III./IX. Yüzy l Sûfileri nin Azîz Mahmud Hüdâyî ye Tesirleri

Transkript

1 III/IX Yüzy l Sûfileri nin Azîz Mahmud Hüdâyî ye Tesirleri D R S A L H Ç F T Uluda Üniversitesi lahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim Dal Tasavvufî düflüncenin sistemleflmesine önderlik eden mutasavv flar n ço u III/IX as rda yaflam fllard r Onlar n gelifltirdikleri fikirler ve kaleme ald klar eserler sayesinde tasavvuf basit bir zühd hareketi olmaktan ç k p temel dinî disiplinler aras ndaki yerini alm flt r Söz konusu dönemin hemen sonras nda yaflam fl olan Hucvirî nin Keflfu l-mahcûb isimli meflhur eserinde hakk nda bilgi verdi i tasavvufî f rkalar n bu as rda ortaya ç km fl olmalar bu iddian n en aç k göstergesi durumundad r Bu f rkalar n oluflumuna öncülük eden flah slar n ço- u ayn zamanda bahsedilen yüzy l n en önemli mutasavv flar d r 1 Aralar nda Hâris Muhâsibî (ö 243/857), Ebû Türâb Nahflebî (ö 245/859), Yahyâ b Muâz er- Râzî (ö 258/871), Cüneyd-i Ba dâdî (ö 297/909), Hallâc- Mansûr (ö 309/922), Sehl b Abdullah et-tüsterî (ö 283/896), Hakîm Tirmizî (ö 320/932), Ebû l- Hüseyin en-nûrî (ö 295/908) gibi isimlerin yer ald bu mütefekkir mutasavv flar kendilerinden sonraki sûfiler üzerinde de ciddi etkiler b rakm fllard r Bu dönemde yaflam fl olan mutasavv flar ve onlar n çeflitli meselelere dair gelifltirdikleri fikirleri bilmeden tasavvufun sonraki evrelerini hakk yla anlamak mümkün de ildir Öyle ki, teorik tasavvufun zirve flahsiyetleri aras nda yer alan Gazzâlî yi tam olarak tan yabilmek için Muhâsibî yi 2 bilmek, bn Arabî nin fikirlerinin do ru tahlilini yapabilmek için de Hakîm Tirmizî ve tasavvufî görüfllerinden haberdar olmak gerekir 3 Osmanl n n flaflaal döneminde yaflam fl olan Azîz Mahmud Hüdâyî de kendisinden önce ve sonraki nice sûfi gibi belli konulardaki görüfllerini ortaya koyarken s kl kla III/IX as r mutasavv flar na müracaat emifltir O, yukar da say lan 171

2 Azîz Mahmud Hüdâyî Câmii bahçesinden bir kesit isimlerin yan nda baflka birçok sûfinin sözlerini ya da menk belerini, bazen eser ismi de zikretmek suretiyle görüfllerine dayanak olarak kullanm flt r Hüdâyî nin baflvurdu u sûfilerden biri de Hakîm Tirmizî ve onun hadisleri esas alarak tasavvufî görüfllerini ortaya koydu u Nevâdiru l-usûl adl eseridir Hüdâyî nin fikirlerine müracaat etti i sufilerin kimli i ve öne ç kan tasavvufî meselelere geçmeden evvel bahsi geçen asr n tasavvuf tarihi aç s ndan dikkate de er yönlerine k saca temas etmek gerekir III/IX Yüzy l Tasavvufunun Genel Özellikleri 172 Ayn zamanda zühdden tasavvufa geçifl dönemi olarak da nitelendirilen bu dönemin bafll ca özellikleri flu flekilde s ralanabilir: a) Bu zaman dilimi di er slamî ilimlerde oldu u gibi tasavvufta da sistemleflme dönemini olarak kabul edilmektedir 4 b) Tart flmal olmakla birlikte, d fl kaynakl fikirlerin tasavvufa yo un flekilde girifli bu döneme rastlamaktad r Bu fikirler aras nda bir anlamda Yahudi mitolojisi de denilebilecek olan ve teknik olarak srâiliyat tabir edilen rivâyetler önemli bir yer tutmaktad r Bu durumun müflahhas örnekleri olarak Tüsterî ve Tirmizî nin eserleri zikredilebilir 5 c) Kur ân daki belli âyetler ve hadislerin tevile dayal tasavvufî yorumlar ilk olarak bu as rda yaflam fl olan mutasavv flarca yap lm flt r 6 d) Bütün bu söylenenlerin de yönlendirmesiyle tasavvuf, söz konusu as rda pratik uygulamalar n yan nda teorik yönü ön plana ç kmaya bafllayan bir görünüm

3 arz eder olmufltur Bir baflka deyiflle bu dönem tasavvufun felsefîleflmeye bafllad zaman dilimidir e) Mutasavv flar n kaleme ald klar eserlerle birlikte tasavvufun kendine özgü terminolojisinin geliflip yerleflmeye bafllamas III/IX yüzy lda olmufltur 7 f) Özellikle melâmet, velâyet, marifet, mahabbet, tevhid ve bunlarla ba lant l tasavvufî meseleler yine bu dönem mutasavv flar taraf ndan ayr nt l flekilde ifllenmeye bafllam flt r Hüdâyî nin Kayna Olarak III/IX Yüzy l Sûfileri Azîz Mahmud Hüdâyî nin kendilerinden istifade etti ini belirtti imiz mutasavv flar n kimli i ve yararland konular n ayr nt s na geçmeden onun söz konusu bilgilere hangi yolla ulaflt sorusuna cevap aramak gerekir Öncelikle flunu söylemek gerekir ki Hüdâyî Bursa ve stanbul ve M s r gibi Osmanl n n önemli ilim merkezlerinde yaflam flt r Malum oldu u üzere buralarda as rlar öncesine ait eserlerin muhafaza edildi i tekke ve cami kütüphaneleri mevcuttu Dolay - s yla canl bir tasavvuf kültürünün bulundu u bir ça da ve co rafyada yaflayan ve döneminin flartlar na göre iyi e itim alm fl olan Hüdâyî nin tasavvufun temel kaynaklar na ulaflmas hiç de zor olmasa gerektir Onun bu flekilde gerek ilk döneme ait eserlere ve gerekse daha sonra yaz lm fl olanlara vak f oldu u rahatl kla söylenebilir Kendi ifadelerinden anlafl ld kadar yla Hüdâyî III/IX yüzy lda yaflayan müellif sûfilerden baz lar n n eserlerini görmüfl ve okumufltur Ancak bunlara do rudan m yoksa nakiller vas tas yla m muttali oldu u hususu aç k de ildir Prof Dr H Kâmil Y lmaz onun özellikle Câmiu l-fezâil ve Kâmiu r-rezâil adl risalesinde Gazzalî nin hyâ s n esas ald n, bunun yan nda Sühreverdî nin Avârifu l-meârif i ile Ebû Tâlib Mekkî nin Kûtü l-kulûb undan da nakillerde bulundu- unu söylemektedir 8 Genel olarak eserlerinin muhtevas na bak ld nda burada say lan kitaplar n sadece Câmiu l-fezâil için de il onun hemen bütün çal flmalar için temel müracaat kayna oldu u anlafl lmaktad r Dolay s yla Hüdâyî her ne kadar III/IX yüzy l mutasavv flar na ait baz çal flmalara ulaflm flsa da, onun söz konusu dönemi tan mas nda ad geçen müelliflerin önemli rol üstlendikleri kesindir Kendisinden önce yaflam fl olan sûfilerin çeflitli konulardaki sözlerine eserlerinde yer veren Azîz Mahmud Hüdâyî nin görüfllerine müracaat etti i III/IX yüzy l sûfileri aras nda Cüneyd-i Ba dadî, Zünnûn M srî (ö 245/859), Ebu l-hüseyin Nûrî, Ebû Süleyman Dârânî (ö 215/830), Bâyezid Bistâmî (ö 262/875), Hakîm Tirmizî, Ebû Türab Nahflebî, Hallac, Ebû Said el-harrâz (ö 277/890) ve Ebû Bekir el-verrâk (ö 320/932) gibi isimler bulunmaktad r Bu dönem mutasavv flar n n bafll ca gündemini oluflturan velâyet, marifet, mahabbet, melâmet, tevhid, tevekkül ve bunlarla ba lant l di er hususlarda ad geçen sufiler Hüdâyî nin esas kayna durumundad rlar 173

4 Hüdâyî nin en s k müracaat etti i sufilerin bafl nda Cüneyd-i Ba dâdî gelmektedir Özellikle Tevhid, zikir, marifet, nefs ve nefsin afetleri gibi meselelerde Cüneyd in sözleri Hüdâyî nin fikirlerine dayanak oluflturmufltur 9 Onun l ml tasavvuf anlay fl n n Hüdâyî nin bu tercihinde önemli pay oldu u muhakkakt r Zira her ne kadar bn Arabî nin sistemlefltirdi i vahdet-i vücûd anlay fl na ba l bir sûfi olsa da Hüdâyî 10 genel olarak afl r l klara iltifat etmeyen, tart flmalara aç k konulardan uzak durmay tercih eden bir görünüm arz etmektedir Daha sonra baflta Zünnûn M srî 11 ve Ebu l-hüseyin en-nûrî 12 özellikle marifet konusunda ona kaynakl k ederken, müstakil bir risale de kaleme ald mahabbet meselesinde Sehl b Abdullah et-tüsterî ve Yahya b Muâz er-râzî 13 öncelikle baflvurdu u isimler olmufllard r 14 Tasavvuf tarihinde eylemleri ve fikirleriyle yaflad klar günden beri tart fl lm fl olan Bâyezid Bistamî ve Hallac da Hüdâyî nin istifade etti i mutasavv flar aras nda yerlerini alm fllard r 15 Bununla birlikte onun Bistamî den yararland oranda Hallac dan etkilendi i söylenemez Eserlerinde al nt yapt flah slar n isimlerini zikretmekle birlikte bu rivâyetlerin nereden al nd hususuna pek fazla de inmeyen Hüdâyî nin bu tavr n n istisnalar ndan biri Hakîm Tirmizî dir O bazen eser ismi de vermek suretiyle Tirmizî den iktibaslar yapm flt r Azîz Mahmud Hüdâyî nin, Tirmizî ye ait olan Nevâdiru l-usûl adl eseri okudu u Hulâsâtü l-ahbâr daki bir ifadesinden 16 ve di er risalelerine buradan yapt al nt lardan anlafl lmaktad r Ayr ca kaynak belirtmeden gerçeklefltirdi i iktibaslardan bir k sm nda da Hakîm Tirmizî nin bu eserindeki yorumlar na rastlamak mümkün olmaktad r Sahan n erbab n n malumu oldu u üzere Nevâdiru l-usûl belli hadislerin tasavvufî yorumlar na tahsis edilmifl bir eserdir lk olarak XIX yüzy lda stanbu lda bas lan bu kitab n 17 yaz ld günden itibaren çeflitli çevrelere mensup âlimlerin elefltirilerine maruz kald bilinmektedir Nevâdir i tenkid edenlerin en fazla üzerinde durduklar husus burada çok say da uydurma hadis ve as ls z rivâyetlerin bulunuyor olmas d r Gerçekten de Vehb b Münebbih (ö 114/732) ve Ka b el-ahbâr (ö 32/652) gibi özellikle srâiliyyata dair rivâyetleriyle tan nan kiflilere ait nakiller bu eserde yo un olarak kullan lm flt r 18 Hüdâyî nin eserlerinde de bu flah slara ait rivâyetlerin yer ald n belirtmek gerekir 19 Ancak o bunlar nereden aktard hususuna ço u zaman de inmemektedir Bununla birlikte özellikle Hulâsâtü l-ahbâr da âlem oluflumu, Hz Adem ve Hz Muhammed in yarat l fllar na dair naklettiklerinin bir k sm nda isim vermeden Nevâdir i kulland anlafl lmaktad r Hüdâyî, söz konusu nakillerde Tirmizî den de il de farkl bir kaynaktan faydalanm flsa bile bu durum en az ndan her ikisinin de benzer rivâyetleri benimseyip görüfllerinin dayanaklar olarak sunmalar noktas nda yaklafl mlar n n yak nl n göstermektedir 20 Bu noktada Hüdâyî nin Habbetü l-mahabbe adl risalesin de yer alan Tirmizî ye ait bir yorumdan hareket ederek konuyu biraz daha açmak da fayda vard r Hüdâyî eserinin ehl-i beyt sevgisinden bahsetti i bölümünde Kale efl-fieyh Ebû Abdullah diye bafllayarak Tirmizî nin Nevâdiru l-usûl de ortaya koymufl oldu- u ehl-i beyt görüflünü tabir caizse virgülüne dahi dokunmadan flu flekilde aktarmaktad r:

5 Ehl-i beyt Hz Peygamber in yolunu takip edenlerdir Onlara s ddîkûn denir Arz ehlinden çirkin görülen fleyler ve insanlar üzerinden belâ onlar n sayesinde kald r l r Onlar n yüzü suyu hürmetine ya mur ya d r ld gibi yine onlar vesileyle r zk ihsan olunur Cenâb- Hak yerlerine geçecek birini halk etmeden onlar öldürmez Onlar peygamberlerin halifeleridir 22 Bu cümleleri ilginç k lan nokta Tirmizî nin ehl-i beyt tan m n n ve kapsam n n klasik tan mlardan farkl olufludur Ona göre ehl-i beyt yaln zca Hz Peygamber e soy yak nl olan belli kiflileri kapsayan bir tabir de ildir Bir baflka deyiflle ehl-i beyt Peygamber in soyundan gelenleri de il onun yolundan gidenleri ifade etmektedir Bunlar da s ddîklar ya da evliyaullah n seçkinleri dedi i kimselerdir Tirmizî daha sonra bahsetti i bu zümrenin özellikleri hakk nda bilgi vererek sözlerine devam etmektedir Asl nda onun evliyaullah n seçkinlerinin özellikleri olarak s ralad söz konusu hususlar fiia n n o dönemde masum imama atfetti i özelliklerle birebir örtüflmektedir 23 Burada sorulmas gereken soru fludur: Acaba Hüdâyî Tirmizî nin, hakiki mânada ehl-i beyt dedi i evliyâya yükledi i özelliklerin fiia kaynakl oldu unu biliyor muydu? Bu soruya, mutemelen bilmiyordu, fleklinde cevap verilebilir Zira Tirmizî sonras nda tasavvuf çevreleri kayna sorununa pek de inmeden bahis konusu olan hususiyetleri benimsemifl ve kendilerine mal etmifllerdir Di er taraftan Hüdâyî, Tirmizî ye ait olan bu görüflü aktarmak ve dolay s yla onaylamak suretiyle bir anlamda evliyâullaha mahabbet duymak gerekti ine de iflaret etmifl olmaktad r Azîz Mahmud Hüdâyî, bn Arabî nin öncülerinden kabul edilen Hakîm Tirmizî nin mutasavv flar aras nda tart fl lan görüfllerine her nedense temas etmemektedir Bu husus bilhassa önemlidir Zira Tirmizî tasavvuf tarihi aç s ndan önem arz eden fikirlerini velâyet ve nübüvvet gibi konularda ortaya koymufltur Nevâdiru l-usûl ü okumufl olan Azîz Mahmud Hüdâyî nin, onun velâyet ve nübüvvete dair görüflleriyle, bn Arabî nin, Hakîm Tirmizî yi takip ederek söz konusu meseleler üzerine gelifltirdi i fikirleri bilmemesi imkans zd r O halde Hüdâyî nin bu husustaki çekimser tavr onun müteflerri bir mutasavv f oluflu ve biraz da yöneticilere yak nl n n gerektirdi i temkinli durufluyla ancak izah edilebilir 24 Son cümle olarak, Hüdâyî nin III/IX yüzy lda yaflam fl olan sûfilerden yapt nakillerde tahlil ya da tenkide pek fazla yer vermedi ini vurgulamak gerekir Belli bir konuda aktard görüfller aras nda genellikle tercihini belirtmeyen Hüdâyî nin oluflum dönemi mutasavv flar n n fikirlerinden yararlanma noktas nda klasik bir nakilci durumunda oldu u da ayr ca ifade edilmelidir 175

6 B BL YOGRAFYA Abdüssettâr es-seyyid Mütevellî, Edebü z-zühd fi l-asri l-abbâsî, Kahire 1984, Afifî, Ebu l-ala, Tasavvuf: slam da Manevî Devrim (trc brahim Kaçar-Murat Sülün), stanbul 1996, Atefl, Süleyman, flârî Tefsir Okulu, stanbul 1998, Azîz Mahmud Hüdâyî, Nesây h ve Mevâiz (haz Safi Arpagufl, Sohbetler), stanbul 1995, Câmiu r-rezâil ve kâmiu r-rezâil (trc H Kâmil Y lmaz, lim Amel Seyr u Sülûk içinde) stanbul 1988, Miftâhu s-salât ve mirkâtü n-necât (trc H Kâmil Y lmaz, lim Amel Seyr u Sülûk içinde) stanbul 1988, Hulâsâtü l-ahbâr (trc Kerim Kara-Mustafa Özdemir, Alemin Yarat l fl ve Hz Muhammed in Zuhuru), stanbul 1997, Habbetü l-mahabbe (nflr Saîd Abdülfettah), Kahire 2001, Dîvân- lâhiyât (haz Mustafa Tatc -Musa Y ld z), stanbul 2005, Câbirî, Muhammed Âbid, Arap- slam Akl n n Oluflumu (trc brahim Akbaba) stanbul 2000, Hucvirî, Ali b Osman Cüllabî, Keflfu l-mahcûb (trc Süleyman Uluda, Hakikat Bilgisi), stanbul 1982, Kara, Mustafa, Ist lahâtü s-sûfiyye, D A, XIX, s 210 Bursa da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 2001, Öztürk, Mustafa, Afl r Yorum, Ankara 2003, Radtke, Bernd, A Forerunner of Ibn al-arabî: Hakim Tirmidhi on Sainthood, Journal of the Muhyiddin Ibn al-arabi Society, VIII (1990), s 42-49, Smith, Margaret, Gazzâlî nin Öncüsü Muhasibî, (trc Mesut Okumufl), Tasavvuf, sy 9 (Temmuz-Aral k 2002), s Uluda, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlü ü, stanbul 1991, Y lmaz, H Kâmil, Girifl, lim-amel, Seyr u Sülûk, stanbul 1988, Anahatlar yla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 1994, s 119 Azîz Mahmud Hüdâyî, D A, IV, s

7 D PNOTLAR 1 Bu f rkalar hakk nda ayr nt l bilgi için bk Hucvirî, Ali b Osman Cüllabî, Keflfu l-mahcûb (trc Süleyman Uluda, Hakikat Bilgisi), stanbul 1982, s Muhasibî nin Gazzâlî ye tesiri hakk nda bk Smith, Margaret, Gazzâlî nin Öncüsü Muhasibî, (trc Mesut Okumufl), Tasavvuf, sy 9 (Temmuz-Aral k 2002), s Hakîm Tirmizî ve bn Arabî ba lant s hakk nda bk, Radtke, Bernd, A Forerunner of Ibn al-arabî: Hakim Tirmidhi on Sainthood, Journal of the Muhyiddin Ibn al-arabi Society, VIII (1990), s Câbirî, Muhammed Âbid, Arap- slam Akl n n Oluflumu (trc brahim Akbaba) stanbul 2000, s Asl nda daha önceki dönemlerde de söz konusu rivâyetlerin sufiler taraf ndan kullan ld bilinmekle beraber esas yo unlaflma III/IX as rda olmufltur, ayr nt l bilgi için bk Abdüssettâr es-seyyid Mütevellî, Edebü z-zühd fi l-asri l-abbâsî, Kahire 1984, s Atefl, Süleyman, flârî Tefsir Okulu, stanbul 1998, s Süleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Sözlü ü, stanbul 1991, s 6; Mustafa Kara, Ist lahâtü ssûfiyye, D A, XIX, H Kâmil Y lmaz, Girifl, lim-amel, Seyr u Sülûk, stanbul 1988, s Mesela bk Hulâsâtü l-ahbâr, s 123, 142; Câmiu l-fezâil, 21, 122, 164; Miftâhu s-salât ve mirkâtü n-necât (trc H Kâmil Y lmaz, lim Amel Seyr u Sülûk) stanbul 1988, s 183; Nesây h ve Mevâiz (haz Safi Arpagufl, Sohbetler), stanbul 1995, s 41, 164, 192, 258, 321; Habbetü l-mahabbe, s 58, H Kâmil Y lmaz, Azîz Mahmud Hüdâyî, D A, IV, s 339 Müellif burada Hüdâyî nin vahdet-i vücûdu Yunus Emre kadar derin bir flekilde iflledi ini söylemenin güç oldu unu ifade etmektedir 11 Mesela bk Hulâsâtü l-ahbâr, s 123; Câmiu l-fezâil, s 171, 172 Zünnûn un tasavvuf tarihi aç - s ndan dikkate de er yönlerinden biri de marifet konusunda ilmî ve sistematik bir temele dayal olarak konuflan ilk sûfi olmas d r Ona göre tasavvufun nihaî gayesi marifetullaht r, bk Afifî, Ebu l-ala, Tasavvuf: slam da Manevî Devrim (trc brahim Kaçar-Murat Sülün), stanbul 1996, s Mesela bk Hulâsâtü l-ahbâr, s 125; Câmiu l-fezâil, s Yahya b Muâz, Rabia dan sonra Allah sevgisi konusunda Maruf Kerhî gibi aç kça söz söyleyenlerin ilklerindendir Onun mahabbet anlay fl huflû ve Allah a teslimiyet gibi faziletlere dayanmaktad r, bk H Kâmil Y lmaz, Anahatlar yla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 1994, s Mesela bk Habbetü l-mahabbe, s 51, 66, 67, Bistamî için bk Hulâsâtü l-ahbâr, s 18; Nesây h ve Mevâiz, s 38, 45, 109, 165, 212; Câmiu lfezâil, s 149 Hallac dan yap lan bir al nt için bk Nesây h ve Mevâiz, s Azîz Mahmud Hüdâyî, Hulâsâtü l-ahbâr (trc Kerim Kara-Mustafa Özdemir, Alemin Yarat l fl ve Hz Muhammed in Zuhuru), stanbul 1997, s Bu eser ilk olarak Mustafa b smail ed-d meflkî nin Mürkâtü l-vüsûl li Nevâdiri l-usûl adl hâfliyesiyle birlikte stanbul da 1293 y l nda bas lm flt r 18 Mesela bk I, 92, 166, 350, 396, 410, 414; II, 63, 143, 256, 279, 280, 288, 297, Mesela bk Hulasâtü l-ahbâr, s 16, 22, 27; Câmiu l-fezâil, s 120; Miftahu s-salât, s Sûfilerin özellikle hakîkat- Muhammediyye meselesindeki görüfllerini temellendirmek için kulland klar rivâyetlerin pek ço unu Hüdâyî de kullanm fl ve bunlara zaman zaman fliirlerinde de yer vermifltir Bunlardan birinde flöyle demektedir: Nebî idin dahî âdem dururken mâ vü tîn içre mâm- enbiyâ olsan revâd r yâ Resûlallah, bk Dîvân- lâhiyât (haz Mustafa Tatc -Musa Y ld z), stanbul 2005, s Azîz Mahmud Hüdâyî, Habbetü l-mahabbe (nflr Saîd Abdülfettah), Kahire 2001, s Nevâdiru l-usûl, II, s 103 Tirmizî Hatmu l-evliyâ da ehl-i beytin Allah n seçkin k ld k rk kifli oldu unu söylemektedir 23 fiia n n masum imamla ilgili görüflleri için bk Mustafa Öztürk, Afl r Yorum, Ankara Bk Kara, Mustafa, Bursa da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 2001, s