GELENEKS EL YI ĞMA TAŞ YAPI LARI N FİZİ KSEL VE MEKANİ K ÖZELLİ KLERİ Nİ N İNCELENMESİ BEŞKONAK ÖRNEĞİ. YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Mi mar Meli ke ÖZBUDAK

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ GELENEKS EL YI ĞMA TAŞ YAPI LARI N FİZİ KSEL VE MEKANİ K ÖZELLİ KLERİ Nİ N İNCELENMESİ BEŞKONAK ÖRNEĞİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Mi mar Meli ke ÖZBUDAK Anabili m Dalı : Mİ MARLI K Progra mı : YAPI Bİ LGİ Sİ OCAK 2006

2 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ GELENEKS EL YI ĞMA TAġ YAPI LARI N FĠZĠ KSEL VE MEKANĠ K ÖZELLĠ KLERĠ NĠ N ĠNCELENMESĠ BEġKONAK ÖRNEĞĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Mi mar Meli ke ÖZBUDAK Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 19 Aralı k 2005 Tezi n Savunul duğu Tari h : 30 Ocak 2006 Tez DanıĢ manı : Doç. Dr. Bil ge IġI K Di ğer Jüri Üyel eri : Doç. Dr. Yıl maz AKKAYA Yrd. Doç. Dr. Hül ya KUġ OCAK 2006

3 ÖNS ÖZ Çalış ma mı n gerçekl eş mesi sırası nda yardı ml arını ve yor uml arı nı esirge meyen, kişisel kitaplı ğı nı bana açarak, her aşa mada değerli el eştirileri ile t ezi me yön veren, tez danış manı m Doç. Dr. Bil ge Işı k a sonsuz teşekkür ederi m. Çalış mada ör nekl enmekte ol an yı ğma yapıların sahi pleri Abdil Arı ve Sadı k Er de m e, yapı r öl övel erini n alı nması sırası nda sağl adı ğı kol aylı klar ve yapı ile il gili ver mi ş ol dukl arı bilgi için teşekkür ederi m. Her şeyden öte, yıllardır bana olan güvenl eri ni ve sevgileri ni hiçbir za man kaybet meden akade mi k çalış mal arı mı sonuna kadar destekleyen ve çalış mamı n ortaya çı kması nda en büyük güç kaynağı molan aileme, tezi msüresi nce beni mkadar yor ulan ve maddi manevi en büyük destekçi molan sevgili eşi m Must afa Şenli ye sonsuz teşekkür ederek, bu çalış ma mı aile me ithaf ederi m. Ocak 2006 Mi mar Meli ke ÖZBUDAK

4 Ġ ÇĠ NDEKĠ LER TABLO LĠ STESĠ ġekġ L LĠSTESĠ ÖZET SUMMARY Sayfa No v vi vii xi 1. GĠ RĠ ġ Amaç Kapsa m Yönte m 2 2. YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ VE SI NI FLANDI RMASI Karkas Yapıl ar Çeli k Kar kas Yapılar Bet onar me Karkas Yapılar Ahşap Kar kas Yapılar Yı ğ ma Yapıl ar 4 3. YI ĞMA YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ Fi zi ksel Özelli kleri Bi na For munu Et kileyen Fizi ksel Fakt örler İkli m Mal ze me Topografya Bi na For munu Et kileyen Sosyo- Kült ürel Fakt örler Mekani k Özelli kleri Genel Rijitlik Sünekli k Çek me ve Bası nç Mukave meti El astisite ve Makasla ma Modül ü Mi mari Tasarı m Özelli kleri Yı ğ ma Yapı ÇeĢitleri Donatısız Yı ğma Yapılar Çerçeveli Yı ğma Yapılar Donatılı Yı ğma Yapılar Yı ğ ma Yapı Mal zemel eri Tuğl a Yapı Mal zemesi Har man Tuğl ası Fabri ka Tuğl ası Tuğl a Duvar Özellikleri ve Ör gül eri Taş Yapı Mal ze mesi Kerpiç Yapı Mal zemesi 21 ii

5 Kerpiç Duvar Özellikleri ve Ör gül eri Bet on Bl ok ( Bri ket) Yapı Mal ze mesi Bet on Bri ket Duvar Özellikleri ve Ör gül eri Gazbet on ve Ör gü Özellikleri Harç Yapı Mal ze mesi Met al Bağl antı Elemanl arı YI ĞMA TAġ YAPI MALZE MELERĠ 4. 1 Doğal TaĢl ar Genel Püskürük Taşlar Tort ul Taşlar Başkal aş mı ş ( metamorfi k) Taşlar Doğal Taşları n Fiziksel ve Mekani k Özellikleri Fizi ksel Özellikler Mekani k Özellikler Taş Duvar Ör me Yönt e ml eri Mol oz Taş Duvarlar Çeki çle Kabaca Düzeltil miş Taş Duvarlar Yonu Taş Duvarlar Kes me Taş Duvarlar YI ĞMA TAġ YAPI LARI N YAPI M KURALLARI 5. 1 Kat Sayısı ve Yüksekli kleri Te meller TaĢı yıcı Duvarl ar Duvar Mal ze mel eri Duvar Boyutları Duvar Boşl ukl arı TaĢı yıcı Ol mayan Duvarl ar Lent ol ar Hatıllar Düşey Hatıllar Yat ay Hatıllar Tuğl adan Yapılan Hatıllar Bet on veya Bet onar meden Yapılan Hatıllar Ahşap Hatıllar DöĢe mel er Çatıl ar 52 iii

6 6. GELENEKSEL YI ĞMA TAġ YAPI ÖRNEKLERĠ NĠ N 54 Ġ NCELENMESĠ 6. 1 Ant al ya- BeĢkonak Köyü BeĢkonakt a Gel eneksel Yı ğ ma TaĢ Yapı Örnekl eri Sadı k Erde m Evi Fizi ksel Özellikleri Açısı ndan İncelenmesi Depre m Yönet meliği Açısı ndan İncelenmesi Abdil Arı Evi Fizi ksel Özellikleri Açısı ndan İncelenmesi Depre m Yönet meli ği Açısı ndan İncelenmesi Sonuçl ar SONUÇLAR 78 KAYNAKLAR 81 EK A 85 EK B 90 ÖZGEÇMĠ ġ 95 iv

7 TABLO LĠ STESĠ Sayfa No Tabl o 3. 1 Har man t uğlası nı n boyutları. 17 Tabl o 3. 2 Har man t uğlası nı n bası nç dayanı ml arı. 17 Tabl o 3. 3 Fabri ka t uğlaları nı n birim haci mağırlıkları ve bası nç dayanı ml arı. 18 Tabl o 3. 4 Boyutları na göre fabri ka tuğlal arı n türleri 18 Tabl o 3. 5 Bet on bri ket boyutları Tabl o 3. 6 Gazbet onl arı n bası nç dayanı ml arı 24 Tabl o 3. 7 Harç karışı moranları 25 Tabl o 3. 8 Harçlarda Mi ni mu m Basınç Dayanı ml arı 26 Tabl o 4. 1 Bi ri mağırlık ve özgül ağırlık Tabl o 4. 2 Doğal taşları n ısıl ilet kenlik değerleri.. 34 Tabl o 4. 3 Doğal duvar taşları nı n dayanı mgrupl arı na göre en küçük bası nç 35 dayanı ml arı... Tabl o 4. 4 Doğal Yapı Taşları nı n ortala ma fizi ksel değerleri Tabl o 5. 1 İzi n verilen en fazla kat sayısı.. 42 Tabl o 5. 2 Sı caklı ğa göre duvar altı temelleri boyutları 43 Tabl o 5. 3 Taşı yıcı duvarları n mi nimu m kalı nlı kları Tabl o 5. 4 Bi na öne m katsayısı. 46 Tabl o 6. 1 Fi zi ksel özellikleri n Beşkonak evleri nde yaşa ma mekanı na yansı ması 58 v

8 ġekġ L LĠSTESĠ Sayf a No ġekil 3. 1 İkli ml e bağl antılı plan yönl endir mesi ġekil 3. 2 Rut ubetli orta mda bi na biçi ml enişi ve konu mu ġekil 3. 3 Rijit yapılarda yanal yükler ile ol uşan 9 hasarlar... ġekil 3. 4 Sünek Davranış.. 9 ġekil 3. 5 Çek me ve Bası nç kuvveti ġekil 3. 6 Donatısız Yı ğma Yapı 12 Ör nekl eri.... ġekil 3. 7 İki Tabakalı Donatısız Yığ ma 12 Yapı. ġekil 3. 8 Çerçeveli Yı ğma Yapı Plan ve 13 Gör ünüşü.... ġekil 3. 9 Çerçeveli-donatılı yı ğma yapı ġekil Donatılı boşl ukl u bl ok yığ ma yapı ġekil Donatılı bet on dol gul u yığ ma duvarlar ġekil Donatılı Kenetli yı ğma duvarlar ġekil Dol u ve düşey deli kli harman t uğl aları.. 16 ġekil Fabri ka t uğlaları 17 ör nekl eri ġekil Tuğl a duvarda yük dağılımı ġekil Tuğl aları n örgü içi nde tanı ml anması. 19 ġekil Tuğl al arı n örgü içi nde tanı ml anması. 20 ġekil Ker pi ç yapı mal ze mesi ġekil Ker pi ç duvar örgül eri. 22 ġekil Bet on bri ket örnekl eri ġekil Geç meli bet on bri ketler.. 23 ġekil Yat ay donatılı tek tabakalı bri ket duvar. 23 ġekil Tuğl a-duvar-harç bası nç dayanı ml arı 27 ġekil Derz kalı nlı ğı ile duvar bası nç dayanı mı arası ndaki ilişki. 27 ġekil Yat ay derzlere paralel etki yen yükl er altında yı ğma duvarlarda 28 kırıl ma biçi ml eri. ġekil Met al bağl antı gereçleri ġekil Çeşitli kenetler ve kullanıldı kları yerler. 28 ġekil 4. 1 Ol uşum bi çi ml eri ne göre taşlar.. 30 ġekil 4. 2 Mol oz taş duvar örgüsü.. 37 ġekil 4. 3 Kaba ve i nce yonu taş duvarlar ġekil 4. 4 Taş Duvar Çeşitleri ġekil 5. 1 Taşı yıcı duvarları n planda dağılı mı ġekil 5. 2 Yı ğ ma duvarlarda değişik giri nti ve çı kı ntı biçi ml eri ġekil 5. 3 Yı ğ ma yapı plan 41 çeşitleri.... ġekil 5. 4 Yı ğ ma yapı da destek 41 vi

9 duvarı... ġekil 5. 5 Taşı yıcı duvarları n mi nimu mt opl a muzunl uğu. 46 ġekil 5. 6 Yı ğ ma yapı mesnetlenmemi ş mi ni mu m duvar boyu. 47 ġekil 5. 7 Yı ğ ma yapı girinti-çı kı ntıları, kapı ve pencere boşlukları. 47 ġekil 5. 8 Yı ğ ma yapılarda dış cephe boşl uk oranı, (b) en büyük pencere ve kapı 48 boşl uğu genişliği, (c) boşluklar ve dış duvar köşesi dol u duvar boyu ġekil 5. 9 Hatıllar 50 ġekil Yat ay hatıllar ġekil Ahşap hatılın yapı mşekli ġekil Çatı kal kan duvarı nda betonar me hatıllar.. 52 ġekil Düz t oprak da m.. 53 ġekil 6. 1 Beşkonak köpr ül ü kanyonu haritası ġekil 6. 2 Depre mböl geleri haritası ġekil 6. 3 Beşkonak Köpr ül ü Kanyonu ve rafting sporu 55 ġekil 6. 4 Ahşap kapak ġekil 6. 5 Far klı yapı tipleri 57 ġekil 6. 6 Mol oz taş duvar örgüsü. 59 ġekil 6. 7 Ahşap hatıllar ve pişt uvanl ar.. 59 ġekil 6. 8 Sadı k El de mevi giriş cephesi 60 ġekil 6. 9 Çar dak ve evi n konu mu. 61 ġekil Ma ğzal deli ği ve havalandır ma penceresi ġekil Tavandaki ve çağnişirin üzeri ndeki ahşap işçiliği. 63 ġekil Kat planları. 64 ġekil Abdil Arı evi giriş cephesi ġekil Çar dak ve evi n konu mu. 69 ġekil Gi riş kapısı nı n üzeri ndeki saçak ġekil Ar ka cephe ve eklenen depo ġekil Duvar örgüsü ġekil Çar dağı n öne mi ġekil Çatı. 72 ġekil Taşı yıcı duvarlar. 73 ġekil Ahşap kirişi n duvardaki dur umu 76 ġekil A. 1 Ön gör ünüş. 84 ġekil A. 2 Sağ yan cephe. 84 ġekil B. 1 Gi riş cephesi ġekil B. 2 Sağ yan cephe. 89 ġekil B. 3 Sol yan cephe ġekil B4 Ar ka cephe. 90 ġekil B5 Perspektif görünüşü 90 vii

10 GELENEKS EL YI ĞMA TAġ YAPI LARI N FĠ ZĠ KSEL VE ME KANĠ K ÖZELLĠ KLERĠ NĠ N ĠNCELENMESĠ - BEġKONAK ÖRNEĞĠ ÖZET Bu çalış mada gel eneksel yı ğma yapıları n ol uşumunun hangi et kenl ere dayandı ğı, yı ğma yapıları n özellikleri, yapı m t ekni kleri ve yönet meli kler ışı ğı nda yapılacak yapıları n kuralları anl atıl mıştır. Gel eneksel mi mari mi zi n ör nekl eri nden Beşkonak yı ğma taş evleri incelenmi ştir. 1. Böl ümde çalış mada ele alı nan konul ar ve i zlenen yol hakkı nda bil gi veril miş, günü müzde uygul anmayan, gel eneksel yı ğma yapılarl a il gili bu çalış manı n Beşkonak evl eri ni n kor unması ve bel gelenmesi açısı ndan yararlı ol acağı nokt ası ndan hareket edil miştir. 2. Böl ümde yapı m sisteml eri t e mel özellikleri ile el e alı narak sı nıflandırıl mıştır. Yapılar taşı yıcı siste ml eri açısı ndan karkas ve yı ğma ol arak i ki ye ayrıl mıştır. 3. Böl ümde yı ğma yapıları n özellikleri anl atılmakt adır. Bi na yapı mı nda i nsanı kısıtlayan, yönl endiren, aynı za manda yapı nın karakt eri ni belirleyen fi zi ksel özellikleri, yat ay ve düşey kuvvetlere karşı dayanı mı nı gösteren mekani k özellikleri ve mukave meti ni arttıran t asarı m kriterleri anl atıl mıştır. Yı ğma yapı çeşitleri incelenerek, mal ze me çeşitleri ne göre duvar ör me yönt e ml eri anlatıl mıştır. 4. Böl ümde yı ğma t aş yapı mal ze mel eri anl atıl mıştır. Yı ğma t aş yapı mal ze mel eri nden doğal taşları n çeşitleri, fizi ksel ve mekani k özellikleri ve t aş duvar ör me yönt e ml eri anlatıl mıştır. 5. Böl ümde yı ğma t aş yapıları n yapı m kuralları depre m yönet meli ği kuralları kapsa mı nda anl atıl mıştır. Bir bi nanı n yı ğma sistem ol arak t asarlanması nda t asarı mı et kileyen para metreler binanı n kat sayısı, duvarların pl anda düzenl enmesi, duvarları n dol ul uk- boşl uk oranı ve taşı yıcı duvar mal ze mesidir. 6. Böl ümde gel eneksel yı ğma t aş yapı ör nekl eri i ncelenmi ştir. Yöreye özgü yapı m tekni kleri ni n kullanıl dı ğı si vil mi mari mi zi n ör nekl eri nden Beşkonak evl eri fizi ksel özellikler ve depre myönet meli ği ne uygunl uğu açısı ndan i ncelenmi ştir. Sonuç ol arak geç mi şten günü müze kadar ayakt a kal an, i çi nde bul unduğu za manı n şartları na, fizi ksel et kenlere, t opl umsal değerlere uygun ol arak yapılan Beşkonak evl eri depre m yönet meliği kuralları na göre i ncelen mi ştir. Yönet meli k kuralları nı t a m ol arak sağl a masa da yapını n yıllardır ayakt a durması işçiliği n ve yapı m tekni ği ni n özelliği ndendir. Günü müzde kullanıl mayan bir t ekni kle yapılan evl er yaşam koşulları ve teknol oji ye uydur ul arak yeni tasarı ml ar içi n örnek olabilir. viii

11 EXAMI NATI ON OF TRADI TI ONAL MAS ONRY STONE BUI LDI NGS PHYSI CAL AND MECHANI CAL PROPERTI ES BEġKONAK EXAMPLE SUMMARY The pur pose of t his wor k i s descri bi ng t he pr operties of t he masonr y walls, mat erials of t he constructi on, constructi on t echni ques and descri bi ng t he r ul es of t he masonr y st one wall regul ati ons. In Chapt er 1, t he t opi cs covered and t he met hodol ogy f oll owed i n t his wor k are expl ai ned. This work whi ch is about traditional masonr y houses t hat are t oday threatened t o beco me obsolete is ai med t o be a val uabl e source f or conti nuit y and i s docu ment ed. In Chapt er 2, t he constructi on t echni ques are classified by mai n pr operties. The buil di ngs are grouped i nt o t wo as fra me and masonr y accordi ng t o the struct ure. In Chapt er 3, t he pr operties of masonr y are expl ai ned. Physical pr operties whi ch gui des and restricts t he buil der while det er mi nes t he buil di ng characteristics, mechani cal pr operties that i ndi cate t he durability agai nst vertical and horizont al forces, and desi gn criterias f or i ncreasi ng t he durability of t he buildi ng, are expl ai ned. Al so i n t his chapt er, t he t echni ques of buil di ng wall accordi ng t o t he t ypes of mat erials are stated by exa mi ni ng t he ki nds of masonr y walls and constructi ons. I n Chapt er 4, masonr y st one buil di ng mat erials are descri bed. Aft er these, t he types of nat ural st ones, physical and mechani cal properties and t he ways of t he st one wall buil di ng are expl ai ned. In Chapt er 5, masonr y stone constructi on r ul es are descri bed accordi ng t o the eart hquake regul ati ons. Whil e desi gni ng a masonr y buil di ng, para met ers t hat affect the desi gn are t he nu mber of t he fl oors, desi gni ng t he walls, t he rate of t he wi ndowdoor- wall and masonr y wall mat erial. In Chapt er 6, t he exa mpl es of our traditional civil architect ure, Beşkonak houses, whi ch were built by a t echni que speci al to t he regi on, are exa mi ned t hr ough the physical properties and eart hquake regul ati ons. As a result, Beşkonak houses, whi ch conti nued t o exist for years and were built accordi ng t o soci al values and cont e mporary physi cal conditions, are bei ng researched accordi ng t o the eart hquake regul ati ons. They are still standi ng because of good wor kmanshi p and constructi on t echni ques even t hey do not obt ai n t he ix

12 regul ations. These t echniques not used t oday but can be made f or ne w desi gns by editing wit h technol ogy and maki ng suitable for life conditions. x

13 1. GĠ RĠ ġ Yapı i hti yacı nüf us artışı, göçl er, afetler, yaşama st andartları nı n yüksel mesi ve mevcut konutları n eski mesi gi bi sebepl erle devamlı ol arak art makt adır. İnsanl ar yapı ihtiyacı nı karşıla mak i çin günü müze kadar çeşitli yapı m t ekni kleri kullan mı şlardır. Tür ki ye de son yıllarda iskelet yapı nı n mi mara sunduğu t asarı m i mkanl arı, kat sayısı ve mekan açı klı kları gibi avant ajları ile t erci h edil mesi gel eneksel yığ ma yapı m siste ml eri ni n unut ul masına sebep ol makt adır. Yı ğ ma yapı m siste mi çevrede en bol bul unan kaynakl ardan en kol ay şekil de faydal anmayı sağl ar. Belirli niteliklere sahi p ol an t aşları n kullanıl dı ğı, yönet meli klere ve duvar ör gü kuralları na uygun ol arak, taşı yıcı duvarları n yapıldı ğı siste mde mal ze me kalı nlı ğı na bağlı ol arak ısı, ne m ve ses yalıtı mı artar. Yur du muzda çoğunl uğu kor un ması gereken t arihi ve gel eneksel yapılardan ol uşan büyük bir yı ğma yapı stoğu vardır. Ant al ya, Beşkonak ve çevresi doğal ve t uristi k güzellikleri ni n yanı nda, tari hi ve gel eneksel yapılar açısı ndan zengi n bir böl gedir. Yör edeki gel eneksel t aş evl er çevreni n ve kültür ün et kisi yle, yöreye özgü yapı m tekni ği ile yapıl mış ve günü müze kadar ayakt a durabil miştir. Bet onarme yapı nı n yaygı nlaş ması yla birlikte gel eneksel yı ğma t aş yapı t ekni kleri ve böl geni n özgün yapıları kaybol makt a, kullanıcıları tarafı ndan gerekli öne m veril medi ği i çi n bakı msı zlı ktan yı kıl maktadır. Böl gesel ki mli ği deva m ettirebil mek i çi n hal kı n bilinçlendirilip eski yapıları n deva mı nı n sağl anması, yöreye özgü mal zemel eri n ve yapı m t ekni kleri ni n t espit edilip yeni yapılarda kullanıl ması gerekli dir. Bu çalış mada gel eneksel yı ğma t aş evl eri n kaybol ma ması ve böl gesel ki mli ği n korunması na kat kı da bul unmak isten mi ş, yöreden seçilen ör nekl er üzeri nde incel e mel er yapıl mıştır Amaç Bu çalış ma; t aş yı ğma yapılarla il gili kurallar, teknol oji ve mal ze me t eorik al anda incelenerek yapı st oğunun kor un ması ve böl gesel Ant al ya- Beşkonak taş evl eri üzeri nde irdelenerek mi mari kült ür varlı kları nı n kor un ması, yaşatıl ması nı sağl a mak 1

14 di ğer yandan böl ge kimli ği ni sürdür mek üzere yeni t aş yapıları n yapıl ması nı cesaretlendir mek a macı nı taşı makt adır Kapsa m Böl gesel ki mli ği sürdürebil mek üzere, gel eneksel yönt e ml e yapılan yı ğma t aş yapı Beşkonak evl eri ni n anl aşıl ması i çi n bu konunun kapsa ml arı özetle el e alı nmı ştır. Genel ol arak yapı t asarımı nı et kileyecek ol an bu konul ar; yapıları n özellikleri ve sı nıflandır ması, yı ğma yapıları n özellikleri ve depre m yönet meli ği ne uygun yapı tasarı mı dır. Taşı yıcılık dur umuna göre yapıları karkas ve yı ğma yapılar ol arak sı nıflandırdı kt an sonra, yı ğma yapıları n özellikleri kapsa mı nda yapıları n fizi ksel, mekani k, mi mari özellikleri, yı ğma yapı çeşitleri ve mal ze mel eri anlatıl mıştır. Yı ğ ma t aş yapı mal zemesi başlı ğı altında t aşlar, taşları n fizi ksel ve mekani k özellikleri, taş duvar ör me yönt e ml eri incelenerek açı klanmı ştır. Yı ğ ma t aş yapıları n yapı m kuralları konusu depre m yönet meli ği kapsa mı nda anl atıl mıştır. Depre me dayanı klı t asarı mı n t e mel kuralları, yı ğma yapıların kullanı m ve kat sayısı sı nırla mal arı, yı ğma t aş yapı el e manl arı nı n, t e meli n, t aşı yıcı ol an ve ol mayan duvarları n, l ento ve hatılları n, döşe me ve çatıları n depre me dayanı klı yapılabil mesi içi n gerekli koşullar incelenmi ştir. Büt ün bu konul ar i ncelendi kten sonra gel eneksel yığma t aş yapı m siste mi ile yapılan evl eri n bul unduğu Beşkonak köyü evl eri ve yöreden seçilen t ek katlı ve iki katlı i ki ayrı ev, araştır mal ar, gözl e ml er ve r öl övel er yardı mı yl a, anl atılanlar çerçevesi nde, fizi ksel özellikleri, mekani k özellikleri ve depre m yönet meli ği açısı ndan incelenmi ştir Yönte m Bu araştır mada yapı m siste ml eri, yapı mal ze mel eri ve il gili tezler, kitaplar, makal eler, standartlar i ncelenmi ş, i nternet üzeri nden geliş mel er i zlenmi ştir. Yöreden çı karılan kal ker ti pi taşlarla yapılan yı ğma t aş Beşkonak evl eri hakkı nda kullanıcılarla gör üşül üp bil gi alı nmı ş, fot oğrafları çekilip yeri nde t espit ve analiz çalış mal arı yapıl mış ve röl öveleri çizil miştir. 2

15 2. YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ VE SI NI FLANDI RMASI Yapı m siste mi yapı öğeleri ni n bir büt ün meydana getirecek şekil de düzenl enmesi dir [1]. Bir bi nanı n ol uşabilmesi nde gereç, t eknol oji, bi çi m, f onksi yon, ekono mi gi bi öğel eri n bir büt ün ol uşt uracak şekil de düzenl enmesi ile yapı msiste ml eri oluşur. Bi nal arı t aşı yıcı siste ml eri açısı ndan genel ol arak kar kas ve yı ğma ol arak i ki gr uba ayırabiliriz Karkas Yapıl ar Kar kas yapılar kol on, kiriş ve döşe meni n t aşı yıcı siste mi ol uşt urduğu siste mdir. Düşey kuvvetler, rüzgar ve depre m gi bi yat ay kuvvetler kirişlerle döşe meye sonra kol onl ara ve kol onl ar aracılığı yla t e mel e akt arılır. Duvarlar sadece kendi yükl eri ni taşır. Bi na kat adetleri ve yüksekli kleri arttıkça büyüyen yat ay ve düşey yükl eri taşı makt a kol on, kiriş gibi çubuk el e manl ardan ol uşan çerçeveler yet ersiz kalırlar. Yüksek yapılarda kol onları n bir boyut unun çok büyüt ül mesi ile perde, çekirdek ya da tüp ol arak adl andırılan yapı el e manl arı nı n kullanıl ması gerekir [2]. Karkas yapılar kullanılan mal ze meye göre çeli k, ahşap, bet onar me karkas yapılar olarak adl andırılır Çeli k Karkas Yapılar Çeli k yapısı nda karbon ve birçok değişi k maddel er i çeren ho moj en, i zotrop, düktil ve yüksek dayanı mlı bir demi r al aşı mı dır. Çeli k profiller kullanılarak yapılan iskel et siste me çeli k karkas yapı denir. Çeli k büyük açı klı kları n geçil mesi ne ve yüksek katları n yapıl ması na ol anak sağl arken yapı öl ü yükünü dol ayısı yla depre m et kisi ni azaltır. Sünek bir mal zeme ol an çeli k yapı ya et kiyen depre m enerjisi ni büyük öl çüde yut arak cana ve mal a gelecek hasarları en aza i ndir mekt e, esnek davranışla depre m et kileri ni çok azalt maktadır. Çaprazlı çerçevel erle de yat ay yükl ere dayanı klılığı sağlanır [2, 3,4]. 3

16 Betonar me Karkas Yapıl ar Eğil me ve çek me kuvvetleri ne dayan ması i çi n i çi ne uygun şekil de çeli k donatı yerleştiril miş bet on kullanılarak yapılan karkas siste me denilir. Düşeyde kol onl ar ve perdeler, yat ayda kiriş ve döşe mel erden ol uşan i skelet siste mde bet onun yüksek bası nç dayanı mı ve çeliği n yüksek çek me dayanı mı ndan yararlanılır. Bet onar me karkas yapılar çerçeveli, per de duvarlı ya da perdeli-çerçeveli ol arak üçe ayrılır. İskelet ol uşt urul dukt an sonra meydana çı kan boşlukl ar t uğl a, bri ket, hafif bet on bl ok veya panel ele manl arı kullanılarak kapatılır [5] AhĢap Karkas Yapıl ar Te mel ve varsa bodr um duvarları kagir, taşı yıcı kat duvarları ile döşe mel eri ahşap iskeletli ol an bi nalara ahşap karkas yapılar denir [ 2]. Ahşap direklerin düşey ve çapraz ol arak yerleştirilmesi yle hı mı ş denilen yapılar yapıl makt adır. Bu yapılarda duvar dol gu maddesi ol arak t aş, kerpi ç ya da t uğla kullanılıp i çten ve dıştan t opraklı veya kireçli sıva ile sı vanır. Ahşap di kmel eri n arasına dol gu maddesi ol arak kaba kesil miş küçük t omr ukl ar konul arak di ze me di ye adl andırılan yapılar, ahşap karkası n i ç ve dış yüzüne 2-3 c m aralarla 3-4 c m genişliğinde, 1-2 c m kalı nlığı nda ahşap çıtalar çakıl ması yla bağdadi denilen ahşap karkas yapı yapılır. Di k mel eri n arası na dol gu mal ze mel eri ni n yerleştiriliş bi çi mi ne göre başak ör gü, balı k sırtı, göz dol ması gibi adlandırılan örgü çeşitleri yapılır [1, 6] Yı ğ ma Yapıl ar Taş, t uğl a, kerpiç gi bi yapı öğel eri ni n t aşı yıcı olacak şekil de harçlı ya da harçsız ör ül mesi yle ol uşt urul muş yapılardır. Yı ğma yapı siste mi nde yük t aşı ma görevi ile mekanl arı birbiri nden ayır ma görevi aynı yapı el e manl arı nı n üzeri nde t opl anır. Yı ğ ma yapı da duvarlar kendi yükl eri ne ek olarak yapı nı n yat ay ve düşey t üm yükl eri ni altındaki duvarlara veya doğrudan te mele aktarırlar [2,8]. 4

17 3. YI ĞMA YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ 3. 1 Fi zi ksel Özelli kleri İnsanl ar yaşayacakl ar mekanl arı bi çi ml endirirken sadece kendi zevkl eri ni göz önünde t ut ma mı şlardır. Aynı za manda doğadan ve yaşa m şekli nden kaynakl anan topl umsal deneyi ml er, gör üşler, i nançlar ve töreler yapıları et kile mi ştir. Bi na yapı mı nda i nsanı kısıtlayan ve yönl endiren, aynı za manda yapı nı n karakt eri ni belirleyen fakt örler ele alındı ğı nda fizi ksel ve sosyo kült ürel olarak i ki ye ayırabiliriz Yapı For munu Etkileyen Fi zi ksel Fakt örler Çevreni n özellikleri ve topl umun i hti yaçları yapını n bi çi ml enmesi nde önemli bir r ol oynar Ġkli m İkli m bi na f or munu belirleyen en öne mli etkenl erden birisi dir. Teknol oji ni n geliş medi ği za manl arda i nsanl ar yet erli konf or şartları nı sağl a mak i çin i kli msel verilerden yararlanmak zorunda kal mı şlardır. Konut i çi nde açı k, yarı açı k ya da kapalı al anl ar yaparak dış et kilerden kor unmuşlar, sıcaklı k, yağış, rüzgar, rut ubet, ışık gi bi fakt örlere göre evl eri ni konu ml andırı p yap mı şlardır. Günü müzde bi nal ar geliş miş t eknol oji ni n sağl adı ğı konf or imkanl arı sayesi nde ikli me göre yapıl ma makt adır. Sı caklı k Kullanılan mal ze meni n ısı geçir me özelliği ve kalı nlı ğı, dış duvar al anı ve yönü, pencereleri n boyutları ve konu ml arı yapı nı n ikli msel sıcaklı ktan korun ması nda et kilidir. Bu özelliklere di kkat edilerek bi na yapılırsa sıcak böl gelerde ı sı girişi, soğuk böl gelerde ısı kaçışı önlenebilir. 5

18 Gel eneksel evl erde i klime, sıcaklı ğa bağlı ol arak oda düzenl eri nde değişi kli kler gör ül ür (Şekil 3. 1). Evl erde yapılan avl ular ikli mböl gesi ne göre farklılık gösterir. Ilı man i kli m böl gesi nde avl u i kli mi n el verdi ği öl çüde açı k t ut ul urken, kara i kli mi ni n haki m ol duğu böl gelerde açı k al an i çeri ye çekilerek odal arı n dış et kilerden daha fazl a kor unması sağl anmaya çalışıl mıştır. Avl u sı cak böl gelerde sıcak havanı n yüksel di ği, yeri ne soğuk havanı n çekil di ği dol ayısı yla hava sirkül asyonunun ve seri nle meni n sağlandı ğı alanlardır [9]. Şekil 3. 1.İkli ml e bağl antılı plan yönl endir mesi [10] Sı caklı ğı n gir mesi istenmeyen odal arda kalı n ve geçiri msi z mal ze mel er kullanıl mı ş, kapaklı ve küçük pencereler yapıl mıştır. Odaları n seri n ol ması odal arda duvar, döşe me, t avan mal ze meleri ni n geçiri mli ol masına, odal arı n yüksek, açık ve geniş ol ması na bağlı olarak değişkenli k gösterir [10]. YağıĢ Genellikle çatı şekillerinde böl gedeki yağı ş miktarı öne mli dir. Anadolu nun i ç kısı ml arı ve Karadeni z gibi yağışlı böl gel erde daha çok eği mli çatı uygul anırken, Ege ve Akdeni z gi bi sıcak ve fazla yağış al mayan böl gel erde evl er genellikle düz çatılı dır [9]. Rüzgar Sı cak ve r ut ubetli orta mda küf ve çür ümeyi engelle mek i çi n haval andırma, r üzgar şarttır. Gel eneksel evl erde yazlı k ve kışlık ol arak ayrılan böl üml erden yaz odası seri nletil mek a macı yla gerek pencere düzeni gerekse odanı n konu mu açısı ndan 6

19 rüzgara açı k ol arak düzenl enir. Dı ş sofalı evl erde kışı n r üzgardan kor unabil mek i çi n rüzgar kesici ele manl ar yerleştirilir [9]. Rut ubet Sı cak ve r ut ubetli böl gelerde alı nması gereken en öne mli önl e m en fazl a göl ge ve mi ni mu m ı sı kapasitesiyl e haval andır mayı sağlamaktır. Bu a maçl a ince uzun geo metri k şekil de, duvar al anı küçük ve ar alı klı bi nalar yapıl malı dır (Şekil 3. 2). Bi nal ar grupl aşarak hava akı mı na izi n verecek şekilde bir araya gel meli dir [11]. Şekil Rut ubetli ortamda bi na biçi ml enişi ve konu mu [11] IĢı k Ze mi n katı n sokağa kapalı ve sağır ol ması na rağmen üst katlarda çok sayıda pencere açıl ması nı n sebebi bol ışı k sağl a maktır. İstenmeyen yönl erden gel en ışığı kes mek içi n kafes gi bi perdeleyici ele manl ar kullanılır [12] Mal ze me Yapılar genellikle çevrede en bol bul unan mal ze mel er kullanılarak yapıl mıştır. Ağacı n bol bul unduğu böl gelerde ahşap, volkani k böl gel erde t aş, ikisi ni n de bul unmadı ğı yerlerde t oprakt an el de edilen kerpiç, bri ket gi bi mal ze meler ayrı ayrı ya da beraber kullanılarak yapılar yapıl mıştır. Mesela ahşapl a t aş beraber kullanılarak ahşap iskeletli dol gu duvarlar yapıl mı ştır [1, 9]. 7

20 Topografya Eği mli arazilerde bi na eği me uygun ol arak konuml anır. Pl an ve f or m aynı kalsa da eği m ze mi n katı n gör ünüşünü, kullanışı nı ve cephede et kisi ni değiştirir. Eği mli arazilerde genel de dağı nık yerleş mel eri n ol ması, yerleş meni n suyun ve buna bağlı ol arak yeşilliği n bol olduğu yerlerde ol ması topografyanı n yerleş meye et kisi ni göster mekt edir [13] Bi na For munu Etkileyen Sosyo- Kült ürel Fakt örl er Bi na f or mu sadece fizi ki fakt örlere bağlı ol arak ortaya çı kmaz. İnsan ve onun yaşayış şekli, gel enekl eri, görenekl eri ve i hti yaçları belirleyici rol oynar. Yapı bi çi mi bireyl eri n yaşa ma bi çimi, t e mel i hti yaçları, aile yapısı, di n, mahre mi yet, sosyal ilişkileri, ekono mi, estetik değerler ve savun ma gi bi sosyo kült ürel et kilere bağlı ol arak değişir [9]. Her kült ürde ot ur ma, yaşa ma alışkanlı kları farklı dır. Kullanıcıları n istedi kleri konf or şartları na göre evi n bi çimi değişir. Eski den her t ürl ü işlev i çi n kullanılan odal ar za manl a yatak odası, ot urma odası gi bi belli bir fonksi yon içi n kullanılır olmuşt ur. Ail edeki birey sayısı yapını n büyükl üğünü belirlemi ştir. Di n ile beraber artan mahre mi yet ol gusu ze mi n katları n sağır duvarlar ve küçük pencerelerle yapıl ması na ve gel eneksel evl erde hare mli k sel a mlı k gi bi bölünmel ere yol aç mı ştır. Ail eni n gelir düzeyi arttıkça evi n büyükl üğü, yapı nı n işçiliği ve süsle mel eri art makt adır [9] Mekani k Özelli kleri Genel Yı ğ ma duvarları n mekanik özellikleri ni et kileyen çok fakt ör vardır ve betonar me ve çeli k gi bi yapı el e manları nı n özellikleri nden oldukça kar maşı ktır. Yı ğma yapıları n mekani k özellikleri duvar yapı mı nda kullanılan mal ze mel eri n mekani k özellikleri ne, duvar ör güsüne bağlı olarak farklılık gösterir. Taş kullanılarak ör ül müş bir duvarı n mekani k özellikleri kullanılan t aşı n mekani k özellikleri ne bağlı dır. Kullanılan harç ta değişkenli k göster mekt edir. Harcı ol uşt uran bileşenleri n oranı t a mamen duvar ustası nı n deneyi ml eri ne bağlı dır. Kırsal yörelerde harç yeri ne ça mur 8

21 kullanıl makt adır. Ça mur za manl a dökül üp bağl ayıcı özelliği ni kaybet mekt edir. Duvar örgü tekni kleri de duvarı n mukave meti ni etkiler [14]. Yı ğ ma yapılarda kullanılacak mal ze mel eri n basınç mukave metleri yüksek, harçl a aderansı nı n i yi ol ması gerekli dir. Donatısız yı ğma duvarlar, di ziliş şekilleri ne ve duvar el e manl arı nı n harçla aderansı na bağlı ol arak yat ay ve düşey yükl ere karşı bir büt ün olarak davranırlar [8] Rijitli k Bi r strükt ürün makasla maya, eğil meye ya da burul maya dayanı klı ol masına rijitlik denir. Yı ğma yapılar ağır ve rijit yapılardır. Kat sayısı az ol an, yapılırken donatı kullanıl mayan yı ğma yapıları n titreşi m peri yotları küçük ol duğu i çin depre m et kileri ne karşı rijit davranırlar ( Şekil 3. 3). Yapıları n kat sayısı arttıkça peri yotları dol ayısı yla rijitlik özellikleri artar, bul undukl arı zemi n ile aynı hareketi yaparlar [8]. Şekil 3. 3 Rijit yapılarda yanal yükl er ile ol uşan hasarlar [15] Duvarı n üst kıs mı ndan gel en yükl eri alt katta bulunan duvara iletebil mesi i çi n kat döşe mel eri ni n yat ay yüke karşı yet erli rijitlikte ol ması gerekir. Bu dur umda yat ay kuvvetler duvarlara rijitlikl eri oranı nda dağıtılabilirler. Duvarı n boyutları, kullanılan mal ze mel eri n özellikleri, duvarı n alt ve üst bağl antıları nı n dur umu duvarın rijitliği ni et kiler [16, 17] Sünekli k Bi r mal ze meni n kop madan önce yaptı ğı kalıcı, yük ortadan kal ktı ğı za man geri dön meyen, defor masyon yapabil me özelliği dir. Kalıcı defor masyonun büyük ol ması mal ze mede enerji tüketimi de mektir [5]. Sünek yapı nı n t ersi kırılgan yapı dır. Belli bir yük düzeyi ne kadar el asti k davranan yapı çatla maya ve kalıcı defor masyonl ar yap maya başlar. Yapı ele manı nı n 9

22 çatladı ktan sonra kop ma nokt ası na kadar yapacağı defor masyonun mi kt arı yapı nı n kırılgan mı yoksa sünek mi ol duğunu göst erir ( Şekil 3. 4). Yapı nı n sünekliği depre m karşısı ndaki perfor mansını belirleyen en öne mli fakt ördür [18, 19]. Şekil 3. 4 Sünek Davranış [18] Yı ğ ma siste ml eri n sünekliği yokt ur. Sı nır değerleri aşıl ma malı dır. Yı ğma binal ar sönü m yol uyl a yüksek enerji tüketi mkapasitesi ne sahi ptirler, elastik ötesi davranış ile enerji tüket mel eri beklenme meli dir [19] Çekme ve Bası nç Mukave meti Düşey ve yat ay yükl eri taşı yan duvarları n bası nç ve çek me dayanıml arı çok öne mli dir. Bu dayanı ml ar duvarda kullanılan elemanl arı n dayanı ml arı na bağlı dır. Mesel a t uğl a kullanılarak yapılan yı ğma duvarlarda mukave met duvarda kullanılan tuğla ve harcı n mukavemeti ne, t uğl anı n deli k oranı na, harcı n çekme ve t uğl aya yapış ması özellikleri ne, mal ze me ve derz kalı nlığı gi bi işçilik fakt örleri ne bağlı dır [20]. Çek me, mal ze meye uygul anan kuvvet sonrası nda mal ze me parçacı kl arı nı n uzakl aş ma eğili mi nde olduğu dur umdur. Çek menin karşıtı ol an bası nç ise mal ze me parçacı kları nı n birbiri ne doğr u itildi ği geril me duru mudur (Şekil 3. 5) [21]. Şekil 3. 5 Çekme ve Basınç kuvveti [21] 10

23 Depre mde yapı ya gel en yat ay ve düşey yükl erin yön değiştir mesi sonucu çek me et kisi altında kal an bir yapı el e manı daha sonra bası nç et kisi altında kal abilir. Çek meye karşı koya mayan mal ze mel er çoğu kez bası nca i yi çalışır. Ma denl er ve ahşap çekmeye i yi çalışırken bet on ve di ğer kagir mal ze mel er çekmeye değil bası nca çalışırlar. Yı ğma yapılar yüksek bası nç geril mel eri altında çalışabilirken çek me geril mel eri ne karşı dayanı ksızdırlar, üzeri nde bası nç kuvveti ol mayan herhangi bir eğil me mo menti çekmeye ve duvarı n yı kıl ması na sebep ol ur [20, 21] El astisite ve Makasl a ma Modül ü Bi r kesitte çakışı k i ki yüzeyi n birbiri ne göre t ers yönde kay maya çalış masına kay ma, kes me kuvvetleri ni n oluşt urduğu geril mel ere kay ma geril mesi denir. Kay ma geril mesi ni n kayma oranına oranı kayma modül ünü verir. Bası nç sonucunda ort aya çı kan biri m uzunl uğundaki kısal ma dur umunu kesitin biri m al anı na et kiyen yükl e orantılıdır. Bası nç gerilmesi ni n kısal ma oranı na oranı el astikli k modülünü verir. El asti klik ve makaslama ( kay ma) modül ü değerleri yapı nı n şekil değiştir me özelliği ni, yatay yük et kisi nde duvarları n dayanı mını gösterir [8, 22] Mi mari Tasarı m Özelli kleri Yı ğ ma yapılar, düşey ve yat ay yükl er, deprem vb. et kileri e mni yetle t aşı yarak altındaki t aşı yıcı siste me ileten doğal ve yapay mal ze meli t aşı yıcı duvarlar ile ol uşt urulan bi nalardır. Yığma yapı siste mi nde binanı n düşey ve yat ay yükl ere karşı dayanı mı büyük öl çüde yığma duvarlar ile sağl andığı ndan duvarları n pl andaki düzeni büyük öne m kazanmakt adır. Duvarları n kararlılığı (stabilitesi), özellikle yatay yükl er karşısı nda devril me me (yı kıl ma ma) güvenli ği, duvar boyl arı nı n ol abil diği nce eşit ol ması, yönet meli kteki destek duvarı koşulları na uyul ması, duvar köşe nokt aları nda yet eri nce dol u kısı ml ar bırakıl ması gi bi t e mel pl anl a ma il keleri yı ğma bi naları depre mde güvenli hal e getir mekt edir [23]. Yı ğ ma yapıl arda mi mari t asarı m özellikleri 5. böl ümde ayrıntılı olarak i ncelenmektedir Yı ğ ma Yapı ÇeĢitleri Tü m t aşı yıcı siste mi doğal veya yapay mal ze meli t aşı yıcı duvarlarla oluşt urul an yapıl ara yı ğma yapıl ar denir. Yı ğ ma yapıl ar kull anıl an mal ze me ve yapı m tekni kleri ne göre donatılı, donatısız ve çerçeveli olarak üç gruba ayrılır. 11

24 Donatısız Yı ğ ma Yapıl ar Taş, t uğl a gi bi el e manl ar ve bağl ayıcı harç kullanılarak ör ül en duvarlarla yapılan yapılardır ( Şekil 3. 6). Donatısız yı ğma yapılar alçak yapıları n yapı mı nda kullanılan gel eneksel bir yönt e m ol arak günü müze kadar kullanıl mıştır. Yı ğma duvarlar eksenel bası nç et kisi nde st atik yönden en uygun davranışı göst erirler. Eğil me dayanı ml arı az ol an yı ğma duvarları n çekme kuvvetleri ne ve yat ay yükl ere karşı dayanı ml arı, sürt ünme kuvveti yle ve harcı n bağl ayı cılığı ile gerçekl eşir. Bu et ki duvar aral arı na veya üstleri ne gel en hatıllarla arttırılır. Tü m bu etkiler büyük yükl er altında yet ersiz kal makt adır ve depre m kuvvetleri ne karşı di ğer yı ğma yapı çeşitleri ne gore daha dayanı ksızdırlar [2, 8, 15]. Şekil 3. 6 Donatısız Yı ğma Yapı Ör nekl eri 2 İki t abakalı yı ğma duvarları n arası na bağl ayı cı kilit taşları kullanı p ve tabakal arı n arası ndaki boşl uğa bağlayı cı harç dol durul arak donatısız yı ğma yapı yapılabilir (Şekil 3. 7). Bu tip yı ğma yapı depre mkuvvetleri ne karşı daha dayanı klı dır [24]. 1- mol oz taş duvar 2-çi ment o-kum harcı 3- Kilit taşı veya yeri nde dök me bet onar me bl ok 4- de mir donatı 5- yumuşak başlı çeli k etriye 6- bet onar me bağ kiriş 12

25 Şekil 3. 7 İki Tabakalı Donatısız Yı ğma Yapı Çerçeveli Yı ğ ma Yapıl ar Donatısız yı ğma yapıların bet onar me düşey ve yat ay hatıllarla sı nırlandırıl ması yl a ol uşan yapılardır. Çerçeveli yı ğma yapılar donatısız yı ğma yapılara göre daha avant ajlıdır. Yapı nı n strükt ürel el e manl arla bağı nın arttığı, duvarları n stabilitesi nde, mukave meti nde, sünekliği nde ve depre me dayanı mı nda art ma ol duğu görül müşt ür. Bet onar me hatıllar yük t aşı yıcı değillerdir. Yapılar yapılırken önce yı ğma duvarl ar yapılır. Daha sonra yat ay ve düşey çerçevel er yeri nde, döşe meyl e birlikte yapılır. Yet erli bir çerçeve yapmak i çi n düşey hatıllar yapı nı n köşel eri ne, duvar ekseni ni n değiştiği yerlere, kapı ve pencere boşl ukl arı nı n her i ki yanı na, duvarları n birleşti ği ve kesiştiği yerlere belirli aralı klarla yerleştiril meli dir (Şekil 3. 8) 8, 23, 24, 25. Şekil 3. 8 Çerçeveli Yı ğma Yapı Plan ve Gör ünüşü 24 Düşey kol onl ar arası ndaki mesafe 4. 0 metreyi aş ma malı dır. Depr e m böl gel eri nde çerçeveli yı ğma yapıl arda duvarl ar mi ni mu m 240 mm ol malı dır. Duvarı n dayanı mı i çi n duvarı n yüksekli ği ni n kalı nlığı na oranı maksi mu m 15 ol malı dır Donatılı Yı ğ ma Yapıl ar Harcı n i çi ne yerleştirilen çeli k donatılar ile ya da boşl ukl ara yerleştirilen donatıları n üzeri ne bet onun dökülmesi ile yapılan depreme dayanı klı yı ğma yapı şekli dir. Çeşitli uygul a ma ve yapı m t ekni kleri kullanılarak yapılan donatılı yı ğma yapılar 13

26 mal ze me ve yapı davranışı bakı mı ndan daha i yi sünekli k ve mukave met e sahi ptirler 2. Yapı mtekni kleri ne göre dörde ayırabiliriz. Çerçeveli-donatılı yı ğma yapıl ar Çerçeveli ve donatılı yığ ma yapılar yat ay ol arak yerleştirilen donatıların, i çi nde donatı bul unan ve duvarı çevreleyen düşey kol onlarla bağl anması yla ol uşur. Şekil Şekil 3. 9 Çerçeveli-donatılı yı ğma yapı 26 Donatılı boģl ukl u bl ok yı ğ ma yapıl ar Donatılı boşl ukl u bl ok yığma yapılar boşl ukl u yapı el e manl arı nı n t ek sıralı ör güsü sonucu ol uşan duvarlarda, yat ay sıralar arası na yat ay donatılar ve boşl uklu bl okl ar arası na düşey donatılar yerleştirildi kten sonra boşl ukl ara bet on dol dur ul ması yl a ol uşan duvarlardır Şekil Şekil Donatılı boşl ukl u bl ok yı ğma yapı 24, 26 14

27 Donatılı beton dol gul u yı ğ ma duvarl ar Donatılı bet on dol gul u yı ğma duvarlar depre m açısı ndan donatılı boşl ukl u yı ğma yapı ya göre daha dayanıklı dır. Donatılı ve çift duvarlı yı ğma yapıları n arası na yat ay ve düşey donatılar yerleştirilir. Duvarı n büt ünl üğü sağl a mak i çi n duvarları belli aralı klarla çeli k donatılarla birbiri ne bağl ayı p duvarı n arası ndaki boşluğa bet on dol durul ur. Yakl aşı k kalınlığı 10 c m ol an duvarlar araları nda 6-10 cm boşl uk bırakılarak yapılır, donatılar yerleştirildi kten sonra en son ol arak boşl ukl ar bet onl a dol durul ur Şekil , 24.. Şekil Donatılı bet on dol gul u yı ğma duvarlar 24 Donatılı Kenetli yı ğma duvarl ar Donatılı Kenetli yı ğma duvarlar boşl ukl u duvarlarda met al kenet kullanılarak yapılan duvarlar yeri ne daha büyük boyutl u yapı el e manl arını n eni ne kullanıl ması yla yapılan duvarlardır. Bu ti p yı ğma duvarlarda düşey donatılar önce yerleştirilir sonra duvar ör ül ürken en fazla 60 c m arayl a yat ay donatılar yerleştirilir. Düşey donatıları n bul unduğu boşl ukl ar duvar yapı mı sırası nda beton ile dol dur ul ur Şekil ,

28 Şekil Donatılı Kenetli Yı ğma Duvarlar Yı ğ ma Yapı Mal zemel eri Yı ğ ma yapılar doğal t aşları n veya t uğl a, bet on, briket, kireç, ku m t aşı gazbet on bl ok vb. yapay t aşları n bağl ayı cı harç kullanılarak örül mesi yle yapılan, kendi yükl eri ile birlikte yapı nı n t üm yükleri ni altındaki duvara ve temel e akt aran t aşı yıcı duvarlardır. Düşey yükl er altında duvarda ol uşan bası nç geril mesi ni t aşı yabil mek içi n yı ğma duvar yapı mı nda kullanılacak mal ze mel eri n basınç dayanı ml arı yüksek ol malı dır [2, 5] Tuğl a Yapı Mal zemesi Tuğl a, killi t oprak ve bal çı ğı n veya i çi nde kıs men bunl arı i çeren t oprağın har man edilip gerekti ği nde su, ku m, öğüt ül müş t uğl a veya kire mit t ozu, kül veya benzeri kat kı maddel eri ile karıştırılıp şekillendirdi kten sonra fırı nlanması yla elde edilen mal ze medir. Yapı nı n farklı yerleri nde kullanıl mak üzere yapı t uğl ası, döşeme t uğl ası, baca t uğl ası, ateş t uğl ası, sırlı t uğl a gi bi çeşitli t uğl alar üretilir [2]. Yı ğ ma yapı duvarları nda kullanılan tuğl alar, har man t uğl ası ve fabri ka t uğl ası ol mak üzere i ki ye ayrılır Har man Tuğl ası Adi t uğl a ya da el t uğl ası da denilen har man t uğl ası killi t oprak, bal çı k, eski t uğl a artıkları gi bi mal ze me karışı mı nı n şekillendirilip kur ut ul dukt an sonra har man yerleri ndeki ocakl arda pişiril mesi yle el de edilir. Karışı mı n elle yapıl ması, dengeli pişir meni n yapıla ma ması, uygul a ma ve deneti mi n yet ersizliği gi bi sebepl erden dol ayı her t uğl a farklı dır [2, 27]. Har man t uğl ası, deli kli har man t uğl ası ve dolu har man tuğlası olarak i ki ye ayrılır (Şekil 3. 13). 16

29 Şekil Dol u ve düşey deli kli har man t uğlaları [27] Tabl o 3. 1 de boyutları verilen har man t uğl aları nda deli kler alt ve üst yüzeye di k daire veya kare kesitlidirler. Eğer deli k daire bi çimli ise daireni n çapı 25 mm yi, di kdört gen bi çi mli ise en küçük kenarı 15 mm den az ol mayan deli klerin al anı en fazla 4-5 c m 2 yi geç memeli dir. Topl a m deli k alanı t uğl a al anı nı en fazla % 25 i ni kapl ayabilir [27]. Tabl o 3. 2 de har man t uğlası nı n bası nç dayanı ml arı verilmi ştir. Tabl o 3. 1 Har man t uğlası nın boyutları 27 Boyutlar ( mm) Tol eranslar ( mm) Uzunl uk / +6 Genişlik 90-5 / +4 Yüksekli k 50-2 / +3 Tabl o 3. 2 Har man t uğlası nın bası nç dayanı ml arı 27 Har man t uğlası tipi Bası nç dayanı mı Ort a dayanı mlı har man tuğl ası 50 kg/ c m 2 Az dayanı mlı har man t uğlası 30 kg/ c m Fabri ka Tuğl ası Ha m maddesi maki nelerde şekillendirildi kten ve genellikle yapay ol arak kur ut ul dukt an sonra fabrikada fırı nlanması yla elde edilen yapı mal ze mesi dir ( Şekil 3. 14). Fabri ka t uğl aları deva mlı kontrol altında ve moder n fırı nlarda üretildikleri nden şekilleri daha düzgün, bası nç dayanı ml arı daha yüksek, suya, rut ubet e, dona dayanı m gi bi fizi ksel özellikleri daha yüksektir

30 Şekil Fabri ka t uğlaları örnekl eri 29, 30 Fabri ka t uğl ası nı n basınç dayanı mı, t uğl anı n yapıl dı ğı ha m maddeye, pi şiril me ısısı na, üreti m bi çi mi ne, şekli ne, deli kleri n mi kt arına ve yerleri ne bağlı ol arak değişir ( Tabl o 3. 3). Deli k oranı aynı fakat daha çok sayı da küçük deli klerden ol uşan bir tuğlanı n bası nç dayanı mı, boşl ukl arı çevreleyen dol u kesitleri n bur kul ma boyl arı nı n küçük deli kli tuğlalarda daha küçük ol ması ndan dol ayı, daha yüksektir [14,29]. Tabl o 3. 3 Fabri ka tuğlalarını n biri mhaci mağırlıkları ve bası nç dayanı ml arı [28] Tuğl a Sı nıfı Haci m Ağırlığı kg/ m 3 Deli k Oranı % Dol u Tuğl a Seyrek Deli kli Tuğl a Az Tuğl a Deli kli 2, 000 %15 1, 800 %15 1, 600 %20 1, 400 %25 1, 200 %35 Tuğl a Se mbolleri Ort ala ma Bası nç Dayanı mı kg/ c m 2 2, 0/ , 0/ , 0/ , 8/ , 8/ , 8/ , 6/ , 6/ , 6/ , 4/ , 4/ , 4/ , 2/ , 2/ , 2/

31 Tuğl alar deli k oranl arı na göre dol u t uğl a, seyrek deli kli t uğl a, az deli kli tuğl a ol mak üzere üçe ayrılır [29]. Tuğl alar kullanılacakl arı yerlere göre şekillenirler ve adl andırılırlar; cephe t uğl ası, prese t uğl a, yapı t uğl ası, sırlı t uğl a, kli nker t uğl ası, ateş t uğl ası ve asit t uğlal arı gi bi. Tuğl a yapılırken ha m madde ol arak yüzey killeri, eski t uğl a artıkları kullanılırsa kil tuğlaları; ku m, kuvars, öğüt ül müş silikat çakılları kullanılırsa kalsi yu m sili kat tuğlaları; ince agregalı beton kullanılırsa bet on t uğlaları yapılır [2]. Boyutları na göre t uğl alar nor mal t uğl a, modül er tuğla, bl ok t uğl a ol arak üçe ayrılır ( Tabl o 3. 4). Tabl o 3. 4 Boyutları na göre fabri ka t uğl aları n türleri [2] Tuğl a türü Se mbol Boyutlar Nor mal tuğla NT 5x9x19 Modül er tuğla MT 8. 5x9x19 Bl ok t uğla BT 8. 5x19x x29x Tuğl a Duvar Özelli kleri ve Örgül eri Duvarı ol uşt uran t uğl alar, birbirleri üzeri ne bi nince yükl er alt sıralardaki t uğl alara çi ment o harçlı duvarlarda 45 o, kireç harçlılarda 60 o li k bir açı altında dağılır. Düşey derzleri n sürekliliği nde yükl er, düşey hatlarla sıralanan t uğl alar t arafı ndan taşı nırken şaşırt malı t uğl a ör güsünde yükl er bir açı altında aşağı ya doğr u yayılarak dağılır, duvarı n daha büyük böl ümü yük dağılı mı na katılır (Şekil 3. 15) 2. Şekil Tuğl a duvarda yük dağılı mı 2 Bi r t uğl a duvarı n dayanı mı nı t uğl anı n özellikleri ve ör gü bi çi mi et kiler. Taşı yı cı duvarda kullanılacak fabri ka ve har man t uğl aları harcı n i çi ndeki suyu e mi p harcı yak ma ması, harcı n bağl ayıcılığı nı ortadan kal dır ma ması i çi n i yice pişirilerek 19

32 gözenekl eri ni n kapatıl ması ve su e mi ciliği ni n azaltıl ması sağl anmalı dır. Tuğl anı n su e mme kapasitesi %10 dan fazla ol ma malı dır 1. Ör güyü ol uşt urulan t uğlal ardan duvar boyunca uzunl a ması na yerleştirilen t uğl al ara düz (sıra) t uğl a, uzunl uğu duvar eni doğr ult usunda ol an t uğl alar kilit (kenet) t uğl a, ör güde kısa kenarları üzeri ne yerleştirilen t uğl alara kılıç t uğl a, en küçük yüzl eri üzeri ne ve di k duracak şekil de yerleştirilen t uğl alara asker t uğl a denir ( Şekil ). Tuğl aları n düz ve kilit sıral arı nı n üst üste getiril mesi yle cephe gör ünüşü ve taşı yı cılı k et kisi farklı olan çeşitli örgü tipleri bul unur 2. Şekil Tuğl aları n örgü içi nde tanı ml anması 2 20

33 Tuğl alar kullanıl madan önce üzeri ndeki t oz ve t oprakt an t e mi zleni p harçl a yapış manı n sağl anması öne mli dir. Tuğl anı n harcı n i çi ndeki suyu e merek harcı yak ma ması, t uğl aları n birbirine daha i yi yapış ması i çi n t uğlal ar duvara yerleştiril meden önce suya batırıl malı dır. Yapışmayı artır mak i çi n t uğl anı n harç ile temas eden yüzl eri nde çenti kler ve dişler ol ması veya t uğl aları n delikli ol ması gerekir. Harç ile yapışmanı n i yi ol ması deprem dayanı mı nı arttırır. Tuğl al ardan ol uşan sıralar birbiri ne paralel ve yat ay ol malı dır. Yat ay derzleri n paralel ve düşey derzler şaşırtıl mış ol ması gerekli dir. Duvarlarda mü mkün ol duğunca ta m t uğl a kullanıl malı parça t uğlal ar yal nızca ör günün gerektirdi ği bağl antı yerl eri nde kullanıl malı dır. Tuğl alar alt ve üst sıradaki di ğer tuğl alara en az 5 c m li k bir yüzeyl e ot ur malı dır. Bir sıra enine bir sıra boyuna ör ülmeli dir ( Şekil 3. 17). Düşey derz kalı nlı ğı 12 mm ol malıdır. Yat ay derzleri n kalınlığı duvarı n sağl a mlı ğını et kiler. Yat ay ve t esvi yesi nde örülen duvarda derzler ne kadar i nce ol ursa duvar o kadar sağla m ol ur. Harç kalı nlığı bir sıradan di ğeri ne değiş me meli dir, 1 c m dol ayı nda en fazla 1, 5 c mol malı dır 2, 14, 31, 32. Taşı yı cı duvarl arda her kat sevi yesi nde duvar geni şli ği nde ve en az 25 c m yüksekli ği nde bet onar me hatıl yapıl malı dır 31. Şekil Tuğl aları n örgü içi nde tanı ml anması [32] TaĢ Yapı Mal ze mesi Taş, doğada bul unan i norgani k esaslı, ki mi kütlelerden kopan ya da koparılan çeşitli yapı işleri nde kullanılan sert yapı mal ze mesi dir 1. Taş yapı mal zemesi, t aşı n özellikleri, duvar ör me yönt e ml eri 4. böl ümde ayrıntılı olarak i ncelen mekt edir. 21

34 Kerpi ç Yapı Mal ze mesi Ker pi ç, killi ve uygun niteli kte t oprağı n sa man veya di ğer bit kisel lifler ile karıştırılıp su ile yoğr ul arak kalı planması ve açı k havada kur ut ul ması yla el de edilen yapı el e manı dır ( Şekil 3. 18). Ker pi çler 9-15 gün sonra kullanılabilir [33]. Kerpi ç doğal, sağlı klı bir mal ze medir yöresel mal ze me ol arak kol ay el de edilip ucuza üretilir, üreti mde çok az enerji gerektirir. Şekil Ker pi ç yapı mal ze mesi 2 Ker pi ci n bası nç dayanımı t uğl adan düşükt ür ve ne me karşı çok hassastır. Ker pi ç duvarlar ıslanı nca gevşeyi p dağılır ve sonrasında kur uyunca çatlayı p ufalanır. Ker pi ci n fizi ksel özellikleri ku m, kil ve çeşitli kat kı maddel eri ekl eyerek iyileştir meye çalışılır. Daha dayanı klı, su ve r utubet e daha az duyarlı, toz ve kir üret meyen, yapı mı daha kol ay kerpiç üret mek i çin çeşitli kat kı maddel eri kullanılır. Toprağa çi ment o, kireç, al çı, bit üm, bağl ayıcı nitelikte endüstri artıkları, or gani k maddel er katılabilir. Kerpi ce çi ment o katılarak dayanı mı nı arttırırken kireç katılarak ne mden daha az et kilenmesi sağl anır. Or gani k bit ki artıkları ile dengeli, ho moj en kur uma sağl anırken büzül me ve çatla ma azalır. Al çı ile yüzeyl eri daha düzgün ve taşı ma gücü daha fazla olan kerpiç el de edilebilir [31, 34]. TS 2514 e göre kerpiç yapılacak killi t oprağın i çi nde 3 c m den büyük t aşlar bul unma malı dır. İyi bir ker piç t oprağı n yakl aşı k %40 ı, 0, 063 mm lik el ekt en geç meli, yani %60 ı eleği n üzeri nde kal malı dır. Ker pi ç yapılabilecek t oprakl ar, içi ndeki kil oranı na göre yağsız, orta yağlı ve çok yağlı olabilir Kerpi ç Duvar Özelli kleri ve Örgül eri Duvar ör güsünde kullanılacak kerpi çleri n düzgün yüzeyl ere sahi p ol ması na, köşeleri n uygunl uğuna, i yi kur umuş ol mal arına di kkat edil meli dir. Ker pi ç kullanılarak yapılan duvarlarda t uğl a duvarlarda geçerli ol an kurallar uygulanmalı dır. 22

35 Düşey derzler şaşırt malı, yat ay derzler sürekli olmalı dır. Köşelerde ve diğer birleşi m yerleri nde 3/ 4 l ük kerpi çler, yarı m ker piçler kullanılırken di ğer yerlerde ta m ker pi ç kullanılır ( Şekil 3. 19). Ker pi ç duvarı n ör ül mesi nde düşey ve yat ay derzl eri n tama men harçla dol ması sağlanmalı, derz kalı nlı kları 1, 5 c m yi geç me melidir [2]. 1. sıra 2.sıra Şekil Ker pi ç duvar ör gül eri [2] Beton Bl ok ( Bri ket) Yapı Mal ze mesi Bri ket; çi ment o, doğal agregalar, yüksek fırın cürufu, kö mür ve kök cür ufları, sünger taşı, t üf, fırınlanmı ş kil, t uğl a kırı ntıları gi bi çeşitli agregalar, su ve kat kı maddesi karışı mı ile üretilen bir yapay yapı mal ze mesi dir. Bet on bri ketler dol u veya boşl ukl u ol arak üretilebilir (Şekil ) 29, 30. Şekil Bet on bri ket örnekl eri 1 Ku m ve çakılla yapılan bet on bri ket duvarlar diğerleri ne göre daha ağır ol ması na nedeni yle yüke ve hava koşulları na karşı dayanı ml arı daha fazladır. Bi ms il e yapılanl ar hafif, ses ve ı sı ya karşı daha geçiri msi zdirler. Tabl o 3. 5 de bet on bri ketleri n boyutları verilmi ştir. 23