ENERJĠ TĠCARETĠNDE VE ELEKTRĠK ÜRETĠM YATIRIMLARINDA ELEKTRĠK BORSASI NIN ROLÜ

Transkript

1 ENERJĠ TĠCARETĠNDE VE ELEKTRĠK ÜRETĠM YATIRIMLARINDA ELEKTRĠK BORSASI NIN ROLÜ Bakatjan SANDALKHAN RWE Turkey Holding A.ġ., BaĢkan Yardımcısı, Enerji Piyasası ve SatıĢ Konunun bir kısmı daha önce DEMSEE 2007 Konferansı nda İngilizce olarak sunulmuştur. Abstract LiberalleĢme sürecinin baģlamasıyla birlikte, Avrupa elektrik sektöründe, teknolojik yenilikler, ekonomik güçler ve mevzuat değiģikliklerine bağlı olarak kapsamlı bir değiģim baģlamıģtır. Piyasanın liberalleģmesi, etkin ticaret için bir çerçeve oluģturmakla ilgilidir. Yatırım kararlarının verilebilmesi için gereken doğru bilgiyi ekonomik göstergeler sağlar. Yatırımcılar için bu ekonomik göstergeler temel olarak referans elektrik fiyatlardır. Elektrik piyasası serbestleģme sürecinde yatırımcılar yeni kapasite yatırım kararlarını, piyasadaki fiyat sinyalleri; fiyat sinyalinin altında yatan diğer yatırımcı ve/veya üreticilerin davranıģları; yakıt maliyetleri ve talep artıģı gibi arz-talep dinamiğine bağlı belirsizlikleri dikkate alarak vermektedirler. Bu çalıģmada, enerji ticareti ve elektrik üretimi yatırımları için elektrik borsasının referans elektrik fiyatı sağlanması açısından rolü incelenmiģtir. Ayrıca, Nord Pool, EPEX/EEX gibi Avrupa daki öncü elektrik borsalarının geliģimi ve bu borsalardaki elektrik ticareti mekanizmaları özetlenmiģtir. Ġkinci bölümde bağımsız ve tarafsız bir elektrik borsasında referans fiyat belirlenmesi incelenmiģtir. Üçüncü bölümde, etkin enerji ticareti ortamını oluģturma ve buna bağlı olarak elektrik üretimi yatırımı kararı verilmesini etkilemede elektrik borsasının rolü tartıģılmıģtır. Son olarak, 2006 yılından itibaren Türkiye de uygulanmakta olan DUY mekanizmaları, hedef piyasa yapısı ve PMUM nin bir piyasa iģletmecisi olarak geliģmesi konuları ele alınmıģ ve Avrupa örneklerinde olduğu gibi Türkiye de bağımsız bir Elektrik Borsası kurulması gerekliliği ortaya konmuģtur.

2 I. GĠRĠġ Elektrik ticareti ikili anlaşmalar ve/veya elektrik borsaları yoluyla düzenlenir. Elektriğin depolanamamasından ötürü, arz ve talebin dengede tutulabilmesi için, uzun vadeli (bir yıl ve üzeri), orta vadeli (aylık - yıllık) ve kısa vadeli (günlük aylık) anlaşmalar yapılması gerekir. Talebin önceden tahmin edilmesinde yaşanan zorluklar nedeniyle piyasa katılımcılarının tüketimlerini ve anlaşmalarını dengelemek için saatlik anlaşmalara ihtiyaçları vardır. Saatlik anlaşmaların ticaretinin yapıldığı spot piyasalar genellikle bir elektrik borsası tarafından düzenlenir. İkili anlaşmalar, adından da anlaşılacağı gibi, iki taraf arasında imzalanır ve fiyatlar sadece bu iki tarafça bilinir. Ayrıca, ikili anlaşmaların şartları o anlaşmaya özel olarak hazırlanır, yani standart değildir. Bu nedenle, ikili anlaşmalar üzerinden piyasa referans fiyatı belirlemek zordur. Tamamıyla tarafsız olarak işleyen elektrik borsası ise, elektrik için bir spot piyasa (çoğunlukla günöncesi) oluşmasını sağlar, burada da, herhangi bir diğer piyasada görülebileceği gibi, her saat için arz ve talep dengelenir ve bir referans fiyat oluşur. Sonuç olarak, liberal piyasada yatırımcılar için ekonomik sinyaller elektrik piyasası tarafından belirlenir, etkin enerji ticaretine olanak sağlanmış olur. II. ELEKTRĠK TĠCARETĠ Geçtiğimiz 20 yılda Avrupa elektrik piyasalarının yapılarında köklü değişiklikler meydana gelmiştir. Bazı ülkelerde düzenleme ve liberalleşme süreci halen müzakere edilmekte ve Avrupa Birliği içindeki piyasa entegrasyonu tüm elektrik piyasalarının uyumlaştırılmasını gerektirmektedir. Avrupa da elektrik piyasalarında liberalleşme sürecini ilk olarak 1980 lerde İngiltere (Galler) başlatmıştır 1. Elektrik ticaretinin gelişmesi ve elektrik borsalarının kurulması, Avrupa da elektrik sektörünün liberalleşmesinin en belirgin sonucudur 2. Elektrik borsaları, toptan elektrik enerjisi ticaretinin yapılmasına olanak sağlayan piyasalardır. Elektriğin, ticareti yapılabilen bir ürün olarak standardizasyonu, başarılı bir piyasa liberalleşmesinin önündeki en büyük zorluktur çünkü standardizasyon, gerçek maliyeti yansıtan şeffaf fiyatların oluşması için bir çerçeve belirlenmesine ve bu maliyetleri ödemeye gönüllü olunmasına olanak sağlar. Eğer fiyatlar söz konusu gerçek değerleri yansıtıyorsa ve teşvikler doğruysa, verimli sonuçlara ulaşılacaktır 3. Liberal bir elektrik piyasasında, katılımcılar çeşitli piyasalarda alım-satım yapabilirler. Ticaret, ekonomik verimliliği destekler, piyasadaki verimsizlikleri ortadan kaldırır,

3 müşterilere düşük fiyat verilmesine katkıda bulunur ve aynı zamanda liberal bir piyasada meydana gelebilecek geçici piyasa koşullarını idare edebilmek için gereken ürün ve enstrümanlar önerir. Risk yönetimi, ticaretin liberal piyasaya getirdiği, önemi giderek artan hayati bir fonksiyondur. Elektrik ticaretine konu olan ürünler, fiziksel, finansal ve bu iki ürünün kombinasyonu olan ürünler olarak sınıflandırılabilir. Fiziksel ürünlerin taraflar arasında gerçek fiziksel teslimat yoluyla alım-satımı yapılır. Örneğin, fiziksel gün öncesi piyasalarında ticareti yapılan elektrik miktarı, satıcı tarafından alıcıya bir sonraki gün teslim edilir ve bu işlem, günün her saati yapılır; saatler gruplar haline getirilip bu şekilde de işlem yapılabilir. Finansal ürünler arasında opsiyonlar, vadeli işlemler gibi çeşitli enerji türevleri sayılabilir; bu ürünler, çoğunlukla, fiyat dalgalanmalarından doğan risklerin yönetilmesi için kullanılır ve spot piyasa fiyatını baz alırlar. Finansal ürünler elektriğin fiziksel teslimini gerektirmezler çünkü genellikle ilgili taraflar arasında finansal olarak uzlaştırılmaktadırlar 4. Elektrik depolanamaz ve gerçek tüketim miktarı önceden tam olarak tahmin edilemez. Dolayısıyla, spot piyasalarda, en azından tahminden doğan hataları telafi etmek için ilave günlük ve saatlik anlaşmalara ihtiyaç vardır. Elektrik borsaları, gün öncesi işlem yapan (teslimattan bir gün önce) ve blok teklif adı verilen saatlik ve çok saatlik anlaşmalarla anonim ticarete olanak sağlayan ticaret platformlarıdır. Elektrik borsaları, organize ve standart piyasalardır. Piyasa katılımcıları, borsayı karşı taraf olarak kullanarak isimsiz olarak işlem yaparlar. Alım-satım işlemlerinin takası, borsa ya da borsa tarafından tayin edilen takas odası tarafından gerçekleştirilir; bu şekilde, sözleşmeye ilişkin yükümlülüklerin yerine getirilmemesi gibi karşı taraftan kaynaklanabilecek riskler büyük ölçüde azaltılmış olur. İşlemlerin merkezi hale gelmesi, şeffaflığın garanti edilmesi ve ilgili bilgilerin dağıtılması işlevleriyle elektrik borsası, piyasanın rekabet gücünü artıracaktır. Başarılı bir toptan satış piyasasının gelişimi için güvenilir bir elektrik fiyatı oluşturan güçlü bir spot piyasa büyük önem taşımaktadır.

4 III. AVRUPA DAN 2 ÖNCÜ BORSA ÖRNEĞĠ Liberalizasyon ile birlikte Avrupa da kısa vadeli sözleşmelerin işlem gördüğü ve bu tür işlem maliyetini asgariye indiren organize piyasa yerine ihtiyaç duyulmuş ve bu ihtiyaca cevaben elektrik borsaları ortaya çıkmıştır. Elektrik borsanın görevi kısa vadeli (örneğin gün öncesi) ürünlerinin işlem sonucunda piyasa katılımcılarının alış ve satış portföylerini dengelemesine olanak sağlamaktır. Önceden bilinen ve sabit tarifesi olan dikey bütünleşik yapıdan dalgalı ve tahmin edilmesi güç piyasa fiyatı olan rekabetçi piyasaya geçildiğinde piyasa katılımcıları piyasa fiyatını bilmek ister. Avrupa nın ilk ve dünyanın ilk ve tek çok uluslu bölgesel elektrik borsası 1993 de kurulan Nordpool-İskandinav Elektrik Borsasıdır. Nordpool, aynı zamanda başarılı bir elektrik türevler borsasıdır. İskandinav bölgesinde elektrik enerjisi tüketiminin %58 i ikili anlaşmalar piyasasında, % 40 ı Gün öncesi piyasasında ve kalan %2 i dengeleme piyasasında işlem görmektedir. Nord Pool grubu İskandinav bölgesinde fiziki teslimatlı elektrik enerjisi sözleşmelerinin ticareti ve takas işlemlerinin ve mali açıdan uzlaştırılan elektrik enerjisi türev sözleşmelerinin piyasalarını işletmektedir. Nordpool grubu, ana şirketi Nordpool ASA ve bağlı ortaklıkları Nordpool Spot AS (Gün Öncesi Piyasası İşletmecisi), Nordpool Finland Oy, Nord Pool Clearing ASA (Takas Merkezi) ve Nord Pool Consulting AS (Danışmanlık hizmetleri) den oluşmaktadır 5. Almanya da 2000 yılında kurulan Avrupa Enerji Borsası (EEX) ve Fransa da 2001 yılında kurulan Powernext, 1 nisan 2009 tarihinde birleşmiştir. Günümüzde, EEX Avusturya da teslimatlı fiziki elektrik enerjisi sözleşmeleri ve Fransa da teslimatlı vadeli sözleşmeler de dahil birçok ürün sunmaktadır yılında kurulmasından bu yana EEX, enerji piyasalarının kolaylaştırılması konusunda takdire şayan bir geçmiş performansına sahiptir. Elektrik, doğalgaz, CO2 emisyonu ve kömür gibi ürünlerin işlem gördüğü güvenli likit ve şeffaf piyasaları geliştirmekte, işletmekte ve birbirine bağlamaktadır. 22 ülkeden işlem yapan yaklaşık 300 katılımcısıyla EEX, Avrupa kıtasının en çok tercih edilen enerji borsası niteliğini taşımaktadır. EEX ve önde gelen enerji spot işlem platformu Avrupa Elektrik Borsası EPEX Spot, spot piyasalarında şeffaf ve güvenli bir fiyat oluşturma mekanizması sağlayarak, Orta Batı Avrupa enerji toptan satış piyasası için (geleceğe dönük) fiyat sinyalini oluşturmaktadır 6.

5 IV. BORSADA REFERANS FĠYATIN BELĠRLENMESĠ Elektrik borsası, elektrik için spot piyasa (çoğunlukla günöncesi) oluşmasını sağlar, burada da, herhangi bir diğer piyasada görülebileceği gibi, her saat için arz ve talep dengelenir ve bir toptan satış fiyat oluşur. Organize bir spot piyasanın elektrik açısından en önemli işlevi, elektrik talebini mümkün olan en ekonomik kaynaktan tedarik ederek maliyetleri minimize etmektir. Böyle bir optimizasyona ulaşmak, şeffaf bir denge fiyatı üreten bir kesintisiz fiyat belirleme mekanizması olmadan çok zordur. Farklı üretim birimlerinin arasındaki büyük üretim farklılıkları, yeterli çalışmayan fiyatlandırma sisteminden kaynaklanan verim kaybı riskini doğuracaktır. Ayrıca, başarısız bir spot piyasada arzın garanti altına alınması için çok daha büyük bir rezerv kapasitesi gerekecektir. Piyasa fiyatının en önemli rolü, arz ve talep arasındaki dengeyi sağlamaktır. Elektrik borsalarındaki spot fiyatlar genellikle her saat için ayrı olarak düzenlenen özel müzayede yöntemi ile alım-satım sistemi ile belirlenir. Günlük spot fiyat, fiziksel teslimat ya da bu sözleşmelerin finansal uzlaştırması sözkonusu olduğunda gelecekteki sözleşmeler için bir referans fiyat görevi görür. Elektrik borsalarındaki toplam ticaret hacmi toplam üretimin yedi ila on katıdır. Bu hacimlerin çoğu vadeli ürün piyasasında işlem görür. Bu uzun vadeli alım-satım işlemi çoğunlukla riskten korunma amacıyla yapılır. Bu piyasalarda görülen fiyatlar, piyasa katılımcılarının beklentilerini gösterir ve gelecekteki yatırımlar için önemli birer sinyal oluştururlar. Arz ve talep dengesini yansıtan piyasa fiyatının oluşması için işlemleri doğru yansıtan şeffaf, tarafsız ve bilgileri açık olan bir piyasa mekanizmasını sunan elektrik borsası elektrik enerjisi referans fiyatının oluşmasını sağlar. Elektrik borsası açık, hakkaniyetli ve kolay erişimli üyeliği, eşit taraflar arasında ayrım yapmayan özelliği, sistematik kuralları, ve piyasayı izlemede bir araç olması ile piyasaya güven verir ve liberal piyasa yararları ile güvenirlik ihtiyaçlarını birleştirir. Elektrik borsalarında bulunan takas merkezi (clearing house) sistemik riskleri önlemek ve ticari muhatap olmak suretiyle piyasa katılımcılarının teminat yükünü azaltır.

6 V. ELEKTRĠK ÜRETĠM YATIRIMINDA BORSANIN ROLÜ Borsa bazlı spot piyasaların ana hedefi, kısa vadeli standart ürünlerin alım-satımını kolaylaştırmak ve piyasa bilgisi, rekabet ve likiditeyi artırmaktır. Elektrik borsaları (ideal olarak) tarafsız piyasa ortamı, tarafsız fiyat referansı, kolay erişim, düşük işlem ücreti, güvenilir muhatap ve takas ve uzlaştırma hizmeti gibi başka faydalar da sağlamaktadır. Ayrıca, spot piyasa fiyatları, hem OTC (ikili) hem de vadeli, ve opsiyon sözleşmelerinin ticareti için önemli bir referans oluşturmaktadır. Geleneksel düzenleyici rejimlerde, yatırımcıların kazançlarını garanti altına alabilmeleri için yatırım maliyetleri doğrudan müşteriye yansıtılır. Liberal bir elektrik piyasasında ise, elektrik fiyatları, elektrik üretimi yatırım kararlarını etkileyen temel faktördür 7. Elektrik üretimi yatırım kararları tahmin edilen spot fiyatları (örn. vadeli işlem ürünleri fiyatları) baz alır. Diğer bir deyişle, yatırımların ekonomik ve finansal yeterliliği, sadece spot piyasa fiyatlarını değil aynı zamanda orta ve uzun vadeli fiyat gelişimi beklentilerini de baz alır. Bu beklentiler, yatırım kazancına ilişkin sağlam bir tahmin yapabilmek için oluşan piyasa sinyalleridir. Vadeli sözleşme ile, bir elektrik üreticisi, belirli bir miktardaki elektriği, anlaşılan bir fiyattan, süre kısıtlaması olmaksızın gelecekteki bir dönem için satın alabilir. Finansal türevlerin emtia fiyatları, özellikle de elektrik fiyatı baz alınarak oynadığı roller ana hatlarıyla şu şekildedir: i) çeşitli amaçlar için piyasa katılımcıları arasında risk transferi yapılması; ve ii) fiyat tespiti, örn. bilgi sahibi piyasa katılımcılarının fiyatların gelecekteki eğilimlerine ilişkin beklentilerinin yayılması. VI. DUY MEKANĠZMASI VE PMUM Kasım 2004 tarihinden itibaren DUY un yürürlüğe girmesi ve 1 Ağustos 2006 tarihinde nakdi uygulamaya başlamasıyla merkezi kontrolde olan gerçek zamanlı yük tevzii ve dengeleme faaliyetinin yerini arz-talep hareketine dayalı piyasa faaliyetlerinin belirlediği dengeleme piyasasına geçilmiştir. DUY kapsamında yük alma ve yük atma tekliflerinin üretim maliyetleri göz önünde bulundurularak üretim faaliyeti gösteren kamu ve özel sektör tüzel kişileri tarafından verilmesi ve piyasa fiyatı olarak referans alınabilecek Sistem Dengesizlik Fiyatının (SDF) piyasa katılımcılarının maliyetlerini

7 esas alarak verecekleri yük alma ve yük atma fiyatlarına göre belirlenmesi esasına dayalı Dengeleme Piyasası kurulmuştur 8. Bilindiği üzere, 2009 tarihli Enerji Strateji Belgesi yle, gün öncesi ve vadeli işlem piyasalarını işletmek üzere bağımsız bir piyasa işleticisinin kurulacağı resmi olarak açıklanmıştı 9. Bağımsız piyasa işleticisi kavramı 2012 hükümet programında, çalışmaların 2012 yılı sonunda tamamlanacağı belirtilerek detaylandırılmış ve, sonunda, yeni Elektrik Piyasası Kanunu taslağında, enerji piyasalarını işletmek için EPİAŞ adlı ayrı bir şirketin kurulacağının ortaya konmasıyla hayata geçirilmiştir. Türkiye de serbestleşmenin daha da ilerlemesi için bir enerji borsası kurulmasının gerektiği bağımsız çalışmalarda ifade edilmekte ve dünyadaki enerji piyasalarındaki genel eğilimin de bu yönde olduğu görülmektedir 10. Bir borsa, sektöre; şeffaflık, rekabet, optimizasyon, planlama, risk yönetimi ve standardizasyon açılarından oldukça büyük değişiklikler getirecek olup bunların sonucunda verimlilik artışı, ekonomiye ek büyüme getirisi sağlanacaktır. VII. SONUÇ Elektrik ticareti ikili anlaşmalar ve/veya elektrik borsaları yoluyla düzenlenir. Elektriğin depolanamamasından ötürü, arz ve talebin dengede tutulabilmesi için, iki taraf arasında imzalanan ve sadece bu iki tarafça bilinen, fiyatların standart olmadığı ikili anlaşmalar yapılması gerekir. Elektrik borsası ise, elektrik için bir spot piyasa oluşmasını sağlar ve bir referans fiyat oluşmasını sağlar. Geçtiğimiz 10 yılda Avrupa elektrik piyasalarının yapılarında köklü değişiklikler meydana gelmiştir. Elektrik ticaretinin gelişmesi ve elektrik borsalarının kurulması, Avrupa da elektrik sektörünün liberalleşmesinin en belirgin sonucudur. Liberal bir elektrik piyasasında, katılımcılar çeşitli piyasalarda alım-satım yapabilirler. İşlemlerin merkezi hale gelmesi, şeffaflığın garanti edilmesi ve ilgili bilgilerin dağıtılması işlevleriyle elektrik borsası, piyasanın rekabet gücünü artıracaktır. Avrupa nın ilk ve dünyanın ilk ve tek çok uluslu bölgesel elektrik borsası 1993 de kurulan Nordpool-İskandinav Elektrik Borsasıdır. Nordpool, aynı zamanda başarılı bir elektrik türevler borsasıdır yılında kurulmasından bu yana EEX ise, elektrik, doğalgaz, CO2 emisyonu ve kömür gibi ürünlerin işlem gördüğü güvenli likit ve şeffaf piyasaları geliştirmekte, işletmekte ve birbirine bağlamaktadır. Organize bir spot piyasanın elektrik açısından en önemli işlevi, elektrik talebini mümkün olan en ekonomik kaynaktan tedarik ederek maliyetleri minimize etmektir.

8 Böyle bir optimizasyona ulaşmak, şeffaf bir denge fiyatı üreten bir kesintisiz fiyat belirleme mekanizması olmadan çok zordur. Günlük spot fiyat, fiziksel teslimat ya da anlaşmaların finansal uzlaştırması sözkonusu olduğunda gelecekteki anlaşmalar için bir referans fiyat görevi görür. Liberal bir elektrik piyasasında, elektrik fiyatları, elektrik üretimi yatırım kararlarını etkileyen temel faktördür. Türkiye de, Kasım 2004 tarihinden itibaren DUY yürürlüğe girmiş ve 1 Ağustos 2006 tarihinde arz-talep hareketine dayalı piyasa faaliyetlerinin belirlediği dengeleme piyasasına geçilmiştir. Ayrıca, DUY kapsamında Sistem Dengesizlik Fiyatının (SDF) piyasa katılımcılarının maliyetlerini esas alarak verecekleri yük alma ve yük atma fiyatlarına göre belirlenmesi esasına dayalı Dengeleme Piyasası kurulmuştur tarihli Enerji Strateji Belgesi yle gün öncesi ve vadeli işlem piyasalarını işletmek üzere bağımsız bir piyasa işleticisinin kurulacağı resmi olarak açıklanmıştır. Bağımsız piyasa işleticisi kavramı 2012 hükümet programında detaylandırılmış ve Elektrik Piyasası Kanunu taslağında, enerji piyasalarını işletmek için EPİAŞ adlı ayrı bir şirketin kurulacağının ortaya konmasıyla hayata geçirilmiştir.

9 REFERENCES 1. Pilipovic, D. Valuing and Managing Energy Derivative., McGraw Hill, New York, Boisseleau F. The role of power exchanges for the creation of a single European electricity market: market design and market regulation, PhD dissertation, Delft University Press, 2004, 405 pages. 3. Stridbaek, U. The Importance of Price Signals in Liberalised Electricity Markets, Energy Prices & Taxes, 1st Quarter 2006, pp.i-xv, IEA 4. Eurelectric, Regulatory Aspects of Electricity Trading in Europe, Eurelectric, Ensuring Investments in a Liberalised Electricity Sector, Deloitte Türkiye, Türkiye Elektrik Enerjisi Piyasası, Beklentiler ve Gelişmeler 2007, Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Stratejisi Belgesi, PWC, Türkiye Enerji Piyasası nın Serbestleşmesinin Türkiye Ekonomisi üzerindeki Etkileri ve Faydaları, 2012