Yüksek Yap lar ve zdüflümleri: Ekonomi, Toplum ve Çevre

Transkript

1 Yüksek Yap lar ve zdüflümleri: Ekonomi, Toplum ve Çevre Ayflen Ciravo lu Y üksek Yap lar ve Kentsel Yerleflimler Konseyi ne1 göre on kat ve üzerindeki binalar yüksek yap olarak adland r l r. On kat, New York ta gökdelenler oluflmaya bafllad nda itfaiyecilerin yap n n içine girmeden ulaflabildikleri yükseklik s n r d r. Maitland s American Slang Dictionary, 1891 de gökdelen (skyscraper) sözcü üne yer veren bilinen ilk sözlüktür. Burada gökdelen flu an Chicago da infla edilenler gibi çok yüksek bina olarak aç klan r. Bilindi i gibi 1940 lara kadar New York ve Chicago d - fl ndaki Amerikan kentlerinde 20 kattan yüksek bina yoktur. Bu nedenle yüksek yap lar n tarihsel geliflimi ancak Chicago ve New York örneklerinden okunabilir. Yüksek yap lar n ortaya ç k fl na pek çok neden gösterilebilir. nsano lunun yerçekimi gibi do al güçleri yenme iste i, bunu olanakl k lan teknik ve teknolojik geliflmeler, bunlardan birkaç d r. Bilindi i gibi yap lar, 1852 den itibaren yükselmeye bafllar, çünkü New Yorklu bir makine mühendisi olan Elisha Graves Otis, bugünün asansörünün atas olan, güvenli asansörü tasarlam flt r; böylelikle 45 metrenin üzerindeki yükseklikler eriflilebilir olmufltur. Tafl y c sistem aç s ndan y ma duvardan iskelet sistemlere geçifl ve çeli in kullan m da yap lar n yükselmesini sa layan geliflmelerden bir di eridir. Her ikisi de gökdelenlerin evriminin tan klar olmas na karfl n Chicago ve New York aras nda da, yüksek yap lar n geliflimi aç s ndan, do a ve co rafya koflullar n n etkisi d fl nda kimi farkl l klar bulunmaktad r. Örne in Chicago da 1893 te 10 kattan yüksek bina yap m yasaklanm flt r. Yükseklik limiti 1902 de 156 m.ye yükseltilir, 1911 de 120 m.ye indirilir. Bu de iflim, Chicago nun sadece belirli say da gökdeleni destekleyecek kadar zengin oldu una iflaret eder. New York, Chicago dan daha büyük ve daha zengin oldu u için daha fazla say da ve daha büyük gökdelen yap labilir. Dolay s yla, Chicago ve New York un yüksek yap lar n n biçimsel farkl l klar asl nda iki flehrin ekonomik koflullar n n farkl l klar n yans t r. lgili y llarda Chicago gökdelenlerini finanse eden Do u K - y s yat r mc lar, gösterifl de il, yat r mlar ndan maksimum gelir elde etmek istiyorlard. Alçak binalar n sahipleri ise satma veya yenileme bask s alt ndayd lar, çünkü binalar bölgenin potansiyel de eri baz al narak vergilendiriliyordu. Her ne kadar bugün koflullar de iflmifl olsa da bu bilgi yüksek yap lar n di er dünya kentlerindeki (örne in Avrupa ve Uzakdo u daki farkl biçimlenmeler...) geliflime fl k tutmaktad r. Görüldü ü gibi yüksek yap lar ekonomik güçlerin mant ksal bir sonucu olarak adland rmak mümkündür. Bu olguya nüfusun art fl ve kent merkezlerinin kalabal klaflmas da eklenince 1980 lerde Amerika da kent merkezleri, planlaman n gündemine tafl nm flt r. Arsa fiyatlar n n artmas yla birlikte arsa kullan m ekonomisi ad na imar yönetmelikleri de iflmifl, yüksek yap lar ise kalk nma ve ekonomik baflar için bu sistemin önemli bir parças haline gelmifltir. Bu noktada Amerika da planlaman n, planc lardan çok ekonomistler taraf ndan yap lmas n n da yap lar n yükselmesinde etkili oldu unun alt çizilmelidir. Kuflkusuz yine de burada en önemli rol bu tür yap lara olan taleple özdefllefltirilmelidir. Endüstriye dayal ekonomilerin yak n geçmiflte yerini hizmet sektörü temelli ekonomilere b rakmas n n kentlere yans mas, yüksek yap lar olarak ortaya ç km flt r. Kent merkezindeki finansal durum, güvenlik aray fl, kazanc n maksimize edilmesi amac ve flirketlerin ortaya ç k fl yla özellikle Amerikan kentlerinin önemli bir de iflime sahne oldu u aç kt r. Bugün ise ister Amerika, Avrupa isterse Uzakdo u da olsun kent merkezinde büroya ihtiyaç duyan çokuluslu flirketler, prestij, imaj ve reklam mekânlar aramakta ve bunun için yüksek yap lar uygun bulmaktad r. Yüksek yap lar n güç, iktidar ve paran n simgesi oldu unun en önemli göstergesi 11 Eylül 2001 terör sald r lar n n hedefinin Dünya Ticaret Merkezi ni bar nd ran bir yap olmas d r. Bilindi i gibi kilise, kral ve devlet, geçmiflte Avru- 38 mimar ist 2007/2

2 pa ve Amerikan kentlerine hâkim olmufltur, bugün ise bu rol art k flirketlerindir. Bu ba lamda günümüzde herhangi bir yap n n yüksekli ini belirleyenin, teknik ya da teknolojik bir geliflmeden çok, al c n n sat n alma gücü oldu unu söylemek abart l olmayacakt r. Öte yandan yüksek yap lar de iflen tutumlar n, yaflanan toplumsal ve ekonomik dönüflümlerin simgeleri haline gelirken uzak ve yak n çevresiyle kent mekân n, kentliyi ve yap lar n kullan c lar n önemli ölçüde biçimlendirmektedir. Bu nedenle gökdelenlerin insana ve çevreye yans mas tart flmay hak edecek önemdedir. Burada kuflkusuz öncelikle konunun planlama boyutu ele al nmal d r. Yüksek yap lar n kent içindeki yer seçimi, çevreyle iliflkisini do rudan etkileyecek bir karard r. Bu yap lar n kentin do al kaynaklar n tüketmeyecek, ikliminin de iflmesine etki etmeyecek noktalarda planlanmas n n önemi tart flmas zd r. Ayr ca, yer seçimi aflamas nda gökdelenlerin kent siluetine etkileri de düflünülmelidir. Konunun bir di er boyutu, sözü edilen binalar n boyutlar, ifllevi ve kullan c say s n n fazla olmas nedeniyle altyap ya ve ulafl ma ekledi i yüklerdir. Bu nedenle tüm yap larda oldu u gibi yüksek yap larda da yer seçimi aflamas nda ayr nt l bir çevre etki de erlendirmesinin yap lmas n n önemi yads namaz. Bilindi i gibi yüksek yap lar boyutlar nedeniyle yak n çevrede büyük gölge alanlar yarat rlar.2 Bu nedenle yap n n tasar m aflamas nda günefl izlerinin ç kar lmas gerekmektedir. Richard Rogers n verimli bir ulafl m sistemiyle ve yaya alanlar yla da entegre etti i fianghay master plan nda, yap lar n yaz n ve k fl n, günün her saati do al fl k alabilmesi için yüksek bloklar n oluflturdu u gölgeleri test etti i bilinmektedir. Yüksek yap larla ilgili bir di er konu da zeminde-yaya ölçe inde yaratt rüzgâr ak mlar d r. Bu nedenle tasar m aflamas nda rüzgâr haritalar ç kar lmal ve bunlar biliflim teknolojilerinden de yararlanarak test edilmelidir. Yüksek yap lar n bir olumlu yönü, benzer yo unlukta ancak az katl ve zeminde yay lan bir öneriye göre toprak kotunda daha az yer kaplad için do aya farkl türden bir katk koymas d r. Ancak burada alt çizilmesi gereken konu, t pk Le Corbusier nin 1922 de önerdi i Ça dafl Kent teki gibi çok katl bloklardan olu- Yükselen kent, Shoei Yoh, Japonya, eskiz. Yükselen kent, Shoei Yoh, Japonya. mimar ist 2007/2 39

3 Commerzbak, Norman Foster, Frankfurt. Kesit. Planlar. ç bahçeler. 40 mimar ist 2007/2

4 flan yerleflmenin as l amac n n do ay ve yeflili insanlara b rakmak olmas d r. Burada yükselmek, kentte yo unlu un de il, yeflilin art r lmas için tasarlanm flt r. Bir baflka deyiflle yüksek yap lar, az katl ancak kente yay lan bir flekilde tasarland klar nda kaplayacaklar alanlar kamuya ve yeflile b rakt kça anlam kazanacaklard r. Dolay s yla bu tür yap lar n kentin tafl ma kapasitesi ele al narak tasarlanmas gerekti i aç kt r. Kuflkusuz bu önerinin insanl n büyüme ve yay lma h rs karfl s nda ne ölçüde durabilece i tart flmal d r. Örne in ülkemizde yüksek yap lar yaparak yeflile ve kamuya alanlar açmak yerine kamuya ayr labilecek alanlar n, kentin nefes alabilece i az say daki noktalar n birer birer yüksek yap laflmaya aç ld görülmektedir. Walter Bor, yüksek binalar n flehirlerdeki durumu ile motorlu tafl t kullan m n birbirine benzetmekte ve her ikisinin de bilimsel ve planl bir biçimde kullan lmalar n n insanl a ve kentlere olumlu etkileri olabilecekken bafl bofl b rak lmalar n n da plans z uygulamalar sonucu kentleri yok edece inin alt n çizmektedir. Örne in bugün New York ta arabas olanlar n çok küçük bir bölümü ifline arabayla gidebilmektedir. Oysa yüksek yap lar n toplu tafl ma kanallar yla entegre olabilmesi araç kullan m n azalacakt r. Bir di er ele al nmas gereken konu da yüksek yap lar n insan - do al/yap l çevre etkileflimini kesintiye u ratmas d r. Bu yap lar insanlar birbirinden ve dünyan n geri kalan ndan uzaklaflt ran kapsüller olduklar gerekçesiyle elefltirilmektedir. çinde yaflan lan d fl dünyadan soyutlanm fl ortam psikolojik rahats zl klar n yan nda fizyolojik hastal klara da davetiye ç karmaktad r. Bu koflullar alt nda kullan c n n sa l kl bir ortamda yaflamas, konfor flartlar n ve verimlili ini etkileyecek konular önem kazanmaktad r. Ayr ca çok yüksek binalarda üst katlarda binan n yapt sal n m n etkisi de psikolojik sorunlara eklemlenmektedir. Yukar da da ifade edildi i gibi do al ortamla iliflki kurma, dolay s yla do al havaland rma, do al ayd nlatma, d fl mekânla fiziksel bütünleflme ve insanlar n birbiriyle iletiflim kurma iste i, yüksek yap lar n en önemli konular ndan biridir. Örne in yükseklik artt kça pencereler rüzgâr n etkisiyle aç lamad için do al olarak havaland rma yapmak sorun olmaktad r. Yapay iklimlendirme ise ortam n hava kalitesini düflürmekte, yap da yaflayanlar n tümünün ayn hastal klara maruz kalmas na neden olmakta ve önemli miktarlarda enerji harcamaktad r. Bu nedenle bugün art k her yükseklikte ve her rüzgâr koflulunda aç labilir pencereler üretilmifltir. Öyle ki bu pencereler içeri giren so uk havay s tabilecek teknolojiyi bile bar nd rmaktad r. Yüksek yap larda insanlar çevresiyle bütünlefltirmek için gelifltirilen tasar m kararlar ndan biri, avlu ve iç bahçe/k fl bahçesi düzenlemeleridir. Bu mekânlar do al ayd nlatma ve havaland rman n yan nda, kullan c lar n sosyalleflmelerine ve do al çevreyle fiziksel ve görsel iletiflim kurmalar na olanak sa lar. Bu alanlar ayr ca yap n n içinde dolaflan havan n s t lmas /so utulmas, böylelikle do al yollardan s kazanc /korunumu sa lamak için de kullan labilir. Bu tür yap lara Norman Foster taraf ndan tasarlanan Commerzbank ve Ken Yeang n yüksek bina tasar mlar örnek verilebilir. De iflik iklimsel koflullarda avlu ve iç bahçelerin farkl noktalarda çözümlenmesi yoluyla daha insanc l ve konfor koflullar na sahip mekânlar oluflturan bu yap lardan özellikle Yeang n tasar mlar nda zemindeki peyzaj n ve hatta biyolojik türlerin binan n üst kotlar na de in ulaflt r lmas söz konusudur. Çevre ile bütünleflme ad na gelifltirilen bir di er teknoloji ise çift cephe uygulamas d r. Havan n iki cam aras nda k fl n s narak tampon bölge oluflturmas ve s nan havan n iç ortama verilmesi, yaz n ise bu bofllu un havaland r larak s kazanc n n önlenmesi fleklinde çal flan bu teknoloji, do al havay içeri almak için bir araç haline de gelmektedir. Ak ll bina olarak adland r lan bina otomasyon sistemleri de yüksek yap lar n önemli bir parças olmal d r. Bu sistemlerin içerdi i sensorlar yard m yla s, hava kalitesi, nem ve gün fl kontrol edilebilmekte ve farkl kullan c lar n isteklerine yan t verilebilmektedir. Dahas, yüksek yap lar n genifl yüzeylerinden elektrik enerjisi üretmek, yap n n çat s ndan rüzgâr enerjisi elde etmek bugünün teknolojisiyle mümkündür. Görüldü ü gibi yüksek yap lar ortaya koyduklar sorunlar ve potansiyelleriyle içinde bulundu umuz yüzy l n toplumsal ve ekonomik gerçeklikleridir. Bu nedenle kimileri bu yap lar distopyan n en son resmi olarak adland rsa da (ideal koflullarda) uygun planlama anlay fl yla, yap -çevre-insan etkileflimine verilen önemle ve teknolojinin de katk s yla hâlâ yaflanabilir olma potansiyelini tafl maktad rlar. Ancak burada, bu yap lar n kente, do aya ve yaflama izdüflümlerini inceleyen, bir baflka deyiflle, farkl kullan c gruplar n (çocuklar, yaflmimar ist 2007/2 41

5 Hitechniaga Kulesi, Hamzah and Yeang, yeflilin süreklili i. l lar, engelliler...) ve farkl do al, çevresel, iklimsel koflullar içeren araflt rmalar n say ca artmas ve bunlar n sonuçlar n n ise mevcut ve gelecekte infla edilecek yüksek yap örneklerine yans mas gere i vurgulanmal d r. Ayflen Ciravo lu, Dr., YTÜ Mimarl k Fakültesi Mimarl k Bölümü Araflt rma Görevlisi saks s ndaki çiçe ine ilk kez günefl gelen adam n üzerinden anlatmakta ve bu noktada içinde bulundu u topluma önemli bir elefltiri yöneltmektedir. Kaynakça: Anonim (1994) Interwiev With Chung Wah Nan, Archidea, Autumn, Krommenie. Anonim (2007) Shanghay Masterplan, 1&navIDs=1,4,22,626,627 ziyaret tarihi: Betsky, A. (1995) Lost Horizons, The Birth and Death of the Skyscraper, Reaching for the Skies, A.D., Toy, M. (ed.), No:116, s. 9-15, Academy Editions, U.K. Conniff, R. (1991) Welcome to the Neighborhood, National Geographic, Vol:179, No:5, National Geographic Society, Washington D.C. Dökmeci, V. (1992) stanbul da Büro Yer Seçimi, II. Ulusal Yüksek Binalar Sempozyumu, Öke, A. (ed.), Bildiriler Kitab, s , TÜ Mimarl k Fakültesi. Dupre, J. (ed) (1996) Skyscrapers, KönemanVerlagsgesellschaft, New York. Ellis, W. S. (1991) Skyscrapers, National Geographic, Vol:179, No:5, National Geographic Society, Washington D.C. Foster, N., (1995) Commerzbank, Reaching for the Skies, A.D., Toy, M. (ed.), No:116, s , Academy Editions, U.K. Girouard, M. (1985) Cities & People, Yale University Press, New Haven & London. Özdefl, G. (1989), fiehircilik Aç s ndan Yüksek Binalar ve stanbul, I. Ulusal Yüksek Binalar Sempozyumu, Öke, A. (ed.) Bildiriler Kitab, s. 1-6, TÜ Mimarl k Fakültesi. Polisano, L., (1995) Complexity and Contrast, American and European High-Rise Buildings, Reaching for the Skies, A.D., Toy, M. (ed.), No:116, s , Academy Editions, U.K. Sullivan, L.H. (1956) The Autobiography of an Idea, Dover Publications, New York. Yeang, K, Hamzah, T. R. (1995) Hitechniaga Tower, Reaching for the Skies, A.D., Toy, M. (ed.), No:116, s , Academy Editions, U.K. Notlar 1. Yüksek Yap lar ve Kentsel Yerleflimler Konseyi (Council on Tall Buildings and Urban Habitat) on kat ve üzerindeki yap lar için bir veritaban oluflturmufltur: Eylül sald r lar n n ard ndan çekilen bafll kl 11 yönetmenin katk lar yla oluflan filmde Sean Penn, y k lan kulelerin hikâyesini, y k m sonras nda Tall Buildings and Their Reflections: Economy, Society and Environment Stemming from the idea that tall buildings are logical outcomes of economic forces, in this article skyscrapers are evaluated on many levels starting from their urban development background in Chicago and New York, their deal with economy, image and advertisement and their reflection on society and environment. Later on, as tall buildings introduce many issues regarding cityhuman interaction, skyscrapers effect on urban space and decisions of site selection, use of environmental design and technology are examined. Lastly current developments in tall buildings are evaluated stressing on the need for better planning and establishing the human-environment-technology interaction for the sake of the future of our cities, mankind and nature. 42 mimar ist 2007/2