BILGISAVARLi ÇEVtRtVE DOGRU

Transkript

1 * Faruk TÜRKER BILGISAVARLi ÇEVtRtVE DOGRU çagdas insanin sözlü yaklasimlari artik yalnizca anadille karsilanmamakta bir ya da daha fazla dilin ögrenilmesine günümüzde kaçinilmaz bir zonmluluk gözüyle bakilmaktadir (Türker, 1989b). Fakat yabanci dil ögretimi ve ögreniminin zor olmasi ve çesitli sorunlarla karsi1asi1masinedeniyle bu süreç her zaman genis kitlelere basariyla götürülememektedir. Öte yandan teknolojik ilerlemenin basdöndürücü bir hizla devam ettigi ve illkelerarasi sinirlarin ortadan kalktigi günümüzde insai'jar teknolojik gelisimeleri yakindan izlemeye baslamis ve diger uluslar hakkinda daha genis bilgi edinme gayreti içine girmislerdir. Iste bu noktada Yabanci dilin ve özellilde çevirinin önemi ortaya çikmistn".birçok ülke dünyada meydana gelen sosyo-kültürel ve teknolojik gelismeleri yakindan izleyebilmek ve bunlari genis kitlelere.yayabilmek için çeviri merkezleri kurmaya baslamislardir. "Ye , 11 " ili Du sey üreteitjlyorsa.i1ureuiem 41, gej.isur ve ülüsuiiuii.i(üuciniminasüii tezinden hareketle Japonlar son yillarda çeviriye ayn bir önem vermis ve dünyadaki teknolojik gelismeleri aninda Japoncaya çevirip ülke kullanimina sunmak için büyük bir çeviri merkezi kurmus ve burayi çok gelismi.steknolojik aletlerle donatmistir. Bizde de bu al~da son yillarda gelismeler kaydedilmis üniversitelerimi~e çeviri bölümleri açilmaya ve yetenekli çevirmenler yetisrlri1meye baslanmistir. Yirminci yüzyili simgeleyen önemli olaylardan birisi de bilgisayarin gelismesi ve toplumun her kesimin~ yaygin bir sekilde girmesidir. Bilgisa-. var teknoloiisinin I!elismesi ve 1rul1animimnartmasi sanavi ve bilimde oldu-...,.. '" gu gibi egitim sistemimizde de köklü degisikliklere yol açmistir (Türker, 1989c). * H.Ü. E~tim Fakültesi, Yabanci Diller E~timi Bölümü, Ingiliz Dili E~timi.

2 Ben bu çalismada böylesine önemli olan ~ konuyu; Çeviri ve Bilgisayari bagdasunnaya çalisum. Önceleri tonlarca agirlikta olan bilgisayarlarin simdi ceplere sigacak kadar küçültülmesi, bellek ve hizla birlikte yeteneklerinin arttin1masiylabilgisayarlidil uygulamalarindada ilerleme kaydedilmistir. Bilgisayarin dil çözümlemesi ve çeviride kullanilabilecegi fikri ilk olarak 1946'da ortaya atildiginda buna kimse inanmamis ve hayalden öteye gidemeyecegi söylenmisti. Aslinda o yillarda insanlar böyle düsünmekte hakliydilar. Fakat 1940'tan bu yana çok sey degisti. Bilim degisti, teknoloji degisti, insanlarin deger yargilari degisti, her seyden önemlisi bilgisayarlar degisti. 1950'li yillarin ortalarina dogru Rusçadan Ingilizceye esasli çeviri yapildigi duyulunca Dünya saskina dönmüstü. O zamandan beri A.B.D.'de devlet bu konuya özel ilgi duymus ve musa! Bilim Akademisi, Otomatik Dil Islemleri Danisma Komitesi bir merkez kurarak arastirmaya baslamistir (Garvin, 1972:9). A.B.D.'de birçok üniversite bu konuda arastirmalarini yogunlastirmis ve kendi aralarinda koordinasyonu saglayacak büyük:bir merkez kurma çalismalarina baslamislardir. Peki nedir bu Bilgisayarli çeviri'! insanlarin bile zorlukla yapabilecegi çeviriyi nasil olur da bir makine, bir bilgisayar yapabilir? Bilgisayarli çeviri kisaca kaynak ve hedef dille ilgili bütün dilbilimsel v.erilerinbilgisayara girilerek çevirinin bilgisayar tarafindan yapilmasidir. Buna "Evet" demek fazla iyimserlik olmaz saninm. Gerçekte "Aptal" bir makine olan bilgisayara akli veren insan olduguna göre teknik olarak bilgisayara ne yapacagim onun anla.yacagidilden verebilirseniz ona çeviri yapunnamz bile mümkün. Nitekim bu!conudayapilan arastmna ve projelerin sayisi SQ!lyillarda epeyce artti. En son olarak Avrupa toplulugununda destekledigi ve su anda kullanilmakta olan SYSTRAN projesi (Türker, 1989a: 163) bilgisayarli çevirinin mümkün oldugunaen güzelbir örnektir.bil~'isayar!. çeviri bir ekip çalismasini gerektirir. Bunun için kaynak dilin dilbilmsel olarak çok iyi çözümlenmis olmasi ve bunun bilgisayarin algilayabilecegi sekilde düzenlenmesi gerekir. Bu da Kaynak dili ve hedef dili çok iyi bilen ve bilgisayar hakkinda bilgi sahibi olan dilbilimci ile iyi bir bilgisayar uzmani ve çevinnen'in esgüdümlü çalismasiyla mümkündür. 50 -

3 Bunu göstennek amaciyla örnek bir program yapmaya çalisnk. Bu programin akis çizelgesi üzerinde nasil çalisngim inceleyelim. Sekil 1deki düzenekte çok dilli bir çevirinin asamalari kabaca verilmektedir. SEKIL.! ÇOKDILLt ÇEvIRI DÜZENEGI Burada Kaynak metin çevirisi yapilmasi istenen metin olup çözümlenmesi iyi bir çevirmen yardimiyla yapilir. Kodlama dedigimiz lasimda bilgasayar uzmani tarafindan bilgisayar kodlanarak program haline getirilir. 51

4 Daha sonra bu program geçis sürecinden geçtikten sonra çevirilmesi istenen dile dönüstürülür. Simdi bu çeviri sürecinin nasil gelistigini bölümler halinde inceleyelim. K..YNAK DIUiE.ETI.. H..zi..L... ai..di ai..di KAYNAK 8OZL06O DIL NClSkE" T...I.L... i HEDEF DILDE K"II1IL1K 8ULM ÇOZIlMLEMEsI ~ HEDEF.onoco DIL "0' ]..." ÇIKTlN.N DOZEL TlsI SEKIL.2 çeviri ISLEM SÜRECI Bu sürece Sekil. 2'de görüldügü gibi Kaynak dilde metin hazirlama ile baslanir. Bunlar bilgisayara girilir ve sözlük çözümlemesi (lexicai analysis)'ne geçilir. Bu çözümleme daha önc~en bilgisayann bellegine depolanan KaynaicDil Sözlügü yardimiyla yapilir. Bu islemden sonra Sözdizim ve Anlambilim Çözümlemesi,Göreceli Düzen Çözümlemesive Hedef 52

5 dilde karsilik Bulma Çözümlemesi'ne her bir çözümleme için ayn ayn degisken tarnm1amayardimiyla baslanir. Bu çözümlemelerinher birini aynnn1anyla bundan sonraki sekillerde inceleyelim.bu çözümlemelerden sonra çikti, bilgisayara girile~ Hedef bil sözlügü yardimiyla olusur ve çikti ge- 'rekli düzeltmeler yapi1arakson halini alir..orijinal METIN KONTROL BILGILERINI i ORNECIN:..;likl.,i va DOlENLE p.'.iir.' 116.I.rIl81.,lnl diizen" i L sifreleme KURALLARi OZEL SEMBOlLERI SIFRELE TL ORNECIN:MATEMATIKSEI. ] -1j SEllBOLLER VE FoiiOLLER KAYNAK DlLDI;KI SOZCOKLERI SIFRELE VF. ORNEClN: TORKÇEDE ÇOCUL GOSTERGE YERLESTIR YAPMA KURAU. ~ SlFRELENMIS M~N SEKIL.3 KAYN~K DILDE METIN HAZiRLAMA 63

6 Sekil. 3'te görülen Kaynak Dilde Metin Hazirlama siirecine sifreleme kura11anbelirlendikten sonra KoIitrol bilgileri, özel semboller ve kaynak dildeki sözcükler bilgisayann kolayca erisebilecegi sekilde sifrelenir. Simdi bunlan teker teker inceleyelim. Burada orijinal metin Kaynak Dil metni olup bilgisayara girilir ve kontrol bilgilerinidüzenleme asamsina gelinir. Burada konttol bilgileri; basliklar, paragraf ve benzeri gibi sayfanin formunu düzenler. Bütün bunlar sifreleme kurallarinin daha önce belirlenip bilgisayara program halinde yaz1lmasiyla belirlenir. Bu çizelgede Özel Semboller sözcüklerin dilbilgisel özelliklerini ayiran ve bilgisayann daha hizli çalismasini saglayan özel Matematiksel sembol ve formüllerdir. Örnegin: +canli =~ +sayilabilir=..j +yenebilir =Y +edilgen +insan =- +sert =, +belirli nesne =e +geçisli = ~ Bu tür matematiksel semboller bilgisayarin erisimini hizlandirir. Ayrica +canli için ~ sembolünü kullandi~mizda -canli için baska bir sembol seçmenize gerek kalmayacak ve bilgisayar +canli olmayanin -canli olacagini otomatik olarak algilar. Bu süreçten sonra Dilbilgisel kurallar ve kaynak dildeki sözcükler sifrelenir ve gösterge yerlestirilir. Örnegin Türkçe'de çogul yapma kurali için Ahmet elindeki toplari ve kalemleri birakip disan çikti. Örneginden yola çikarak Türkçe'de bulunan Büyük ve Küçük Ünlü Uyumu Kuralinin asa~daki çizelgede oldugu gibi verilmesi gerekir: SÖZCÜGÜN SON HECESINDEKt ÜNLÜ = A, I, O, U tse -LAR EKLE DEGtLSE -LER EK LE Bütün bu as~m~lardan sonra kaynak metin sifrelenmis olarak ortaya çikmis olur. Bu sifrelenmis metin Sekil. 4'te görüldügü gibi bilgisayann algilayabilecegi program olan girdi programina aktanlarak sözlük çözümlemesi asamasina geçilir. 54

7 ,'FRELENII', iletin TORKÇE KONTROL PANELI DIK OKUYUCU EKRAN. GIRDI.PROGRAMI SEKIL.4 t. GIRDI Sözlük çözümlemesi Sekil. 5 te görüldügü gibi girdi tümcesinin sözlük tarama asamasindan geçmesi ile baslar. Daha önce bilgisayara yüklenen kaynak dil sözlügünden sözcük taramasi yapildiktan sonra sözcügün anlaminda veya islevindebir hata olup olmadi~ mesajinin verilmesi istenir. Burada Örnegin: Ali couldn't bear. tümcesinin Türkçe'ye çevrilmesini isteyelim ve bilgisayann kaynak dil sözlügünde" Bear" 'in karsiliginin +animate, -human, +noun, gibi özelliklerle AYIoldugunu varsayalim. Bu durumda bilgisayar tümcemizi Türkçe'ye çevirmekte güçlük çekecek ve yanlis çevirecektir. Biz bu hata mesajim aldiktan sonra aninda düzeltmeye gider ve düzeltmeyi kaynak dil sözlügüne gireriz. Daha önce siralanan bütün asamalar tekrar edilir ve yine hata mesaji alinirsa tümcenin silinmesini isteriz ve tümceyi degistiririz. 55

8 KAYNAK I'IL s6zloco sonok TARAllA s6mlzlii' VE ANLAIISILlIi ÇOZOIlLEIIESI Eger kuma SEKIL.5 SÖZLÜK ÇÖZÜMLEMESI islemindeki sözcületebir hata yoksa Sekil. 6'daki Sözdizim ve Anlambilim Çözümlemesi asamasi baslar. Burada hangi tür çözümlemenin gerektigi siniflandirma ile belirlenir ve dilbilgisel gruplarna çözümlemesi yapilir. Bu çözümlemede tümcenin hangi dilbilgisel özelliklere sahip oldugu çözümlenerek bir sonraki yapisal çözümlemeye geçilir. 56

9 8OZLOK MADDELERI SiNiFLANDiRMA ÇOZOMLEMa;sl ü:lbilgisel GRUPLAMA ÇOZOMLEMESI YAPI ÇOZOMLEMEsJ YAPiSAL OLUSTUR TABLOYU BEURLEYIC &KLE ORECEU DOZE~ ÇOZOMLEMESI ANiNDA DOZELTME HATA MESAJiNi BILDIR HATALARi USTELE i BIR SONRAIÔ-COMLE SEKIL.' SÖZDIzIM VE ANLAMBILIM ÇÖZÜMLEMESI 57

10 DEClsKEN TANiMi YAPiSAL TABLOYU GONCELLESTIR HEDEF DILDE KARSlUK ÇOZOULEMESI SEKIL. 7 GÖRECELt DÜZEN ÇÖZÜMLEMESt Bu çözümlemede degisken tanimlannin yer aldigi bellegi kun~arak grubu ve eylem. grubu tanimlayicilarinin çözümlemesine geçilir: Burada sözcüklerin özel ad, cins ad, çogul ad, tekil ad, ad öbegi, eylemsi gibi gruplarna belirli tanimlayici veii1erekyapilir. Ayni sekilde eylem grubu için de eylem çatisi, etken-edilgen çati, eylem çekimleri, birlesik çekimler, kiplekler, karmasik eylemler betimleme eylemleri gibi tanimlayicilar vererek bunlann bilgisayar tarafindan algilanmasini saglariz. Bütün bunlardan sonra SekiL.8'de Hedef dilde karsilik bulma asamasina geçilir. ad 58

11 ÇOKLU ANLAM ÇOZOMLEMESI HEDEF DILDE KARSiliK BUL MA TABLOSU OLUSTUR " ÇiKTi SEKIL. 8 HEDEF DILDE KARSiLiK BULMA ÇÖZÜMLEMESI Burada de~sken tanimlarinin yüklendigi bellekten beslenen çoklu anlam, tanimlayici, ad grubu, eylem grubu çözümlemelerinden sonra hedef dilde karsilik bulma tablosu olusturularak çiku alinir. Çoklu anlam çözümlemesinde bir sözcügün birden fazla anlami varsa bunlardan birini baglamsa!.. dilbilgisi kurallanm kullanarak çikarmasi saglanir ve Seki1.9'da görülen çiktt yavas yavas belirlenmeye baslar. 59

12 HEDEF DIL SOnMO SOZLOK TARAMA H.ÇIKTI ANiNDA DOZEL TME ÇiKTiNIN 'DOZELTlsl HATA MESAJiNi / VER BIR SONRAKI TOMCE SEKIL.9 ÇiKTi Bu çizelgede Hedef Dil ~zjügünden beslenen sözlük tarama islevinden sonra hata varsa hata mesaji alinir ve gerekli düzeltmeler yapilarak sözlüge gönderilir. Bu döngü böylece tam~mlandiktan sonra hatanin düzeltilmesi basarilmis ise Sekil.10'daki çiktinin düzeltilmesi asamasina gelinir. 60

13 Bu çizelgede Hedef Dil Sözlügünden beslenen sözlük tarama islevinden sonra hata varsa hata mesaji alinir ve gerekli düzeltmeler yapilarak sözlüge gönderilir.bu döngü böylece,tamamlandiktansonrahatanindüzeltilmesi basanlmis ise Sekil.10tdakiçiktinin düzeltilmesi asamasina gelinir. Sonuç olarak sunu söyleyebiliriz. Bilgisayarli çevirinin kendi dili ve amaç dile hakim iyi bir dilbilimci ve çevirmenin yaninda deneyimli bir bilgisayar donanim ve yazilim uzmaniy1amiimkiinolabilecegini bu örnek çalismayla göstermeye çalisule.bu ekipteki elemanlann birbirlerinin alan1an hakkinda az da olsa bilgi sahibi olmalari istenen bir durumdur. çevirisi tamamlanmis aleti" OZEL SEMBOLLER EKLE ORNE(;IN: Matematlk.el. Semboller DOZELTlsl YAPiLMiS METNIN SON HALI SEKIL. 10 ÇiKTi DÜZEL TISI 61

14 KAYNAKÇA : 1. Booth, Andrew Donald (1968). On Machine Translation. Chicago: Sigma Press. 2. Garvin, E. (1~.";".jAutomatic Translation. New York: Harcourt Brace. 3. National Science Foundation (1962). Current, Research and DevelQpment in Scientific Documentation No.ll. New York. 4.Türker, Faruk (1989a).Computer Applications to Language. Hacetteoe Üniversitesi Eeitim Fakültesi Dervisi.Yil 1989, Sayi:4, ss (1989b). Yabanci Dil Ögretiminde Sinif Içi Uygulamalarinda Karsilasilan Sorunlar ve Çözüm Yollari. PANEL: Hacetteoe Üniversitesi Edebivat Fakültesi. Nisan, Ankara: Hacettepe Üniversitesi. (1989c). Bilgisayar Destekli Yabanci Dil Ögretiminde Cüürsebuilder Progi'"ami ile t,gilizce nilhilgisi Yazilim Denemesi. Fen ve Yabanci Dil Ö~retmeni YetisUrm~ Uluslararasi Semoozvumu. Mayis, Ankara: Hacettepe Üni-. versitesi, Egitim Fakültesi. 5. Wills, Günter (1982). The Science of Translation: Problems and Methods. Berlin: Narr Verlag Tübingen. 62