demokrasi kuramları, bir toplumsal devrim programına başvurmaksızın kapitalizmin dönüşümünü olanaklı gören eski bir tartışmayı solun yeni paradigması olarak görmektedir. 14

24 Yeni paradigma, solun sorununu sosyalist bloğun çöküşünün liberalizm lehine yarattığı hegemonik kırılmada aramak yerine, Aydınlanma projesinden tarihsel bir kopuşta bulmaktadır. Yani 1989 da yalnızca Sovyetler Birliği değil, dünyanın dönüşümünde etkili olabilecek eylem stratejileri anlamında hem sosyalizmin hem de liberalizmin kesin bir çöküş yaşadığını ilan edilmektedir. Dolayısıyla sol için yeniden diriliş olanağının da bu çöküşün faili ve tamamlanmamış bir süreç olarak görülen 68 hareketinde aranması gerektiğini savunmaktadır. Fakat solun geldiği son aşamayı temsil etmesi bakımından radikal demokrasinin gerek yola çıktığı öncüller gerekse ortaya koyduğu stratejinin mevcut sisteme alternatif oluşturduğu düşüncesi son derece muğlaktır. Neyin, kimin için, kime karşı istendiği, stratejinin nasıl gerçekleştireceğine dair bir dizi soru bütün bu tartışmalar içerisinde boşlukta kalmaktadır. Çünkü kendi öncülünü bulduğu ve sol için bir imkan olarak gördüğü 68 hareketinin taşıdığı idealler ile sosyalizm arasındaki hegemonik bağı tamamen reddederek, solun programını mutlak olarak sınıftan arındırma çabasındadır. Bu çerçevede değerlendirilen yeni toplumsal hareketler, radikal demokrasi ideallerinin uygulanma alanları olarak görülmektedir. Bu çalışma, Türkiye deki yeni toplumsal hareketlerin bu tür bir ideali gerçekleştirme yeterliliğine ulaşmadığına ve yeni bir toplumsal değişim projesinin gerçekleşebilmesi için sınıftan ve sınıf hareketinden kaçınmanın olanaksız olduğuna ilişkin bir yaklaşıma sahiptir. Bu anlamda, çalışma boyunca eleştirel bir yaklaşım benimsenmiştir Tezin Amacı Bu tez, Türkiye deki yeni ve eski toplumsal hareketlere yönelik bir sosyolojik çözümleme girişimidir. Bu çerçevede tezin amacı iki noktada belirtilebilir: (a) Türkiye deki gelişmelerin bugüne kadar ileri sürülmüş olan demokrasi ve toplumsal 15

25 hareketler teorilerine ne derece uygun olduğunu; ve (b) toplumsal hareketlerin ve demokratik yapılanmanın gelişiminde Türkiye ye özgü özelliklerin neler olduğunu anlamak. Bu amaçla, araştırmanın temel bağımsız değişkenleri, sınıf tabanlı eski hareketler/sınıfsal olmayan yeni hareketler biçiminde oluşturulmuş ve bunların devlet kurumlarıyla ve birbirleriyle ilişkileri göz önünde bulundurularak Türkiye deki toplumsal hareketlerin kendine özgü özellikleri incelenmeye çalışılmıştır. Bu amaçlar çerçevesinde, bu tez çalışmasının araştırma çerçevesinin dayandığı temel sayıltı, Türkiye de yeni gelişen sosyal hareketlerin belirleyici dinamiklerinin, içine aldıkları bireylerin sınıfsal konumlarının ve ulaşmak istedikleri temel amaçlarının değişmekte olduğu ve bir tarafta geleneksel sınıf temelli hareketler dururken, diğer tarafta sınıflara dayanmayan hareketlerin geliştiğidir. Diğer taraftan, bu noktada en önemli tartışma konusu, bu değişen toplumsal hareketlerin demokrasinin gelişimine ne derecede katkı yapabileceğidir. Bu anlamda, bu çalışmanın başında sorulan ve yanıt verilmeye çalışılan sorular şunlardır: a. Türkiye deki yeni ve eski toplumsal hareketler, katılımcılarının temel özellikleri, benimsedikleri değerler ve örgütlenme yapısı açısından ne tür farklılık ve benzerlikler göstermektedir? b. Türkiye de, gerek devletle gerekse kendi iç ilişkilerinde müzakereci ya da agonistik demokrasi yaklaşımlarının temel ilkeleriyle ilişkilendirilebilecek olan toplumsal hareket biçimleri nelerdir? c. Türkiye deki yeni toplumsal hareketler bu iki demokrasi teorisinin temel ilkelerine ne derecede uygunluk göstermektedir? Bu açıdan eski hareketlerle aralarında ne tür farklılık ve benzerlikler bulunmaktadır? 16

26 d. Yeni ve eski toplumsal hareketlerin dayandıkları herhangi bir güç ya da çıkar var mıdır? Eğer varsa, bunlar nelerdir ve bu hareketlerin demokrasi pratiğini geliştirmelerini engelleyici/kolaylaştırıcı bir etkiye sahip midir? e. Yeni toplumsal hareketlerin temel hedefleri ve sınıfsal tabanı bir siyasal güç olarak örgütlenebilecek nitelikte midir? f. Yeni toplumsal hareketlerin kendilerine özgü örgütlenme yapıları, ideoloji ve amaçları ile sınıf hareketlerinin örgütlenme yapıları, ideoloji ve amaçları arasındaki ilişkiler, aralarındaki benzerlikler ve farklılıklar nelerdir? g. Radikal demokrasi teorilerinin pratikte uygulanabileceği bir alandan bahsetmek olanaklı mıdır? Bu iki demokrasi teorisinin pratikte karşılaştıkları sorunlar neler olabilir? h. Ve son olarak, yeni toplumsal hareketler olarak nitelendirilen bu örgütlenme tarzlarının ve işçi sınıfı örgütlerinin Türkiye de demokrasinin kurum ve kuruluşlarının gelişimine katkıları neler olabilir? Kısaca belirtmek gerekirse bu çalışmanın temel amacı, yukarıda sorulan sorular çerçevesinde yeni ve eski toplumsal hareketlerin Türkiye de demokrasinin gelişimine yapabilecekleri katkıyı anlamaktır Tezin Kapsamı ve Sınırları Bu çalışmanın yürütüleceği alan, Ankara daki dernek ve örgütlenmelerle sınırlanmıştır. Ne var ki, bu kurumların bütünü üzerinde araştırma yapmak hem zaman hem de maliyet açısından olanaksız olduğundan, Ankara daki tüm örgüt ve derneklerin bir listesi hazırlanmış, bu örgüt ve dernekler içerisinde, Yeni Toplumsal Hareketler tanımına uygun olan örgütlenmeler ve işçi ve kamu çalışanları sendikaları ile bu çalışma sınırlanmıştır. Diğer taraftan, bu çalışmanın konusu; (a) 17

27 müzakereci ve agonistik demokrasi teorileri; ve (b) bu demokrasi teorilerinin uygulanma alanı olarak görülen yeni toplumsal hareket teorileri ile sınırlıdır. Bu tez çalışmasında Giddens ya da diğer yapısalcı kuramcıların yaptığı gibi bir yapısalcı analize girişilmemiştir. Bu nedenle de Türkiye nin toplumsal yapısı konusuna değinilmemiştir Zamanlama Araştırmanın tamamlanması değişik aşamalardan geçilerek gerçekleştirilmiştir. Kaynakların araştırılması ve literatür tartışmaları Eylül Ocak 2004 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Şubat 2004 de veri toplanmaya başlanmıştır. Alanda, önce örgütlerin yöneticileri ile görüşülmüş, sonra üye ve gönüllü katılımcılarına görüşme formu uygulanmıştır. Veri toplama süreci Şubat 2004 Ağustos 2004 tarihleri arasında tamamlanmıştır. Verilerin analizleri ve yazma işlemleri ise Ağustos 2004 Aralık 2004 tarihleri arasında gerçekleşmiştir. Yazılan metin tez danışmanı ve tez izleme jürisinin önerileri doğrultusunda tekrar tekrar gözden geçirilmiştir. Araştırmanın konusunun ne olduğu, ne tür bir öneme sahip olduğu, araştırmanın amacı ve sayıltılarının neler olduğu, araştırmanın hangi zaman diliminde gerçekleştirildiği ve ne kadar bir alanı kapsadığı giriş bölümünde anlatılmıştır. İkinci bölüm, araştırmanın kavramsal ve kuramsal basamağına aittir. Bu bölümde, araştırmanın temelini oluşturan müzakereci ve agonistik demokrasi teorileri tartışılmış ve bu teorilerin uygulama alanı bulduğu yeni toplumsal hareketler üzerine geliştirilen tezler incelenmiştir. Üçüncü bölüm araştırmanın yöntem ve araştırma tekniklerine ayrılmıştır. Nicel ve nitel tekniklerin nasıl uygulandığı, ne tür sorunlarla karşılaşıldığı bu 18

28 bölümde yer almaktadır. Aynı zamanda, üzerinde çalışılan eski ve yeni toplumsal hareketlerin neler olduğu, nasıl sınıflandırıldığı ve bu hareketlerin genel özelliklerinin neler olduğu bu bölümde aktarılmıştır. Ayrıca, araştırma evreninin ve örneklemin genel özellikleri, örnekleme ilişkin ilk veriler üçüncü bölümde sunulmaktadır. Dördüncü bölüm analiz kısmıdır. Bu bölümde doğrudan doğruya sahadan elde edilmiş olan nicel ve nitel veriler analiz edilmiştir. Beşinci ve son bölüm, araştırmanın sonuç tartışmasını içermektedir. Sonuç kısmında, analiz sonucunda elde edilen verilerin değerlendirilmesinden elde edilen sonuçlar üzerine bir tartışma yapılmış, Türkiye deki yeni toplumsal hareketlerin bir betimlemesi yapılmaya çalışılmıştır. 19

29 BÖLÜM 2 KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE RADİKAL DEMOKRASİ KURAMLARI VE YENİ TOPLUMSAL HAREKETLER...görünüşte bireyler burjuvazinin egemenliği altında daha özgürdürler,... gerçekte ise kuşkusuz, daha az özgürdürler, çünkü nesnel bir güce daha fazla bağımlı durumundadırlar K. Marx Alman İdeolojisi Bu bölümde ilk önce liberal demokrasinin halihazırda yaşadığı ve özellikle Habermas tarafından meşruiyet krizi olarak tanımlanan krizlerin temel özelliklerinin neler olduğundan bahsedilecektir. Liberal demokrasinin yaşadığı krizler, yeni bir toplum anlayışına ve demokrasi teorisine duyulan ihtiyacın anlaşılması açısından önemlidir. Nitekim daha sonra, yaşanan bu krizlerin aşılması amacıyla geliştirilen müzakereci ve agonistik demokrasi teorileri tartışılacaktır. Her iki demokrasi teorisinin temel görüşleri ve ayrım noktaları aktarıldıktan sonra, her iki teoriye yapılan eleştirilere yer verilecektir. Bu eleştirilerin her iki demokrasinin sorunlarına ve uygulanabilme olasılıklarına vurgu yapması açısından oldukça önemli olduğu söylenebilir. Bu bölümün son kısmı, Türkiye de sivil toplum ve demokrasi tartışmalarına ve ileri sürülen demokrasi teorilerinin bir çeşit uygulama alanları olarak görülen yeni toplumsal hareketlere ilişkin farklı yaklaşımların tartışılmasına ayrılmıştır Liberal Demokrasinin ve Refah Devletinin Meşruiyet Krizi Çağdaş dünya, krizlerle beraber anılır olmuştur, zira, yaklaşık son otuz yıldır sürekli olarak çevremizi sarmalayan krizlerden bahsedilmektedir. Ulus-devletin ekonomik, siyasal ve kültürel krizi yanında, meşruiyet krizi, birikim krizi, 20

30 motivasyon krizi, yurttaşlık krizi, çelişki olarak kriz türünden kriz çözümlemeleri toplum bilimlerinde bir kriz söyleminin yerleşmesine neden olmuştur. 6 Örneğin, Habermas'ın yaptığı kapitalizm çözümlemesi sistemin içine düştüğü bir takım krizler tespit eder. Aynı zamanda, liberal demokrasinin bilgi ve siyaset hakkında gerçekten de liberal; fakat özünde demokratik olmayan öncüllere dayandığı ve liberal demokrasinin birey ve bireysel çıkar kavrayışının bireylerin ve çıkarlarının dayandığı demokratik pratikleri zayıflattığı ileri sürülmüştür (Barber, 1995: 32). Nitekim, gerek müzakereci demokrasi ve gerekse agonistik demokrasi yaklaşımları, liberal demokrasinin şimdilerde yaşamış olduğu meşruiyet krizine verilen normatif yanıtlar olarak görülebilir. 7 Kapitalist sistemin ekonomik, siyasal, toplumsal ve kültürel alanlarda yaşadığı krizler birbirleriyle bağlantılı olarak ortaya çıkmaktaysa da, bu bölümde asıl olarak üzerinde durulacak olan konu liberal demokrasinin yaşadığı krizi de içine alan siyasal alanda yaşanan krizler olacaktır. Ne var ki, yaşanan bütün krizler, örneğin Habermas a göre birbirleriyle bağlantılı olan alt sistemlerle ilişki içinde ortaya çıktığı için, siyasal alanda yaşanan krize geçmeden önce, bu krizin ortaya çıkmasına neden olan ve birbirleriyle bağlantılı olan diğer krizlerden de bahsetmek gereklidir. Habermas, ileri kapitalist sistem ve bunalımlarını analiz ederken, liberal toplumsal sistemi, daha doğrusu onun kullandığı terimle sistem alanı nı üç temel alt 6 Özellikle yurttaşlık krizi, meşruiyet krizi ve çelişki olarak kriz yaklaşımlarının tartışıldığı bir çalışma için bkz. (Moran, 1988). Kriz söylemlerinin toplum bilimleri için analitik faydası üzerine önemli bir tartışma (Holton, 1987) de yapılmaktadır. 7 Müzakereci ve agonistik demokrasi yaklaşımları liberal demokrasinin krizine verilen yanıtlardan ikisidir. Bunların dışında, özellikle müzakereci demokrasiyi temel alan ancak müzakereci demokrasinin sorunlarını gidermeye yönelik olarak Barber güçlü demokrasi, Mansbridge birimsel (Unitary) demokrasi, Dryzek söylemsel (discursive) demokrasi, Young iletişimsel demokrasi, Cohen doğrudan müzakereci poliarşi kavramlarını geliştirmişlerdir. Agonistik demokrasi teorisi dışındaki diğer demokrasi teorileri, Habermas ın iletişimsel eylem kuramını temel alır. 21

31 sisteme ayırarak analiz eder. 8 Bu alt sistemlerden birincisi ekonomik sistemdir. Ekonomik sistem, iktisadi gücün dağılımını ve üretim güçlerini içeren ekonomik kurumları, yani, Habermas ın deyişiyle üretim ilişkilerini içerir (Habermas, 1976: 6). Ekonomik sistem bir emek ve sermaye girdisi gerektirir ve sistemin çıktısı toplumsal tabakalar arasındaki sayı ve tipe göre dağıtılan tüketilebilir değerlerden oluşur. Liberal kapitalizmdeki ekonomik sıkıntılar daha çok sistemin çıktısı ile ilgilidir. 8 Habermas ileri kapitalist toplumun bunalımlarının analizine geçmeden önce, kendi teorisini birbiriyle bağlantılı üç düzeyde/uğrakta oluşturur: (a) Bilgi ve bilginin kökenleri, (b) Toplumsal sistem, ve (c) İleri kapitalizm ve bunalımları. Bu bölümde bu üçüncü düzey üzerinde durulacaktır, ancak bundan önce diğer iki düzeyden bahsetmek bağlantıları kurmak açısından yararlı olacaktır. (a) Habermas, Marx dan farklı olarak, insanı hayvandan ayıran iki nokta belirler. Bunlardan birincisi, Marx ın da kendi teorisini üzerine inşa ettiği emek ken, Habermas, Marx ve Marxistlerin ihmal ettiklerini vurguladığı ikinci bir farklılık daha belirler. Bu ise dil dir (İnsanı hayvandan ayıran özelliklerin neler olduğuna ilişkin bu tartışma ve Marx ın tarihsel materyalizm eleştirisi özellikle Habermas, 1975 de yapılmaktadır). Dolayısıyla, birer insan etkinliği/insanı insan yapan birer etkinlik olarak emek ve dil, farklı bilgi tipleri üretir aynı zamanda. Emek, doğal süreci kontrol etme ve onları yararımıza kullanma anlamında teknik bir istem (interest) geliştirirken, dil ise birbirimizi anladığımız, birbirimizin eylemlerini yorumladığımız biçimler anlamında pratik/iletişimsel bir istem (interest) üretir (Craib, 1984: 204-5). Teknik istem, amprik bilgiye dayalı teknik kurallarla yönetilen araçsal ve analitik bilgiye dayalı stratejiler tarafından yönetilen rasyonel seçme eylemlerinden oluşan bir amaç-rasyonel eylem tarafından yönetilir. İlletişim istemi ise, en az iki eylemci özne tarafından anlaşılabilir ve tanınabilir olan bağlayıcı ortak normların yönlendirmelerine bağlı olan bir iletişimsel eylem üretir. Çalışma veya amaç-rasyonel eylemden ya aletli eylemi ya rasyonel seçimi ya da bu ikisinin bir kombinasyonunu anlıyorum. Aletli eylem emprik bilgiye dayalı teknik kurallara uyar...rasyonel seçim tavrı analitik bilgiye dayalı stratejilere uyar...öte yandan iletişimsel eylemden, sembollerle sağlanan bir etkileşim anlıyorum. Bu eylem, karşılıklı davranış beklentilerini tanımlayan ve en azından iki eyleyici özne tarafından anlaşılmış ve kabul edilmiş olmaları gereken, zorunlu geçerli normlara uyar (Habermas, 1993: 39). Habermas a göre bu iki bilgi türü toplumsal sistemlerin varlıklarını sürdürmesini sağlar (Habermas, 1976: 5). İşte asıl sorun bu noktadan sonra başlar: Marx, iletişimsel istemi teknik isteme indirgemekle, yani iletişimsel eylemi emek sürecinin ve üretici güçlerin bir türevi olarak görmekle tam da positivist bir yaklaşım geliştirmiştir. Burada sorun, teknik istem ile iletişim isteminin tek boyuta indirgenmiş olmasıdır. Liberal toplumun temel bunalımları da bu noktada başlar. İletişimsel istemin neden olduğu üçüncü bir istem daha vardır ki, bu da özgürleşim istemidir (emancipatory interest). Bu istem, yine dil ile ilgilidir ve bir taraftan eleştirel bilimlerin ortaya çıkmasına neden olurken (psikoanaliz gibi), diğer taraftan bireylerin kararlar vermelerine, öz bilinçli olarak düşünme ve eyleme yeteneklerinde köklenmiştir (Craib, 1984: 206). Dolayısıyla bu istem, bireylerin karar alma süreçlerine katılımını sağlayan bir praxis olarak ortaya çıkar. (b) Yukarıda bahsedilen bilgi türleriyle bağlantılı olarak Habermas, toplumsal sistemi biri dış doğaya karşı amaç-rasyonel eylem ile varlığını sürdüren sistem alanı, diğeri iç doğaya karşı iletişimsel eylem le varlığını sürdüren yaşam alanı olmak üzere iki alana böler. Toplum, sistem alanı aracılığıyla, belli amaçlara yönelik olarak kendi varlığını sürdürme ve bu amaçlara ulaşmak için manevra (steering) yapma olanaklarına sahiptir. Ancak toplum, kendi kendini düzenleyen bir organizma olduğu kadar aynı zamanda bir yaşam alanıdır. Bu açıdan bakıldığında toplum, konuşan, eylem yapan ve birbirleriyle etkileşim içinde olan insanlardan oluşur (Habermas, 1976). Buradaki sorun ise şudur: sistemin bütünleşmesi için sürdürülen manevralar, yaşam dünyasını oluşturan insanların güdülerini ters yönde etkileyerek toplumsal bütünleşmeyi tehlikeye sokabilirler (Habermas, 1976). Bu paradoksal durum, ileride tartışılacak olan ileri kapitalist toplumun bunalımlarını ortaya çıkarır ve bu nokta Habermas ın analiz ettiği üçüncü düzeydir. 22