3. ÜNİTE TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK

Transkript

1 3. ÜNİTE TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK

2 Bu ünitenin sonunda: NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. Medeniyetin, insanlığın ortak malı olduğunu öğrenecek, 2. Tarihte büyük medeniyetler kurmuş, köklü bir geçmişe sahip büyük bir milletin evladı olmanın sorumluluğunu kavrayacak, 3. Türk milletinin dünya tarihindeki önemini, milletler ailesi içindeki şerefli geçmişini ve yerini, insanlığa yaptığı hizmetleri öğreneceksiniz. ANAHTAR KAVRAMLAR SULTAN-I AZAM YUĞRUŞ KARLUK DİRHEM ÇİĞİL TUĞRA ÇETR VAKIF ÖŞÜR TÖRE GULAM KASİDE RİBAT KAŞGARLI MAHMUT KUTADGU BİLİG 92

3 TARİH 6 GİRİŞ Sevgili öğrenciler, Hunlar ile başlayıp Kök Türkler ve Uygurlar zamanında büyük bir gelişme gösteren Türk kültür ve medeniyetinin X. yüzyıldan itibaren İslam kültür ve medeniyeti ile karşılaşmaya başlamasıyla Türk-İslam Medeniyeti adı verilen tarihî gelişmenin temelleri atılmıştır. Bu aynı zamanda bir geçiş dönemidir. Karahanlılar ile başlayan bu geçiş dönemi, Büyük Selçuklular ile olgun bir seviyeye erişmiştir. Türk kültür ve medeniyetinin temel özellikleri etrafında şekillenen Büyük Selçuklu müesseselerinin izleri, daha sonraki Türk İslam devletlerinde de görülür. Bu sebeple Büyük Selçuklu Devleti Ortaçağ Türk tarihine damgasını vurmuş bir devlettir. Bu ünitede İlk Müslüman Türk devletlerinin kültür ve medeniyetiyle ilgili bilgiler verilecektir. TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK E ÖĞRENELİM İslam dini ve medeniyeti çevresine girmeye başlayan Türkler, yeni devletlerini de içine girdikleri medeniyetin şartlarına uygun bir şekilde kurdular. Onlar, temelde ve özde Türklük özelliklerini koruyarak, İslami yönetim tarzını benimsediler; Orta Asya dan getirdikleri müesseselerin ve geleneklerin yanında Abbasiler, Samaniler ve Gaznelilerden aldıkları müesseselere ve geleneklere de bünyelerinde yer verdiler; Türkçe isim ve unvanlarının yanı sıra İslami isimler, unvanlar ve lakaplar aldılar. Kısaca söylemek gerekirse onlar, engin tecrübeleri sayesinde Resim 03.01: Türklerde Divan Toplantılarına Ait Türk ve İslam geleneklerini birbiriytemsilî Resim le birleştirip kaynaştırarak, yeni bir devlet tipi yarattılar. Fakat bu kaynaşma ve gelişme birden olmadı, uzun bir geçiş dönemini gerektirdi. Bu geçiş döneminin ilk siyasiteşekkülünü Karahanlılar Devleti oluşturuyordu. Devlet yönetimi, ordu, sosyal hayat, sanat ve hukuk sistemi bakımından tamamen Türk olan bu devlet, dinî açıdan İslamiyet i temsil ediyordu. Karahanlılar, devlet yönetiminde zamanla İslami geleneklere de yer vererek Türk-İslam 93

4 devletine doğru bir köprü vazifesi gördüler. Bundan sonra, Gaznelilerle devam eden gelişme, Selçuklularla tamamlandı ve olgunluk safhasına ulaştırıldı. Türk-İslam devletlerinin ortaya çıkmaya başladığı sırada (X. yüzyılın ikinci yarısından sonra) İslam dünyasında tek hâkim değer vardı ki o da İslam dini idi. Fakat bu sırada İslam dünyası hem siyasi hem de manevi (mezhep) bakımdan tamamen bölünmüş, parçalanmış ve birliğini yitirmiş durumdaydı. Üstelik İslamiyet in yayılması da durmuş bulunuyordu. Bundan dolayı, İslam dünyasının kenar bölgelerinde kurulmuş olan Türk-İslam devletleri, büyük bir gayretle İslamiyet in cihat ilkesine sarıldılar. Özellikle Karahanlılar, İslam dinini Orta Asya Türk toplulukları arasında yaymayı kendilerine başlıca gaye edindiler. Bu gaye ile Türkistan ın önemli merkezlerinde İslam dinini yayan birçok kuruluş meydana getirdiler. Basmıl ve Uygur Türklerini İslamiyet e kazandırabilmek için başarılı savaşlar yaptılar. Orta Asya nın çeşitli yerlerinden gelen ve eski Türk inancına mensup toplulukların, İslamlaşmaları için kendi ülkelerine aldılar. Sâlim Koca,İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilat,GTT Ansiklopedisi C 3, S 467,468? Karahanlıların Türk-İslam tarihindeki önemiyle ilgili neler söylenebilir? TOPLUM YAPISI X. yüzyılın ilk yarısında Türkler Hazar Denizi nden Seyhun Irmağı nın Orta yatağındaki Karaçuk ve Isficab a kadar uzanan bir bölgede yaşıyorlardı. Yüzyılın ikinci yarsından başlayarak hızla Müslümanlaşan Türk toplumlarında eski yaşantılarının özellikleri devam ediyordu. İlk Müslüman Türk devletlerinde idareciler genelde Türk tü. Halk ise farklı ırk ve boylardan meydana gelmekteydi. Karahanlı Devleti nde toplum tamamen Türk tü. Gaznelilerde Gurlular, Hindular gibi farklı unsurlar da yer almaktaydı. Büyük Selçuklu Devleti nde devleti kuran Türklerin yanı sıra İranlı ve Arap unsurlar yer alırken Tolunoğulları, İhşidiler ve Memluklularda halkın büyük çoğunluğunu Arap, Rum, Berberi, Mısırlı vb. Türk olmayan unsurlar oluşturmaktaydı. Türklerde halk sınıflara ayrılmamıştı. Avrupa daki gibi asiller sınıfı, Hindistan daki gibi kast sistemi de yoktu. Herkes kanunlar ve töreler karşısında eşit kabul edilmişti. Zaten aç halkı doyurmak, açık halkı giydirmek, toplumdaki adaleti sağlamak Türk hükümdarlarının asli görevlerindendi. Hükümdar, ülkesinin geleceği, halkının mutluluğu için her türlü çabayı gösterirken halk da hükümdara ve kanunlara itaat eder, vergi verir ve asker olurdu. Türklerin İslamiyet öncesi ve sonrasında sınıfsız ve imtiyazsız bir toplum olmasından dolayı, her ferdin en üst görevlere kadar yükselme şansı vardı. Dürüstlük ve yetenek Türklerde çok önemliydi. İslamiyet le zenginleşen Türk toplum ve devlet yapısı yetenekli insanlara sınırsız fırsatlar hazırladı. Yerli halktan zeki ve yetenekli kişiler vezirliğe kadar varan devlet kademelerine getirildi. Farklı inançları benimseyen bazı Türk boyları yalnız eski düşünce ve anlayış 94

5 tarzlarını değil millî kimliklerini de kaybederek Türklükten uzaklaşmışlardır. Tabgaçların Budizm i kabul etmeleri Çin kültürünü benimsemeleri ile sonuçlandı. Balkanlarda Uzlar, Kumanlar ve Peçenekler Hristiyan halk arasında kaybolup gittiler. Yöneticiler tarafından Museviliğin benimsendiği Hazarlar da benzer bir akıbete uğradılar. Budist ve Maniheist Uygurlar kısa zamanda dağıldılar. Hristiyanlığı benimseyen Macarlar ve Bulgarlar ise Avrupa da Osmanlılara karşı uzun süre rakip oldular. Türklerin kabul ettikleri dinler arasında sadece İslamiyet, milletimize çok daha büyük hamleler yapma imkânını sağladı. İslamiyet Türklerin manevi cephesini yeniledi ve tamamladı. İslamiyet in insani ve ahlaki değerlerinin yanında herkesi çalışmaya, faaliyete, icabında cihada yani bedeni fedakârlığa teşvik etmesi mücadeleci ve hareketli Türklerin ruhuna hitap etti. Türklerin içinde bulunduğu bu manevi ortamda Karahanlılar, Selçuklular, Osmanlı Devleti doğdu, gelişti ve yaşadı. E OKUYALIM TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ DÖNEMİNDE EVLENME XI. yüzyılda Türkler arasındaki evlenme işinde, genellikle arkuçı veya savcı adı verilen aracılar vardı. Bunlar akrabalık kurmak isteyen dünürler arasında gidip geliyorlardı. Görücü usulü ile ya da gençlerin birbirlerini görüp beğenmeleri sonucunda erkek tarafı kızı isteme işini gerçekleştiriyordu. Dünürler arasında iki gencin evlenmesi kararı, Türkçe aldum ve virdüm kelimeleri ile ifade ediliyordu. Aldum kelimesini dünür söylüyor, bununla nikâhın yapılmasını vaat etmiş oluyordu. Virdüm kelimesini ise kızın büyükleri söylüyor bununla bu vaade bağlı kalacaklarını bildiriyorlardı. Daha sonra damat adayının ailesi (babası ve annesi), kız tarafına bir at veriyordu. Buna başlık deniliyordu ki, kızı yetiştiren babanın hakkı demekti. Yine kızın annesine, süt hakkı olarak sülük denilen bir elbise verilirdi. Erkek tarafı ayrıca kızın kardeşine ağırlık kız kardeşlerine ve kendisine ise yandış adı verilen elbiseler verirdi. Görüldüğü gibi bu ilk safhada sadece erkek tarafı hediye vermekte idi. Evlenme sırasında düğün yapmak zorunluluğu vardı. Düğünde yerine getirilmesi şart olan bazı âdetler de mevcuttu. Bu âdetlerin başında küden adı verilen düğün yemeği geliyordu. Hükümdarlar düğünlerde ve bayramlarda otuz arşın yüksekliğinde kençliyü adı verilen bir sofra hazırlatıyorlardı. Bu sofra Türk âdeti gereğince, yemekten sonra davetliler tarafından yağma edilirdi. Düğün sırasında, bugün saçı adı altında hâlâ yerine getirilen bir âdet olan para saçılıyordu. Gelin ve güveyinin başlarına para saçma işi gelişi güzel yapılmıyordu. Bunun için ayrılan özel bir yerde toplanılıyordu. Gelin ve güvey düğün sırasında bol bol hediye alıp, hediye veriyorlardı. Gelin ve güveyin hısımlarına armağan olarak giydirdikleri elbiseye kezüt= giyit (giyecek elbise) deniyordu. Çeyiz o zaman da 95

6 vardı. Evlenecek kızın hazırlığına sep (çeyiz) deniliyordu. Evlenecek kızın çeyizini hazırlamak yalnız ana- babaya değil, bütün akrabalarına düşen bir görevdi. Akrabalar gelini donatmak için elbise ve mal yardımı yapıyorlardı. Ancak asıl çeyiz (kalıng) damat tarafından hazırlanıyordu. Mehmet Altay Köymen, Alp Arslan Zamanı, C 2,S arasından özetlenmiştir.? Günümüzdeki evlilik adetleriyle ilk Türk İslam Devletleri dönemindeki evlilik adetlerinde ne gibi benzerlikler vardır? Araştırınız. Yusuf Has Hacip in hükümdara Türk İslam toplumunu oluşturan çeşitli kesimlerle ilgili yaptığı tavsiyeler ve Türk toplumunu oluşturan sosyal sınıflarla ilgili verdiği bilgileri aşağıdaki metinden okuyunuz AVAM İLE İLİŞKİLER Avam halkın tabiatı tamamen ayrıdır; onun bilgisi, aklı ve tavrı da tabiatı gibidir. Onlara karsı iyi muamelede bulun. ÂLİMLER İLE İLİŞKİLER Diğer bir zümre de âlimlerdir, onların ilmi halkın yolunu aydınlatır. Onları pek çok sev ve onlardan hürmetle bahset; çok veya az onların bilgilerini öğren. ÇİFTÇİLER İLE İLİŞKİLER Başka bir zümre de çiftçilerdir; bunlar da lüzumlu insanlardır Sen bunlar ile de temas et, İlişki kur ve böylece boğazın hususunda endişesiz yaşa. SATICILAR İLE İLİŞKİLER Bundan sonra gelenler satıcılardır; bunlar ticaret yaparak hayatlarını devam ettirirler. Hayatlarını kazanmak için dünyayı dolaşırlar. HAYVAN YETİŞTİRENLER İLE İLİŞKİLER Bundan sonra hayvan yetiştirenler gelir; hayvan sürülerinin başında bunlar bulunurlar. Bunlar doğru ve dürüst insanlardır, hiç bir gizli-kapaklı tarafları yoktur ve kimseye de yük olmazlar. ZANAATKÂRLAR İLE İLİŞKİLER Başka bir zümre de bu zanaat erbabıdır; kendi hayatlarını kazanmak için, zanaat İle meşgul olurlar. Bunlarda sana lüzumlu insanlardır; ey yiğit, onları kendine yakın tut, faydaları dokunur. Yusuf Has Haclb, çev. Reşit Rahmeti ARAT, Kutadgu Bilig, s hazırlanmıştır. 96

7 TARİH 6? Okuduğunuz metinde Türk-İslam toplumunu oluşturan hangi gruplara yer verilmiştir ve bunların görevleri nelerdir? Türk-İslam devletlerinde, yaşayış şekilleri yönünden halkı üçe ayırmak mümkündür. Bunlar: a) Göçebeler Selçuklu Devleti nin kuruluşunda önemli rol oynayan göçebeler, Maveraünnehir, Horasan, Irak ve Azerbaycan yaylalarında yaşıyorlardı. Göçebelerin başlıca gelir ve geçim kaynakları hayvancılıktı. Karahanlılar ve Gaznelilerde de halkın büyük kısmını göçebeler meydana getiriyordu. Göçebeler koyun, keçi, at, deve ve sığır sürüleri beslerdi. Yazın yaylalara çıkan göçebeler, kışın ovalara ve vadilere inerlerdi. Her göçebe topluluğunun, yaylak ve kışlak yerleri ayrı idi. b) Köylüler Köylüler, genellikle çiftçilik yaparlar, bunun yanı sıra, az sayıda hayvan da beslerlerdi. c) Şehirliler ve Kasabalılar Şehir ve kasabalarda yaşayanlar, özellikle, ticaret Resim 03.02: Göçebe Hayatı İle İlgili Temsilî Resim ve çeşitli zanaatlarla uğraşırlardı. Şehir ve kasaba halkından bir kısmı da, tarla ve bahçelerde tarımla uğraşırdı. Büyük şehirlerde tüccarlar, demirciler, bakırcılar, dokumacılar gibi esnaf ve zanaatkârların yanı sıra, devlet memurları ve askerler de şehir ve kasaba halkının önemli bir kısmını meydana getiriyorlardı. Semerkant, Buhara, Bağdat, İsfahan ve Herat, büyük şehirler olup, bu şehirlerde kalabalık bir nüfus yaşıyordu. Resim 03.03: Eğitimle İlgili Temsilî Resim 97

8 2. DEVLET YÖNETİMİ Tarih sahnesine çıkışlarından itibaren Türkler, devletsiz bir dönem yaşamamışlardı. Türkler, İslamiyet i kabul ettikten sonra devlet kurma özelliklerini daha da geliştirdiler. Devlet teşkilatına yeni kurumlar eklediler. Türklerin, Orta Asya daki bütün insanları yönetme fikri İslamiyet sonrasında da devam etti. Orta Asya da olduğu gibi Türk-İslam devletlerinde de yönetimde ilk unsur hükümdardı. Bu konuda hemen hemen bütün hükümdarları için Han unvanı kullanılan Karahanlılar bir geçiş dönemi oluşturmuşlardı. Yeni bir dine girmelerine rağmen Türker, özellikle hâkimiyet anlayışında eski geleneklerini devam ettirmişlerdi. Buna göre, Türk hükümdarlarına idare etmek hakkı Tanrı tarafından bir ilahî lütuf olarak bağışlanmıştır. Yani Tanrı istediği, kendisine Kut (devlet, baht, iyi, talih ve kısmet) verdiği için hükümdardır, kut siyasihâkimiyet gücü olarak anlaşılırdı. Bu hâkimiyet anlayışı Asya Hun İmparatorluğu zamanından beri yüzyıllar boyunca Türk Devlet idaresinin temel unsuru olarak kaldı. Kut yoluyla yeryüzündeki insanları idare etmekle vazifeli olduğuna inanan Türk hükümdarları yetkilerini hiçbir kuruluşla paylaşmamışlardır. E ÖĞRENELİM HÂKİMİYETİN KAYNAĞI Sosyolojide kaynağı Tanrı bağışına dayanan iktidar tipine karizmatik iktidar denilmektedir. Eski Türk devletlerinde bu iktidar tipine rastlanmakla birlikte hükümdar hiçbir zaman olağanüstü varlık, yani Tanrı-kral sayılmamıştır. Hükümdarın diğer insanlardan farkı, sadece ilahî bağışa sahip olmasıdır. Ayrıca Türk kağanı kendisini daima Tanrı ya ve Türk töresi ne karşı sorumlu saymıştır. Bu düşünce tarzı hükümdarın icraatlarının millet tarafından kontrolüne imkân sağlamıştır. Bu kontroller de meclisler vasıtasıyla yapılmıştır. Kısaca Türklerde iktidar hem ilahi hem de kanuni bir temele dayanmaktadır. Prof. Dr. Sâlim KOCA, Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı, Türkler Ansiklopedisi, C 2, s. 828 Türk-İslam devletlerinde ülke, hükümdar ailesinin ortak malı sayılırdı. Bu nedenle, aileden olan erkekler, tahta geçme konusunda aynı haklara sahiptiler. Tahta geçme konusunda belli bir veraset sistemi yoktu. Hükümdarlar, çoğu zaman çocuklarından birini veliaht tayin eder, devlet büyüklerinden de, onu sultan olarak tanıyacaklarına söz alırlardı. Ancak hükümdarın ölümünden sonra, diğer çocukları, bunu tanımazlar ve aralarında taht mücadelesi başlardı. Tahta geçmenin belli bir kurala bağlanmamış olması, kardeş kavgalarına yol açmakta, bu kavgalar da Türk devletlerinin zayıflamasına ve kısa zamanda yıkılmalarına neden olmaktaydı. Tolunoğulları ve İhşidoğullarında devlet teşkilatı Abbasi devlet teşkilatına bü- 98

9 yük ölçüde benzerdi. Bu iki devlette de naiblik ve haciplik gibi makamlar bulunurdu. Naib; tahtta hükümdar bulunmadığı, hükümdarın başkentte olmadığı veya hükümdarın çocuk yaşta oluşu nedeniyle, devlet yönetimini üstlenen kişidir. Tolunoğullarında, Tolunoğlu Ahmet in ölümünden sonra çocuklarının küçük olması nedeniyle devlet işlerinde, naibler görev almıştır. Devlet adamlarının ve halkın hükümdar ile görüşmelerini ve onların huzura kabul edilmelerini düzenleyen görevlilere de hâcip denirdi. Hacipler, hükümdara olan yakınlıklarından dolayı devlet yönetiminde de söz sahibi olmuşlardı. Tolunoğulları, halkı Türk olmayan bir bölgede, devlet kurmuşlardı. Hükümdarın, yöneticilerin ve komutanların Türk olduğu bu devlette halkın çoğu Arap idi. Bu yüzden devletin resmi dili de Arapça olmuştur. Karahanlılar, tamamen Türk bölgelerinde kurulduğu için, devlet yönetiminde, İran ve Arap etkileri pek görülmez. Karahanlılar, ülkeyi yönetmede ikili yönetimi benimsediler. Bu yönetim şekline göre, asıl devlet başkanı, doğuda oturan Arslan Kara Han idi. Batıda oturana ise Buğra Han deniyordu. Arslan Han öldüğü zaman, yerine Buğra Han geçiyordu. Gazneliler, devlet yönetiminde Sâmanoğullarından etkilenmişlerdi. Gazneli Mahmut Sultan unvanını kullanan ilk Türk hükümdardır. Büyük Selçuklular, devlet teşkilatını kurarken, Abbasileri ve Gaznelileri örnek almışlardı. Selçuklularda hükümdar, önce yabgu, Tuğrul Bey ile sultan, son dönemlerde ise sultan-ı âzâm unvanını kullanmışlardır. Selçuklu sultanları, diğer ülkelerin hükümdarları gibi sınırsız yetkilere sahip değillerdi. Meliklere, beylere ve emirlere göre, bir derece üstün sayılırlardı. Selçuklu sultanları, Tuğrul Bey den itibaren Abbasi halifelerinin koruyucusu oldular. Bunun sonucu, sultanlar din bakımından halifeye, halifeler de siyasiyönden sultana bağlanmış oldular. Karşılıklı olarak sağlanan bu destek, halifelerin mevkiini güçlendirirken, Selçuklu sultanlarının da İslam dünyasında ün ve saygınlıklarını artırmıştır. Selçuklularda hutbe okutmak, para basmak, taht, taç ve bayrak, hükümdarlık sembolleriydi. Hükümdarların erkek çocukları şehzadeler, küçük yaşta yönetici olarak vilâyetlere gönderilirlerdi. Şehzadelerin devlet yönetimi konusunda tecrübe sahibi olup yetiştirilmesine büyük bir önem verilirdi. Selçuklular zamanında bir bölge veya eyaletin başına yönetici olarak tayin edilen şehzadenin yanına Atabey unvanı taşıyan bir görevli verilirdi. Tecrübeli ve güvenilir devlet adamları arasından seçilen atabeyler, yetiştirmekle görevlendirildikleri şehzadeleri idarecilik ve askerlik konularında en iyi şekilde eğitirlerdi. Ancak merkezî iktidar gücünü kaybettiğinde durumdan yararlanan bazı atabeyler, şehzadelere ait toprakları ele geçirerek bağımsız devletler kurabiliyordu. Bu devletlere atabeylik denilmiştir. Atabeylik kurumu Osmanlılar da lala lık olarak devam edecektir. Bu anlayış, Memlukler dışındaki bütün Türk devletlerinde görülür. 99

10 Türk-İslam devletlerinde ülkenin bir bölgesini idare eden hanedan üyelerine melik denirdi. Devlet başkanları çeşitli unvanlar kullanmışlardır. Karahanlı hükümdarları han, hakan, ilig Aslan, Buğra,Kadir gibi Türkçe unvanlar kullanmışlardır. Gaznelilerden itibaren İslami sultan unvanı kullanılmaya başlanmıştır. Resim 03.04: Sultan Sencer Bir Yaşlı Kadını Dinlerken Türk-İslam devletlerinde hükümdarın belirli hükümdarlık ve hâkimiyet sembolleri vardı. Başlıca hâkimiyet sembolleri Hutbe, sikke, tuğra, çetr (saltanat şemsiyesi), nevbet (mehter), sancak, tuğ, otağ, taht,hilat (Hükümdar elbisesi) unvan ve lakaplar ve taç idi.bunlardan bazılarını açıklarsak; Hutbe: Cuma ve bayram namazları esnasında hükümdarın adının, unvan ve lakaplarının hatip tarafından zikredilerek kendisine dua edilmesidir. Tıraz: Abbasi halifelerinin hükümdarlara gönderdikleri elbisedir. Hilat: Abbasi halifeleri tarafından tıraz ile birlikte külah, kemer, kılıç, at, eğer takımı, askerî mızıka, bayrak, para gibi mal ve eşyaların hükümdara gönderilmesidir. Türk-İslam devletlerinde hükümdar cesur, kahraman, akıllı ve bilge, halkı refah içinde yaşatan, hukuk yoluyla halkı adil idare edip birlik ve dirliği sağlayan, devleti emniyete alıp fetihler yapan, insan onurunu koruyan ve onlara eşit davranan biri olarak nitelendirilmiştir. Hükümdar geniş yetkilere sahipti. Saray, hükümet, ordu ve adalet olmak üzere dört müessesenin de başı olarak yasama ( kanun yapma), yürütme (icra) ve yargı yetkilerini de kendi şahsında toplamıştır. Sultanın belirli kurallar dâhilinde bildirdiği emirler, kanun hükmünde olup herkes itaat etmekle yükümlüdür. Ordulara kumanda etmek, vezirleri ve yüksek memurları tayin etmek hükümdarın yetki ve görevleri arasındadır. Ayrıca sultan Divan-ı Mezâlim e de başkanlık yapar ve zulme uğrayan halkın doğrudan kendisine ulaşmasını sağlardı.? 1. Türk hükümdarlarının belli başlı görevleri nelerdir? 2. Hutbe ve Tıraz ne anlamlara gelir? 100

11 Saray TARİH 6 Saray teşkilatı, hükümdarın bizzat şahsına bağlı üst dereceli memur ve görevlilerden oluşuyordu. Saray, ülke yönetiminde hükümdarın arkasında en etkili kuruluştu. Sultanın hizmetinde bulunan saray görevlileri vardı. Sarayda en önemli görevliler hatiplerdi. Haciplerin başkanına Hâcibu l-hüccap (hacipler hacibi) veya Has Hacip deniyordu. Has Hacip hükümdarlarla saray ve hükümetin irtibatını sağlıyordu. Emir-i Candar; saray muhafızlarının başıydı. Emir-i silah; hükümdarın silâhını taşıyan, aynı zamanda saray silâhhanesine bakan görevlilerden sorumlu kişiydi. Emir-i alem; devlete ait bayrağı taşıyan görevlilerin (alemdarların) başıydı. Camedar; hükümdarın elbiselerini muhafaza ederdi. Şarabdar-ı has; hükümdarın her çeşit içeceğiyle meşgul olan görevliydi. Taştdar veya Abdar; hükümdarın temizlik işleriyle meşgul olan, ona ait temizlik eşyalarını taşıyan kişiydi. Emir-i ahur; hükümdarın ve sarayın hayvanlarına bakan görevlilerin başıydı. Serhenk veya çavuş; sultan alaylarının önünde yer alan ve yol açan kişilerdi. Karahanlılarda kapucubaşı, aşçıbaşı, ilbaşı (emir-i ahur) gibi farklı adlarla saray görevlileri vardı. Harezmlilerde de birtakım yeni memuriyetlerin varlığı görülmekte idi. Bunlardan emir-i çaşnigir; hükümdarın yemeğinin yapılmasına nezaret eder ve ondan önce tadına bakardı. Emir-i şikar; av işlerine bakan görevliydi. Devaddar; hükümdarın yazı takımlarını muhafaza eder, kıssadar ise dilekçeleri kabul eder, perşembe akşamları hükümdara arz ederdi. Üstadü ddar da saray harcamalarına bakan kişiydi. Bunların dışında sarayda, birtakım alt hizmetleri gören hadimler ve hasekiler vardı. Hükümdarlar sarayda kengeş, meşveret gibi çeşitli meclisleri toplarlardı. Önemli kararlar bu meclislerdeki tartışmalardan sonra çıkardı. Resim 03.05: Selçuklu Sultanlık Sarayı Harabeleri Merv,Türkmenistan 101

12 Hükümet Türk-İslam devletlerinde devlet yönetiminde hükümdardan sonra en etkili kişi vezirdi. Hükümdar adına devleti yöneten vezir, Karahanlılarda yuğruş, Gaznelilerde hâce-i buzurg unvanını taşırdı. Tayini bizzat hükümdar tarafından yapılan vezir, icraat ve faaliyetlerinde doğrudan doğruya ona karşı sorumluydu. Vezirlerin kendilerine ait divanları da bulunur ve buna vezirlik divanı dîvânü l-vezâret adı verilirdi. Karahanlılar, Gazneliler ve Selçuklularda devlet yönetiminde vezir önemli bir yere sahipti. Ancak Gaznelilerde vezir devlet yönetimiyle ilgili bütün konularla meşgul olmakla birlikte son karar hükümdara aitti. Hatta hükümdar isterse vezir tayin etmek zorunda değildi. Selçuklularda vezirler bilgi ve kültür bakımından iyi yetişmiş kimseler arasından seçilirdi. Sultanın en büyük yardımcısı sıfatıyla bütün memleket işlerinden sorumlu olan vezir, geniş yetkilere sahipti. Vezirlik divanından da tıpkı hükümdar gibi fermanlar çıkarır; tayinler yapar ve gerektiği zaman azillerde bulunurdu. Savaş zamanlarında da hükümdarla birlikte savaşlara katılırdı. Türk-İslam devletlerinde devlet meseleleri, divan adı verilen dairelerde görüşülerek karara bağlanırdı. Divanlar bir araya gelerek büyük divan ı yani hükümeti meydana getirirdi. Vezir başkanlığında diğer divan başkanlarının oluşturduğu hükümette devlet idaresi ile ilgili alınan kararlar hükümdarın onayından geçtikten sonra uygulamaya konulurdu. Karahanlılarda büyük divana meclis-i âli, Selçuklular da ise divan-ı saltanat adı verilmiştir. Divanı saltanat devlet yönetiminde oldukça etkiliydi; sultanın kendi başına aldığı kararlar bile bu mecliste tartışılırdı. Gaznelilerde ise merkez teşkilatında beş ayrı divan bulunurdu. Selçuklularda başlıca divanlar şöyle sıralanır: Büyük Divan (Divan-ı Saltanat): Büyük Divan ın beş üyesi vardı. Bunlar; sultan, vezir, müstevfî, müsrif ve arız idi. Bu divan üyelerinin de ayrıca birer divanları vardı. Büyük Divan ın başkanı sultandı. Sultan olmadığı zaman, divana vezir başkanlık ederdi. Divan da ülke yönetimiyle ilgili işler görüşülür, savaşa ve barışa karar verilir, halkın davalarına bakılırdı. Vezaret Divanı: Bu divanın başkanı vezirdi. Vezir, aynı zamanda diğer divanların gördüğü işlerden de sorumlu olup hükümdarın mutlak vekiliydi. İstifa (Maliye) Divanı: Bu divanın başkanı müstevfi olup devletin gelir ve giderleriyle uğraşırdı. Tuğra Divanı: Bu divan, devletin çeşitli konulardaki yazışma işlerine bakardı. İşraf Divanı: Bu divan, askerî ve hukuki işler hariç, devletin bütün işlerini denetleme yetkisine sahipti. Başkanı, müşrif idi. Arz (Arz ül Ceyş) Divanı: Bu divanın başkanına arız veya emir-i arız denirdi. Ordunun ihtiyacını karşılamak, askerlerin maaşlarını zamanında vermek başlıca göre- 102

13 viydi. TARİH 6 Büyük divana bağlı bu divanların dışında, devlet içinde bağımsız divan ve kuruluşlar da vardı. Bunlar; posta ve haber hizmeti veren Divan-ı Berid ve yüksek dereceli adalet dairesi olan Emir-i Dad lık kuruluşları idi. Gazneliler Devleti nde bulunan ve diğer devletlerde olmayan Divan-ı Vekalet hükümdar ailesine ait mali işlere bakardı. Başında vekil-i has bulunurdu. Taşra Teşkilatı Türk-İslam devletlerinde ülke çeşitli eyaletlere, eyaletler vilayetlere, vilayetler kazalara, kazalar da köylere ayrılmıştı. Büyük Selçuklular yönetim bakımından ülkelerini 12 eyalete bölmüşlerdi. Eyaletlerin ve vilayetlerin başında bulunan askerî görevlilerden hükümdar soyundan olanlara melik, diğerlerine de şıhne adı verilirdi. Selçuklular eyaletlerin başına idareci olarak şehzadeleri de görevlendirmişlerdir. Yönetimden sorumlu sivil görevlilere âmid, vilayetlerin vergisini toplayan görevliye de âmil denirdi. Ticari hayatı düzenleyen ve bugünkü belediye işlerini yürüten görevliye de muhtesip denirdi. Ayrıca vilayetlerde ulak adı verilen görevlilerin bulunduğu güçlü bir posta teşkilatı da kurulmuştu. Büyük Selçuklu Devleti nde ülke iki unsurdan oluşmuştu. Bunlardan birincisi metbu devlet yani büyük sultana bağlı, diğeri de tabi devletler idi. Anadolu (Türkiye Selçukluları, Irak Selçukluları, Kirman Selçukluları, Suriye Selçukluları, Gazneliler. Karahanlılar, Saltuklular, Artuklular, Danişmentliler ve Mengücekliler tabi devletlerdendi. Bu devletler iç işlerinde bağımsız, dış işlerinde ise büyük devlete bağlıydılar. Dolayısıyla tabi devletlerin de kendilerine has ayrı teşkilatları vardı.? 1. Selçuklu saray teşkilatının memuriyetleri nelerdir? 2. Türk İslam devletlerinde hükümet teşkilatına verilen isimler nelerdir? 3. Tuğra ve müstevfi divanı hangi işlerden sorumludur? 4. Arız-ı sultan ve müşrif hangi divanların başkanıdırlar? 5. Büyük Selçuklularda bağlı tabi devletler hangileridir? 6. Büyük Selçuklularda vilayetlerdeki yüksek dereceli görevliler kimlerdir? 3. ORDU Türkler, en eski dönemlerinden beri askerliğe büyük önem vermişlerdir. Ordu, devletin en temel teşkilatlarından biri olmuştur. Türklerde ordunun önemi, İslamiyet i kabul ettikten sonra da devam etmiştir. Türklerin güçlü ordu teşkilatından yararlanmak isteyen Abbasiler ve Samanoğulları, ordularında Türk komutan ve 103

14 askerlere yer vermişlerdir. İlk Müslüman Türk devletlerinden Tolunoğulları, İhşidler ve Gaznelilerde yerli halktan da asker bulunmakla beraber, ordunun çoğunluğunu Türkler oluşturmuştur. İlk Türk İslam devletlerinde ordunun ortak özelliği; disiplin, teşkilat, eğitim ve silâh yönünden mükemmel olmasıdır. Ayrıca bu devletlerin ordularının büyük çoğunluğunu Türkler oluşturuyordu. Türkler, yerleşik hayata geçip çeşitli mesleklerle uğraşmalarına rağmen eski Türk ordu-millet bilincini her zaman korumuşlardır. a. Karahanlı ve Gazneli Orduları Karahanlılarda ordunun çekirdeğini Karluk ve Çiğil Türkleri oluşturmaktaydı. Karahanlı ordusu saray muhafızları, hassa ordusu (doğrudan hükümdara bağlı askerler), şehzadelerin ve valilerin yönetimindeki eyalet askerlerinden meydana geliyordu. Gazneli ordusu zamanın en güçlü ve teşkilatlı ordularından idi. Ordu gulam askerleri, eyalet askerleri, ücretli askerler ve gönüllülerden meydana gelirdi. Gulam askerleri gulam sistemi adı verilen bir usulle yetiştirilirdi. Bu uygulama Büyük Selçuklular, Eyyubiler, Memlukler ve Osmanlılar dâhil birçok Türk-İslam devletinde de uygulandı. Gulam Farsçada kul demektir. Savaş esirleri arasından seçilenler ile toplanan küçük yaştaki çocukların yeteneklerine göre yetiştirildiği merkezlere gulamhane denirdi. En önemli gulam yetiştirme merkezi saraydı. Burada askerî konuların yanında yönetim ve protokol kuralları ile ilgili eğitim de verilirdi. Gulamların çoğunluğunu Türkler oluştururdu. Sultanın özel muhafız ordusu olan gulamân-ı saray ile hükümdarla birlikte savaşa katılan ve ayaklanmaları bastırmakla görevlendirilen hassa ordusu da gulamlar arasından seçilerek oluşturulurdu. Eyalet askerleri iktalarda yetişmiş atlı askerlerle şehzade ve meliklerin kuvvetlerinden oluşurdu. Ücretli askerler Oğuz, Karluk ve Yağma Türklerinden seçilirdi. Gaznelilerde ordunun çoğunluğunu atlı birlikler oluştururdu. Ayrıca orduda filler de bulunurdu. Filler, düşman kuvvetlerinin dağıtılmasında ve ağır yüklerin taşınmasında büyük yarar sağlıyordu b. Tolunoğulları ve İhşidlerde Ordu Mısır gibi halkı yabancı olan bir ülkede kurulan bu devletlere Türk devleti olma özelliğini veren unsur, hanedanlarının ve ordularının Türk olmasıdır. Bu devletlerin varlıklarını devam ettirebilmeleri için öncelikle kuvvetli bir orduya sahip olmaları gerekiyordu. Ordunun ana unsurunu Kıpçak Türkmenleri oluşturuyordu. Tolunoğulları ordusunda Türkler, Sudanlılar,Araplar ve diğer milletlerden oluşan intizamlı bir kara ordusu vardı. Ayrıca denizden gelecek tehlikeleri önlemek için güçlü bir donanma yaptırmışlardı. Donanmada Türklerle birlikte Kıptiler, Yunanlı ve Berberiler görev yapıyordu. İhidoğulları da hem kara hem de deniz gücüne sahipti. Donanmadan Suriye seferleri için Nubyalılara karşı yapılan akınlarda Kızıldeniz ve Nil Nehri nde faydalanılmıştır. 104

15 c. Harzemşahlarda Ordu TARİH 6 Harzemşahlar ordusunun esas dayanağı, Türkmen ve Kanglı -Kıpçak kabile reislerinin emrindeki askerler oluştururdu. Harzemşahların askerî teşkilatı tamamen Büyük Selçuklulardan alınmıştır. Ordunun çekirdeğini ikta askerleri oluşturmuştu. Orduya ait bütün işlere başında Emir i Arız ın bulunduğu Divan-ı arız bakardı. Orduda askerî ikta sistemi vardı. İkta askerlerinden başka hükümdarın doğrudan emri altında buluna ve merkezde oturan hassa ordusu vardı. Bu ordu öncelikle satın alınan veya harplerde esir edilen kölelerden meydana geliyordu. Havass-ı Gulaman denilen askerler Hassa ordusundan seçilirdi. Bunlar sultanın güvenliğini sağlar, hayatını korur ve savaşta sultanın yakın çevresinde bulunurlardı. Bunlardan başka hanedan üyelerinin valilerin ve sınırlarda yaşayan komutanların da askerî birlikleri vardı. d. Selçuklularda Ordu Türk tarihinin olduğu kadar, İslam ve dünya tarihinin de en önemli imparatorluklarından birini temsil eden Büyük Selçuklu İmparatorluğu nun bu güçlü konumunu oluşturan en önemli unsurlarından biri, mükemmel bir askerî teşkilata sahip olmalarıydı. Gerçekten de Selçukluların kısa zaman içerisinde, daha önce Müslümanlara ait olan veya olmayan muazzam bölgeleri sınırları altında birleştirmeleri, bu geniş coğrafyada Büyük Selçuklular veya devamı olarak üç asır süreyle yaşamaları ve İslam topraklarını güçlü Haçlı orduları karşısında koruyabilmelerini başka şekilde açıklamak da güçtür. Büyük Selçuklular devletlerini korumak ve kollamak kadar, topraklarını genişletmek için de ücretli ve profesyonel bir ordunun gerekliliğine inanıyorlardı. Böylece esas olarak bir askerî devlet olan Büyük Selçuklular olgunluk dönemlerinde, Orta Çağın en muntazam ve güçlü ordusuna sahip bulunmuş, silahlı kuvvetlerinin oluşturulmasındaki nizam ve usuller yönünden, başta Osmanlılar olmak üzere, kendinden sonra gelmiş olan birçok devlete de örnek olmuşlardır. Büyük Selçuklu ordusu Dandanakan Savaşı na kadar tamamen göçebe Oğuzlara dayanıyordu. Bu savaştan sonra yerleşik İslam topluluklarıyla karşılaşan Tuğrul Bey, yeni şartlara uygun düzenlemelere girişti. Öncelikle Gaznelilerin hassa ordusuna benzeyen özel birlikler meydana getirdi. Türklerin yanında yerli unsurları da askerî teşkilat içine aldı. Çünkü fetihler için kalabalık orduya ihtiyaç duyuluyordu. Bu dönemde Büyük Selçuklu ordusu, çağının en büyük askerî gücü durumuna geldi. Büyük Selçukluların askerî sistemde yaptıkları en büyük yeniliklerden birisi, Tuğrul Bey zamanında uygulamaya başlanan askerî iktalardır. İkta sistemi ilk defa Hz. Ömer döneminde uygulanmıştır. Büyük Selçuklular ikta sistemini kendilerine göre geliştirerek askerî bir şekil kazandırdılar. Bu sisteme göre ülke toprakları vergi gelirlerine göre bölümlere ayrılırdı. Bu bölümlerin her birine ikta denirdi. İktalar askerî ve sivil devlet görevlilerine hizmetleri karşılığında verilirdi. Kendilerine ikta verilenler bu topraklarda oturur, memurlar aracılığıyla vergileri toplarlardı. Bu vergilerin bir kısmı ile kendi geçimlerini sağlarlar, geri kalan kısmı ile 105

16 de belli sayıda atlı asker beslerlerdi. Devlet görevlilerinin giderleri de bu vergilerden karşılanırdı. İkta sahibi çağrıldığı zaman askerleriyle birlikte sefere katılırdı. Bu düzenlemeyle devlet, hazineden para harcamadan büyük ve güçlü bir orduya sahip oluyordu. Ayrıca ikta sahipleri bulundukları yerlerde idareyi ve güvenliği sağlıyorlardı. Toprağı işleyen çiftçileri denetleyerek üretimin devamının sağlanması da ikta sahiplerinin görevlerindendi. Selçuklu Ordusunun Bölümleri: Merkez Ordusu Gulam ordusu, kulluk sistemi demek olan gulam sisteminde değişik milletlerin çocukları küçük yaşta alınarak özel olarak yetiştirilirler ve yeterli olgunluğa geldiklerinde askere alınırlardı. Sultanlar, kendilerine en yakın askerî birlikleri gulam sisteminde yetişmiş askerlerden seçerlerdi. Gulam ordusu maaşlı, sultana bağlı eğitilmiş ve her an savaşa hazır askerlerdi. Gulam sistemi Osmanlılarda kapıkulu sistemi adını almıştır. Hassa ordusu, çeşitli Türk boylarından seçilerek oluşturulan atlı birliklerdir. Sultana bağlı olan bu orduya maaş yerine iktalardan elde edilen vergi gelirleri verilirdi. Melikşah zamanında sayıları kırk altı bine ulaştı. Bununla birlikte vezirlerin ve ordu komutanlarının da hassa askerleri bulunmaktaydı. Bu sistemde, askerlerin en alt kademeden komutanlığa kadar çıkabilme hakları vardı. Eyalet Ordusu Şehzade, melik ve eyaletlerdeki valilerin askerleri, şehzade, melik ve eyalet valileri kendilerine bağlı atlı askerî birlikler oluşturmuşlardı. Bu birlikler daha çok çeşitli Türk boylarından meydana geliyordu. Selçuklu Devleti nde gelir durumlarına göre topraklar yüksek dereceli devlet görevlilerine dağıtılırdı. Bu devlet adamları ikta olarak gelir elde ettikleri toprakların karşılığında belli sayıda asker yetiştirmek zorundaydılar. Melik ve valiler, sefer zamanlarında kuvvetleriyle birlikte merkez ordusuna katılırdı. Sipahiyan (atlılar), kendilerine ikta verilen kişilerin topladıkları vergi karşılığında yetiştirdikleri atlı askerlerdi. Bu askerlerin atları dâhil bütün masrafları ikta gelirlerinden karşılanırdı. Selçuklu ordusunun en büyük bölümünü meydana getiriyorlardı. Türkmenler Türkmenler Büyük Selçuklu ordusunun tamamlayıcı unsuruydular. Doğudan devamlı büyük kitleler hâlinde gelen Türkmenler uçlara yerleştiriliyorlardı. Bu şekilde, hem yerleşik hayata geçirilmeleri ve üretimde bulunmaları sağlanıyor hem de onlardan askerî alanda yararlanılıyordu. Kalabalık olarak yaşayan Türkmenler, baş- 106

17 larındaki beylerin yönetiminde devamlı fetihler yapıyorlar ve sınırları koruyorlardı. Bağlı Devlet ve Beyliklerin Askerleri Büyük Selçuklu Devleti ne bağlı olan devletlerden asker alındığı gibi, komşu milletlerden de paralı asker toplanırdı. Abbasi halifesi ve Gürcü kralı, sultanın ihtiyaç duyup çağırması üzerine asker gönderirlerdi. Zaman zaman Ermenilerden de orduya destek birlikler sağlanırdı. İlk Türk-İslam devletlerinde askerî teşkilat içinde okçular, mızrakçılar, gürzcüler, sopacılar, neftçiler, lağımcılar, meşaleciler ve bayraktarlar ordunun savaşçı gruplarıydı. Harem, hazine, silah ve hayvanların muhafızları; mutfak görevlileri, sakalar ve muhafızlar ordunun yardımcı destek gruplarını oluşturuyorlardı. Bunlar savaş sırasında ordunun gerisinde yer alırlardı. Savaşta kullanılan silahlardan ok, yay, kılıç, kalkan, mızrak, bıçak, hançer, kargı hafif silahları; mancınık, kule, neft makinaları, koç başı denilen kale kapısı kırmaya yarayan ağaçlar ve arabalar da ağır silahları oluşturuyordu. Türk-İslam devletlerinde ordunun sefer emrini başkomutan olarak hükümdar veriyordu. Ordu savaşlarda genel olarak merkez, sağ kol ve sol kol olmak üzere savaş düzeni alırdı. Sultan merkezde bulunur ve hassa ordusu onu korurdu. Sağ ve sol kollarda ise meliklerin ve şehzadelerin komutasındaki eyalet askerleri bulunurdu. Genellikle Turan taktiği uygulanırdı. Özellikle Dandanakan ve Malazgirt Savaşlarında bu taktik mükemmel bir şekilde uygulanmıştır. Resim 03.06: Hilal Taktiği İle İlgili Temsilî Resim 107

18 ? 1. Türk İslam devletleri genel olarak asker ihtiyacını nasıl sağlamışlardır? 2. Türk-İslam ordularının savaş düzeni nasıldır? 3. Türk -İslam devletleri ordularında hangi tür silahlar kullanılmıştır? 4. İkta sistemi ilk olarak ne zaman uygulanmıştır? 5. İkta sisteminin devlete faydaları hakkında neler söylenebilir? 6. Gulam sistemi ne demektir? 4.TOPRAK YÖNETİMİ İslamiyet te, Hz. Muhammed in(sav) Medine ye hicreti ile başlayan ve daha sonra da devam eden bir toprak taksimi söz konusu idi. Sınırların genişletilmesi, yeni toprakların kazanılmasına bağlıydı. İslam Devleti nde savaşlar sonucunda kazanılan topraklar öncelikle Müslüman gaziler arasında pay edilerek öşriyye oluyordu. Bunun dışında kalan topraklar ise üzerinde oturan eski sakinlerinin yani gayr-î müslimlerin (Müslüman olmayanlar) elinde bırakılırdı. Bu tür topraklara arazi-i haraciyye(haraci) denirdi. Haraci toprak sahiplerinden haraç adı verilen arazi vergisi alınırdı. Hz. Ömer in halifeliği zamanında daha belirgin hâle gelip, yerleşen ve gelişen bu toprak taksimatı ikta sistemi olarak adlandırılmıştı. İkta kelimesi, Arapça kesmek fiilinden gelmektedir. Kelimenin sözlük anlamı kesilmiş, sınırları belirlenmiş arazi parçası demektir. İkta; mülkiyeti devlete ait olan toprakların gelirlerinin hizmet karşılığı verilmesi idi. Abbasi Devleti nde de uygulanan ikta sistemi, diğer Müslüman devletler ile ilk Türk-İslam devletlerinde de bazı değişikliklerle uygulanmıştı. Büyük Selçuklularda ikta sisteminin oluşturulmasında ve uygulanmasında etkili olan faktörler şunlardır: Göçebe yaşayan Oğuzlar, zaman zaman yağma ve çapulculuk yaparak, yerleşik hayata geçen halkı zor durumda bırakıyorlardı. Kasaba ve köylerin bu tür olaylardan korunması, huzur ve düzenin sağlanması için göçebe Oğuzların yerleşik hayata bir an önce geçirilmesi gerekiyordu. İkta sistemi bu amacı gerçekleştirmede yardımcı olmuştur. Büyük Selçuklulardan önceki Türk-İslam devletlerinde, hükümdarların dostlarına mükafat olarak büyük topraklar verdikleri bilinmektedir. Büyük Selçuklu veziri Nizamülmülk, memleketin harap olduğunu ve vergi toplanamadığını görünce işlenmeyen bu büyük toprakları küçük parçalara bölerek ikta hâline 108

19 getirmiş ve herkesin derece ve kıdemine göre askerlere ve sivil memurlara dağıtmıştır. İkta olarak verilen toprakların gelirine göre asker beslemek zorunda olan ikta sahipleri sayesinde devlet, maaş ödemeden büyük ve disiplinli bir ordu oluşturmuştu. Sultan Melikşah zamanında kişiye ulaşan ordunun i merkezî kuvvet, geri kalanı ise ikta sisteminde yetiştirilip eğitilen askerlerdi. İkta sistemi sayesinde devletin masrafları azaldığı gibi, ülke bayındır hâle getiriliyor, üretim de artıyordu. İkta sahipleri ile reaya arasında uyumlu bir ilişki vardı. İkta sahipleri, gelirlerinin azalmaması için iktalarında yaşayan reayanın tüm sorunu ile ilgilenirler ve üretimin artması için de her türlü desteği sağlarlardı. E OKUYALIM SİYASETNAMEYE GÖRE İKTA SAHİPLERİ VE ONLARIN HALKA NASIL DAVRANDIKLARININ İNCELENMESİ Kendilerine ikta verilen sipahilerin halka nasıl muamele edeceklerini bilmeleri gerekir. Kendilerine bırakılan malı alınca eğer halka iyi muamele ederlerse ne âlâ. Fena muamele ederlerse halkın bedeni, malı, evlâdı, tarlaları ve âletlerinin ondan emin olması için malı elinden alınır. Sipahilerin bunlara el uzatmaya hakkı yoktur. Halk padişahın sarayına gidip, halini anlatmak isterse onları, bundan men etme yetkileri yoktur. Bunun haricinde hareket eden sipahinin diğerlerine ibret olması için elinden iktası alınarak cezalandırılır. Hakikatte onların, toprağın ve halkın sultanın olduğunu bilmeleri gerekir. Sipahiler ve valiler onların başında emniyet müdürü (şahne) gibidirler. Yaptıkları muamele ile halk padişahtan memnun olursa, onun ceza ve azabından emniyette olur. Nizamülmülk: Siyasetnâme S.fasıl Sayfa 58 Gazneliler, askerlerine ikta yerine maaş vermesi nedeniyle, bazen maaşları ödemekte güçlük çekmiştir. Bu durumda komutanlar, vilayetlerdeki vergiyi kendileri için toplamaya kalkışınca, vilayetler harap oluyor, halk da bu kötü davranış ve tutum karşısında memleketlerini terk etmek zorunda bile kalabiliyorlardı. Türk-İslam devletlerinden Karahanlılarda ve Büyük Selçuklularda toprak devlete ait idi. Yani mirîydi. Büyük Selçuklularda, miri olan topraklar has, ikta ve haracî olmak üzere üçe ayrılmıştır. Ayrıca vakıf ve mülk topraklar da vardı. Toprağın bölümlerini aşağıdaki tablodan inceleyiniz. 109

20 HAS İKTA MÜLK VAKIF Geliri hükümdara ait olan arazidir. Has arazi hükümdarın şahsına bağlıdır. Emirlere, valilere, komutanlara yaptıkları hizmet karşılığında maaş yerine bu toprakların vergi gelirleri verilir. Şahıslara ait arazilerdir. Arazi sahibi isterse araziyi çocuklarına miras bırakabilir, satabilir veya vakfedebilir. Gelirleri cami, medrese, imaret, köprü gibi sosyal hayır kurumlarına bırakılan topraklardır. Türk-İslam devletlerinin başlıca gelirleri şöyle özetlenebilir: Öşür: Müslümanlardan yetiştirdikleri tarım ürünlerinden onda bir oranında alınan vergi. Haraç: Müslüman olmayanların arazilerinden ve ürünlerinden alınan vergi. Cizye: Müslüman olmayanlardan askerlik yapmadıkları için alınan vergi Savaşta elde edilen ganimetlerin beşte biri. Orman, tuzla ve maden işletmelerinden alınan vergi. Ticaretten alınan gümrük vergisi. Bağlı devletlerin gönderdikleri hediye ve vergiler.? 1. Nizamülmülk hangi gerekçelerle büyük toprakları küçük bölümlere ayırma gereği duymuştu? 2. Has arazinin özellikleri nelerdir? 3. Vakıf arazi ne demektir? 4. Cizye, öşür ve haraç vergileri kimlerden alınır? 5.HUKUK Türklerin İslamiyet i kabul etmeleriyle hukuk sistemlerinde de değişiklikler oldu. Toplum ve devlet hayatında etkili olan törenin yanında şeri hukuk da uygulanmaya başladı. Şeri hukuk, İslam hukuku kaynaklarına yani Kur an, sünnet, icma ve kıyasa dayanır. Türk-İslam hukukunda Karahanlılarla başlayan geçiş dönemi Selçuklularla en gelişmiş hâline ulaştı. Türk-İslam devletlerinde adli teşkilat, şeri ve örfi yargı olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Şeri yargı; aile, miras, ölüm ve ticaret konularıyla ilgilenirdi. 110

21 Şeri davalara kadılar bakardı. Hayır işleri ve vakıfların idaresi gibi görevleri de bulunan kadıların verdikleri kararlara itiraz edilirse dava ikinci kez Divan-ı Mezâlim de görüşülürdü. Kadılar, aynı zamanda bulundukları yerlerde merkezî idarenin de temsilcisiydiler. Hükümdar tarafından ataması yapılan kadıların başı kadi l-kudat, kadıların tayin ve denetimini yapardı. Haklarında detaylı araştırma yapıldıktan sonra atanan kadılar, hukuk alanında uzman, kültürlü ve halk tarafından güvenilir kişiler olmalıydı. Kadılar, rütbelerine ve hayat standartlarına uygun maaş alırdı. Örfi hukuk genel olarak; yönetim, askerî ve mali hukuku ilgilendiren konuları kapsardı. Başında emir-i dad ın(adalet bakanı) bulunduğu örfi mahkemelerin ağır siyasi suçlar için verdiği kararlar, sultanın başkanlığındaki özel mahkemede hükme bağlanırdı. Divan-ı Mezâlim, Türk-İslam devletlerinde adli teşkilatın temel organlarından biriydi. Yasama, yürütme ve yargı görevlerinin yanı sıra idari, dinî ve mali alandaki görevleri de yerine getirirdi. Divan-ı mezâlimde kadıların kararlarına yapılan itirazlar görüşülürdü. Siyasi suçlular ve devlet düzenini bozanlarla birlikte yüce divan sıfatıyla şikâyetçi olunan devlet memurları da burada yargılanırdı. Sultanın başkanlığında haftanın belirli günlerinde toplanır, sultan olmadığı zaman vezir başkanlık ederdi. Divan-ı Mezâlim, Müslüman Türk devletlerinde değişik isimler almakla birlikte, işlevlerini birbirine yakın şekilde devam ettirmiştir. Yargılama idari ve adli yargı olmak üzere ikiye ayrılırdı. Mahkemede kararlar şeri ve örfi hukuka göre alınırdı. Nizamülmülk Divan-ı mezâlimin önemini şöyle açıklar: Padişah için haftada iki gün mezâlim divanı kurup zâlimlerden mazlumların haklarını almaktan, suçlulara ceza vermekten başka çare yoktur. Zulme uğrayanların da hükümdara dilekçe vermeleri hükümdarın da verilen her bir dilekçeye yazılı emir vermesi gerekir. Zira sultanın mazlumları ve adalet isteyenle- Resim 03.07: Kadı Teftiş Yaparken ri haftanın iki gününde sarayına çağırıp onların şikâyetlerini dinlediği memlekete yayılınca zâlimler, sultanın kendilerine vereceği cezadan korkarak ellerini millet malından ve zulümden çekerler. Ordu mensuplarının davalarına ise kadıasker bakmaktaydı. Kadılara, görevlerinde ve aldıkları kararlarda herhangi bir baskı yapılmazdı 111

22 E OKUYALIM İLK TÜRK-İslam DEVLETLERİNDEKİ ADALETE DAİR ÖRNEKLER Karahanlılar döneminde yaşamış olan Yusuf Hâs Hâcib ünlü eseri Kutadgu Bilig de adalet kurumunu şöyle tanımlamıştır: Memleket tutmak için çok asker ve ordu gerektir. Askeri beslemek için de çok mal ve servete ihtiyaç vardır. Bu malı elde etmek için halkın zengin olması gerektir. Halkın zengin olması için de doğru kanunlar konulmalıdır. Bunlardan biri ihmal edilirse beylik çözülmeye yüz tutar. Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan halka adaletli davranırdı. Alp Arslan 1070 yılında Diyarbakır a geldi. Bölgenin hâkimi Nasr Mervan onu karşıladı ve devrin âdeti gereğince altın sundu. Alp Arslan parayı aldı. Samimi bir havanın estiği kabulde Nasr dan isteklerini sordu ve yerine getirdi. Ancak daha sonra Nasr ın hediye ettiği parayı halktan kanunsuz bir şekilde topladığını öğrendi. Bunun üzerine sultan; altınları aldığı kimselere geri vermesi için Nasr a iade etti. Böylece yapılan haksızlığın izlerini sildi. Gürcü ve Ermeni yazarlar Melikşah için de şunları yazmışlardı: Kalbi Hristiyanlara karşı şefkatle dolu idi. Geçtiği ülkelerin halkına, halkı gibi davrandı. Bu sebeple birçok il, 1086 yılında, kendiliklerinden onun yönetimi altına girdiler. Ermenistan ve Rum ülkeleri onun kanunlarını tanıdılar. Melikşah ın ordusunun askerleri İsfahan dan Antakya ya ve Bağdat a yapılan seferlerde halkın malına asla dokunamadılar. Harzemşahlar Devleti nde adalet teşkilatı özellikle ilk devirlerde mükemmel ve muntazamdı. Sultanlar genellikle halkın şikayetlerini yakından izlerlerdi. Bunu sağlamak için ülkede doğrudan doğruya sultana bağlı Kıssa-darlık makamı kurulmuştu. Halktan herhangi bir kişi doğrudan doğruya kıssa-dara dilekçe verip şikayetini bildirebilirdi. Kıssa-dar bu dilekçeleri alır ve düzenli olarak sultana takdim ederdi. Aydın Taner i: Türk Devlet Geleneği Dün ve Bugün s arası? 1. İslam hukukunun kaynakları nelerdir? 2. Örfi hukuk ne demektir? 3. Kadılar hangi şartlarda görev yaparlar? 4. Divan-ı Mezâlim nedir? Önemi nelerdir? 5. Türklerin adalet anlayışı onlara hangi katkıları sağlamıştır? 112

23 6. DİL VE EDEBİYAT TARİH 6 İslam dinine giren Türkler bu yeni dinin kavramlarını ve kutsal kitabının dilinin tesirini de benimsemek zorunda kaldılar. Uygur Türkleri de Maniheizmi kabul ettikleri zaman bu dinin kutsal dili olan Sogd lehçesini ve alfabesini benimsemişler, Kök Türk alfabesini terk etmişlerdi. Bu yüzden İslam dinine giren Türkler de Arap-Acem (İran) etkisinde gelişmiş olan İslam Medeniyetinin tesiri altına girdiler. Türkçede karşılığı olmayan İslami kavramları Arapça ve Farsçadan aldılar. Türklerin İslam Medeniyet dünyasında söz sahibi olabilmeleri, üstünlüğü ele geçirerek devam ettirebilmeleri için İslam Medeniyetini anlamaları ve bilmeleri lazımdı. Bunun için de İslam Medeniyetinin ilmini, sanatını meydana getiren dilleri en iyi şekilde öğrenmeleri gerekiyordu. Karahanlılar Döneminde Dil ve Edebiyat Orta Asya da İlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlılarda resmî dil, saray dili ve halk dili Türkçe idi. Çünkü, Karahanlılar Devleti nde halkın büyük çoğunluğunu Türkler oluşturuyordu. Karahanlılar resmî işlerde ve halk arasında, Arap alfabesi yanında Uygur alfabesini de kullanmışlardı. Karahanlı devri; Türk Edebiyatının, eski geleneklerle İslam kültürünü kaynaştırma çağı oldu. Özellikle Doğu Karahanlılar, Türk diliyle İslami bir edebiyatın gelişmesini teşvik ettiler. Böylece Türk İslam edebiyatı ortaya çıktı. Resim 03.08: Yusuf Has Hacip Temsilî Resim Karahanlı döneminde yaşayan Türk ilim ve edebiyatının ünlü isimleri, Yusuf Hâs Hâcip, Kaşgarlı Mahmut ve Edip Ahmet Yüknekî idi. Türklerin, İslamiyet i kabullerinden sonra yazılan ilk İslami Türkçe eser Kutadgu Bilig dir. Eser Balasagunlu Yusuf tarafından yıllarında Hakaniye lehçesi ile yazıldı. Yusuf, eserini Doğu Karahanlı hükümdarı Buğra Karahan (Ebu Ali Hasan Bin Süleyman Arslan Karahan) adına yazarak, hakana sunmuştur. Bundan hoşlanan hakan, Yusuf u Kaşgar sarayına hâs hâcip (yüksek seviyede protokol görevlisi) yapmıştır. Kutadgu Bilig in orijinalinden epeyce sonra yazılmış ve bugün ele geçmiş üç nüshası vardır. Bunlar Uygur alfabesiyle yazılmış olan Viyana nüshası ile Arap alfabesiyle yazılmış olan Mısır ve Fergane nüshalarıdır. Kutadgu Bilig de iyi bir devlet idaresinin nasıl olacağı anlatılmaktadır. Eser Türk 113

24 devlet düşüncesi, kanun, egemenlik anlayışı ve siyaset görüşü bakımından da çok değerli bilgiler vermektedir. Kutadgu Bilig de aynı zamanda insanların iki dünyada da mutlu olmasını sağlamak amaçlanmaktadır. Eser, bu yönüyle de bir ahlak ve davranış kitabıdır. Önsöz bölümünde; Tanrı ya, Peygambere, dört halifeye, zamanın hakanına övgüler, birtakım ahlaki ve felsefi düşünceler, kitabın adı, konusu ve yazılış sebepleri yer almaktadır. Kitabın, esas bölümünde ise; adaleti, devleti, aklı ve kanaati temsil eden dört şahıs (Küntogdı, Aytoldı, Öğdülmiş, Odgurmış) arasında geçen konuşmalar, yazışmalar ve olaylar anlatılmaktadır. Yusuf Has Hacip bu olaylar arasında okurlarına vermek istediği bütün öğütleri ve bilgileri toplamıştır. Kutadgu Bilig de ahlaki davranışın ve mutluluğun temel şartı olarak bilgili olmak gösterilmiştir. Kitabında ilmi güvenilir bir rehber olarak ele alan Yusuf Has Hacip, âlimlerin ilminin halkın yolunu aydınlatacağını belirtir ve ilmi gece yanan bir meşaleye benzetir. Divanü Lügat -it- Türk Divanü Lügat -it- Türk, Kaşgarlı Mahmut tarafından yıllan arasında yazılmıştır. Mahmut Arapça yazdığı eserini Bağdat taki Abbasi halifesine sunmuştur (O tarihlerde Irak topraklarına Büyük Selçuklular hâkimdi). Divanü Lügat - it - Türk; Türkçenin ilk sözlük ve dilbilgisi kitabıdır. Ancak hazırlanışı ve içindekiler bakımından döneminin dili, edebiyatı, tarihi, coğrafyası ve sosyolojisi hakkında geniş bilgiler vermektedir. Bu yönüyle eser, zengin bir millî kültür hazinesidir. Resim 03.09: Kaşgarlı Mahmut Temsilî Resim Kaşgarlı Mahmut,İbn-i Fadlan, Gerdizi, Tahir Mervezî, Muhammed Avfi ve Beyhakî gibi kendi döneminin Türk hayat ve cemiyetleri üzerine eğilen ünlü âlimleriyle birlikte Türk illerini adım adım dolaştı. Kaşgarlı Mahmut, çalışmalarında Türkçeyi resmi dil olarak kabul eden Karahanlı Devleti nden de büyük destek gördü. Türkçenin serpilip gelişmeye başladığı o dönemde, Mahmut la birlikte Balasagunlu Yusuf Has Hacip de Türk diline büyük hizmet etti. Bu iki Türk Âlimi, ortaya koydukları eserlerle Türk dil birliğinin sağlanmasına önemli katkılarda bulundular. Aynı zamanda filolog, etnograf ve ilk Türk haritacısı olan Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lügati t-türk adlı eserinde; yaşadığı devirdeki Türk illerinin ve boylarının kullandığı ağızları canlı olarak tespit etti. 114